جاپان تۇزدە
I
كۇن باتىپ، قاس قارايسا-اق بوراسىن تۇرادى...
ەرتەڭ ناۋرىز، ۇلى-جىڭگىر دۋمان، ءبىراق مىناۋ يىننەن باسقان ىمىرت، تاۋسىلمايتىن شۇبىرىندى جالعىز جول، قيىرسىز دالادا يرەلەڭدەپ اققان ءيىرىم سىرما كوڭىلدى قۇلازىتىپ-اق تاستايدى. اسپان دا الاسارا تۇسكەندەي؛ بايىعان كۇننىڭ بوزامىق تارتقان اق جولاق سىزاتى عانا قالادى كوكجيەكتە، قىستىڭ كوزى قىراۋدا جاپان تۇزدە جول شەككەن جالعىز جولاۋشىنىڭ تالماۋىر كوزىنە ءۇمىت ەلەسىندەي بولىپ الىستان الدەبىر سام جامىرايدى.
وسى ءبىر جۇمباق تا الدانىش ساعىمنان باسقا جاپاندا جارتى شاقىرىم جەردە كوز سۇرىنەر دىم جوق. ءتۇننىڭ ىزعارلى بولعانى دا جاقسى، كۇرتىك قاردى جەل سۋىرىپ، جول ءۇستىن ارشىپ كەتەدى. ءبىراق بەت قاراتپايتىن قىزىل جول جيەگىندەگى قاراقشى ەتىپ شانشىعان ەمەن قادالاردى جىم-جىلاس قىپ بۇركەپ، باسىنداعى سىبىرتقى جاپىراقتارىن قۋالاپ الىپ كەتەدى دە، ەندى مىناۋ مۇنارتقان قاراقۇرىق دۇنيەدە قاڭعىرىپ قالعانداي سەزىنەسىڭ...
جول اتاۋلىدان جىراقتا، قالادان دا، تەمىر جولدان دا بۇرىس جاپان تۇزدە جەتىم حۋتور ءتۇر. ءبىر كەزدە ىرگەسىندە وتىراتىن شاعىن دەريەۆنيا بۇگىندە قاشىقتاپ، بەس شاقىرىم جەرگە بارىپ قونىپتى. وسىدان تالاي جىل بۇرىن باسكاكوۆتار اۋلەتى بۇل حۋتوردى لۋچەزاروۆكا دەپ اتاۋشى ەدى دە، قوڭسى دەريەۆنيا — لۋچەزاروۆكانىڭ جالشى شارۋالارى بولاتىن.
لۋچەزاروۆكا!.. توڭىرەك داۋىلدى كۇنگى تەڭىزدەي ورەكپيدى، قورا قوپسىعا وڭكيە شوككەن جال-جال قاسات قار، وسى مولاداي تومپيعان تومپەشىكتەردى وراعىتىپ سىرما ۇشقىندايدى. ۇيىلگەن جالداردىڭ ءار تۇسىنان ادام مەكەنى قاراۋىتادى: اقسۇيەكتەر ءۇيى، "كۇيمە سارايى"، سوسىن "قۇل-قۇتاندار" جاتاعى. ءبارى دە كونە داستۇرگە لايىق تۇرقى ۇزىن، توبەسىن الاسا ەتىپ سالعان. ءۇي قابىرعاسى تاقتايمەن قاپتالعان؛ كىرەر اۋىز اۋلاعا شىعىپتى، سىعىرايعان ءۇش تەرەزە جىلتىرايدى؛ باسپالداق توبەسىندە ءتورت دىڭگەككە ورناتقان باسپا؛ قامىستان جاسالعان ۇلكەن شاتىر زامانى وتكەن سوڭ شوگىپ قاپتى. ءبىر كەزدە قارسىداعى جاتاقتىڭ دا ءدال وسى سياقتى ءساندى شاتىرى بولۋشى ەدى، ءقازىر مۇرجاسى سورايىپ، قاڭقاسى عانا جاتىر.
ءبىر قاراعاندا قۋ مەديەن ءتارىزدى؛ ساراي قاسىنداعى ءبىر شەتى مۇجىلگەن سابان شومەلەسى بولماسا ءبۇل مەكەنگە ءتىرى پەندە باس سۇقپاعانداي، نە كىرگەن-شىققان ءىز، نەبىر سىبدىر جوق. ءبارى قار استىندا قالىپتى، قار باسقان قۋ دالادا ۇلىعان جەلمەن قالعىپ ماڭگىلىك ۇيقىعا باتقان مەڭىرەۋ دۇنيە. ءتۇن بالاسىندا ەل تورىعان قاسقىرلار عانا باقشانى تىمىسكىلەپ، بالكوندى اينالسوقتاپ كەتەدى.
باياعىدا ... ءجا مەيلى، باياعىداعى بارشاعا ءمالىم ەمەس پە. بۇگىندە لۋچەزاروۆكادا بار بولعانى تورت دەسياتينا باۋ-باقشا، جيىرما سەگىز دەسياتينا ەگىنجاي عانا قالدى. ياكوۆ پەتروۆيچ باسكاكوۆتىڭ وتباسى دا الدەقاشان قالاعا كوشىپ كەتكەن: گلافيرا ياكوۆليەۆنا جەر ولشەۋشىگە تۇرمىسقا شىعىپتى دا، سوفيا پاۆلوۆنا قىسى-جازى سونىڭ قولىندا تۇرادى. قارىسىپ وتىرعان ياكوۆ پەتروۆيچتىڭ ءوزى عانا. زامانىندا قالاداعى تالاي يەلىگىن ىشىپ-جەپ قۇرتتى دا، ەندىگى قالعان ءومىردى قاڭعىرىپ وتكىزگەنشە، الاتىن قۇداي بولسا دەپ وسى جەردە ال سىن دەپ شالقايىپ جاتىپ الدى. ءالى قايراتى قايتا قويماعان بۇرىنعى باسىبايلى كۇڭ — داريا دەگەن زارجاق كەمپىر دە وسىندا؛ ياكوۆ پەتروۆيچتىڭ بار بالاسىن باعىپ-قاققان ءوزى ەدى، ءبۇل دا ەندى قالعان عۇمىرىن وسى ءۇيدىڭ بوساعاسىندا تاۋىسپاق. لۋچەزاروۆكاعا اسپاز قۇتايمادى؛ ايەلدەر ەكى-ۇش جۇمادان سوڭ زىتىپ كەتە بەرگەسىن ياكوۆ پەتروۆيچ وتىن-سۋعا جۇمسايتىن ءبىر جۇمىسكەر ۇستاپ وتىر.
— بايلاساڭ يت تۇرمايتىن قۋ مولادا زەرىگىپ ولگەنشە جەرىگىپ ولگەن ارتىق، — دەيدى ايەلدەر.
امالسىز كورشى دەريەۆنيادان سۋداك دەگەن مۇجىقتى جالداۋعا تۋرا كەلدى. ءارى جالقاۋ، ءارى جۇرتقا جۇعىمى جوق ادام ەكەن، ايتەۋىر قۇداي وڭداپ ازىرگە قاشىپ كەتپەي ءجۇرىپ جاتىر. پەش جاعىپ تاماق ءپىسىرۋ، وزەننەن سۋ اكەلىپ، مەس تورىعا شەشكە شاۋىپ جەم سالۋ، سوسىن كۇندە كەشكىسىن قوجايىنمەن وتىرىپ ماحوركا سوراپتاۋ — ءتايىرى، دەنى ساۋ ادامعا وسى دا ءبولىپ-جاراتىن تىرلىك پە.
ياكوۆ پەتروۆيچ بۇكىل جەرىن مۇجىقتارعا جالعا بەرەدى، ال ءۇي شارۋاسىنا ونشا قينالىپ جاتپايدى. بۇرىن ءۇي ماڭىندا قورا-قوپسى، استىق قويماسى، جۇمىسكەرلەر جاتاتىن جاپسىرما تام سياقتى كور-جەر باردا شارۋاجاي قوپاقارداي بوپ تۇرۋشى ەدى. بانكىنىڭ ەسەپ-قيسابىنا، نەسيەسىنە سان رەت ءتۇسىپ تامتىعى عانا قالعان جيىرما سەگىز دەسياتينا جەرگە قورا-قوپسى، قويمانىڭ قاجەتى قانشا. توعىز جىل اتان بولعانشا وتىز كۇن بۋرا دەگەندەي، شەتىنەن ساتىپ جىبەرىپ ءبىر رەت جاساپ قالعاندى ارتىق كوردى. سونىمەن ياكوۆ پەتروۆيچ اۋەلى جاپسىرما تامدى ساتتى، سوسىن قويمالارعا اۋىز سالدى، اقىرى شاتىرىن وتقا جاعىپ قويعان سيىر قورانىڭ ەربيگەن تاس قابىرعاسىنا دەيىن ساۋداعا سالىپ جىبەردى. لۋچەزاروۆكانىڭ سيقى وسىلاي كەتكەن-دى. بىردە اش، بىردە ورتا قۇرساق جاراۋ تىرلىكتەن زاپى بولعان داريا قىس كۇندەرى توي-تومالاقتى سىلتاۋراتىپ اۋىلدا ەتىكشى بوپ ىستەيتىن جيەنىنە ءجيى-جيى كەتىپ قالاتىندى شىعارعان؛ قاڭىراعان يەن قىستاۋدا كۇڭىرەنىپ جاپادان-جالعىز قالۋ دا توزاق، ياكوۆ پەتروۆيچتى مۇنداي ساتتەردە كوبىنەسە ءوزىنىڭ ەسكى دوسى قۇتقاراتىن. وسىنداي ءبىر بۇلىڭعىر كۇندەردە:
— اسسالاۋماعالەيكۇم! — دەگەن شالدىڭ جارىقشاق داۋىسى لۋچەزاروۆكانىڭ ەسكىنىڭ كوزىندەي قاۋساعان جىرتىق ءۇيىن جاڭعىرىقتىرا كىرىپ كەلەتىنى بار.
سوناۋ قىرىم كومپانياسىنان قۇلاعىنا سىڭگەن تاتاردىڭ تانىس سالەمىن ەستىگەندە ياكوۆ پەتروۆيچتىڭ توبەسى كوك تىرەگەندەي بولادى. ازىپ-توزسا دا ءاماندا قۋشىكەشتىگى قالمايتىن تىرتيعان كىشكەنتاي عانا اق باس شال كۇلىمسىرەي تاعزىم ەتىپ بوساعادا تۇراتىن. ءبۇل ياكوۆ پەتروۆيچتىڭ ءبىر كەزدەگى اتقوسشىسى كوۆاليەۆ... قىرىم كومپانياسىنان بەرى دە قىرىق جىل ءوتتى، ءبىراق ەجەلگى دوسى جىل سايىن ياكوۆ پەتروۆيچكە ءداپ وسىلاي سالەم بەرە كەلىپ، الىستا قالعان قىرىمدى، قىرعاۋىل اۋلاعان قىزىقتى كۇندەردى، تاتارلاردىڭ ساكىسىندە وتكىزگەن تالاي كۇندەردى قايتا جاڭعىرتىپ كەتۋشى ەدى.
— ۋاعالەيكۇماسسالام! — دەپ ياكوۆ پەتروۆيچ تە كوڭىلدەنە سالەم قايىراتىن. — ءتىرىمىسىڭ؟
— سيەۆاستوپولدىڭ جۇرەك جۇتقان باتىرىن جاۋ الۋشى ما ەدى، — دەپ جاۋاپ قاتادى كوۆاليەۆ.
ياكوۆ پەتروۆيچتىڭ كوزى ەڭ اۋەلى ارزان شۇعامەن قاپتالعان ىشىگىنە تۇسەدى، كونەتوز بەشپەت ىشىندە كوۆاليەۆ مەزگىلسىز قارتايعان جاس بالاداي، سوسىن دوسىنىڭ ماقتانا بەرەتىن قوي جۇنىنەن باسىلعان ەسكى پيماسىن دا نازاردان تىس قالدىرمايدى.
— ءيا، قۇدايىڭىز جارىلقاپ تۇر ما؟ — دەيتۇعىن كوۆاليەۆ.
ياكوۆ پەتروۆيچ وز سيقىنا سىناي قارايتىن. بوز باياعى قالپىن كورەدى: دەنەسى ءتورتباق، ۇستارامەن سىپىرىپ تاستاعان اقشۋلان باس، مەيىرىمدى دە ۋايىمسىز بەت-جۇزىنە تۇيمەدەي جىلتىراعان قوس جانار، اقسەلەۋ مۇرت، بۇعاعىن باسقان شاۋشيگەن شوقشا ساقال..
— باياعى سول اۋمەسەر قالپىمىز، — دەپ قوياتىن ياكوۆ پەتروۆيچ. — ال نەعىپ تۇرسىڭ، شەشىن. قايدا ءجۇرسىڭ جوعالىپ؟ بالىق اۋلادىڭ با، باقشا سۋاردىڭ با؟
— بالىق اۋلاعانىم راس، ياكوۆ پەتروۆيچ. قايىعى قۇرعىردى بيىلعى توپان سۋ الىپ كەتكەن جوق پا، قۇددى ءبىر قاس قىلعانداي.
— باسە، تاعى دا قول قۋسىرىپ جەرتولەدە وتىرىپ شىقتىم دەسەڭشى.
— ءدوپ سولاي، وتىرعانىم دا راس.
— ال ەندى تەمەكىڭ بار ما؟
— تابىلىپ قالار.
— وندا وتىر، شىلىم شەگىپ جىبەرەلىك.
— سوفيا پاۆلوۆانىڭ دەنساۋلىعى قالاي؟
— قالادا عوي. جۋىردا بارىپ ەدىم، قۇرىسىن، قاشىپ زورعا قۇتىلدىم. ءقادىرىن بىلمەيمىز، ايتپەسە بۇل جەر قالانىڭ قاسىندا جۇماق قوي. ونىڭ ۇستىنە الگى ءبىزدىڭ كۇيەۋسىماقتىڭ ءوزى دە... بىلەسىڭ عوي ونىڭ قانداي ادام ەكەنىن! ەكى اياقتىنىڭ حايۋانى...
— قارادان حان شىعۋشى ما ەدى.
— دۇرىس ايتاسىڭ، باۋىرىم... ءجا، قويشى سونى!
— اڭعا شىعىپ تۇراسىز با؟
— بىتىرا بولماعان سوڭ قۇر دارىمەن اتقانعا ولە مە. ءقازىر ءوق-دارى بار، جۋىردا عانا ءبىر قويان اتتىم.
— بيىل قويان دەگەن جىرتىلىپ ايىرىلادى.
— سونى ايتام دا. ەرتەڭ قۇلقىن سارىدەن تۇرىپ ءىز كەسەلىك.
— قۇبا-قۇپ.
— قۇداي ايداپ كەلگەنىڭ مۇنداي جاقسى بولار ما!
كوۆاليەۆ جىمىڭداپ قويادى.
— قىلىشتارىڭ جوعالعان جوق پا؟ — دەدى كوۆاليەۆ، تاپتىشتەپ وراعان ماحوركانى ياكوۆ پەتروۆيچكە ۇسىنىپ جاتىپ.
— نەگە جوعالسىن. اۋەلى تۇستەنىپ الالىقشى، سوسىن سايىسىپ كورەلىك!
II
كوز بايلانىپ بارادى. مەرەكەلى كەشتىڭ باستالار ءساتى. ورشەلەنە تۇسكەن بۇرقاسىن تەرەزە كوزىن بىتەپ تاستاعان، "ديەۆيچە" بارعان سايىن كۇڭگىرت تارتىپ ازىناپ كەتتى. ءبۇل ءوزى بايىرعىشا بىتەۋ بورەنەدەن قيىپ سالىنعان، دۇنيە-جيھازدان جۇرداي الاسا عانا شاعىن بولمە: تەرەزە تۇبىندە ۇپ-ۇزىن ساكى، ونىڭ قاسىندا تاقتايدان جاسالعان قاراپايىم ۇستەل ءتۇر، قابىرعاعا جاپسىرا شەگەلەگەن سورەدە ازىن-اۋلاق ىدىس-اياق. مۇنىڭ "ديەۆيچە" اتالعانىنا دا قىرىق-ەلۋ جىلداي ۋاقىت ءوتتى، باياعىدا لۋچەزاروۆكانىڭ ەسىگىندە جۇرگەن قىز-قىرقىندار وسى بولمەگە جينالىپ، ءجىپ ءيىرىپ، كەستە تىگۋشى ەدى. ءقازىر ياكوۆ پەتروۆيچتىڭ ءوزى كوشىپ العان. تەرەزەسى قوراعا شىعاتىن ءۇيدىڭ ءبۇل جارتىسىندا تاعى دا ەكى بولمە -جالشىلار جاتاعى مەن كابينەت بار، ال قوناق بولمەسى مەن زال شيەلى ب ا ق بەتكەيدە. قىس مەزگىلىندە جالشى، قوناق بولمەلەرى مەن زالعا وت جاعىلمايدى دا، ءقازىر ايازدان شىتىناپ كەتكەن ۇلكەن ۇستەل مەن مۇز قۇرساعان نيكولاي ءى-نىڭ پورترەتىنەن باسقا جان جوق وندا.
بۇگىن باس پانالار جالعىز بولمەنىڭ ءوزى دە كوڭىلسىز. ياكوۆ پەتروۆيچ ساكى ۇستىندە تەمەكى تارتىپ وتىر. كوۆاليەۆ پەشكە سۇيەنىپ مۇلگىپ تۇر. ەكەۋى دە باستارىنا بورىك، اياقتارىنا پيما كيىپ، تون جامىلىپ العان؛ ياكوۆ پەتروۆيچ كۇپىسىن تۋرا ءىش كيىمنىڭ سىرتىنان ىلە ساپ، بەلىن ورامالمەن شورت بۋىپ تاستاپتى. الاگەۋىمدە ماحوركانىڭ كوگىلدىر ءتۇتىنى قالقيدى. قوناق بولمەسىنىڭ جەل تەربەگەن سىنىق تەرەزەسىنىڭ سىڭعىرى ەستىلىپ تۇر. تىستاعى ۇيتقىعان بوران شۇيىركەلەسكەن ەكى ادامنىڭ اڭگىمەسىن قايتا-قايتا ۇزە بەردى؛ الدەنە سىبدىر ەتسە ەسىك الدىنا بىرەۋ كەلىپ ءتۇسىپ جاتقانداي ەلەڭ ەتىسە قالادى.
— تىڭداشى! — دەپ ياكوۆ پەتروۆيچ كوۆاليەۆتى اۋزىنان قاققانداي كىلت توقتاتتى. — كەلدى-اۋ دەيمىن.
كوۆاليەۆ تە تىم-تىرىس. ول دا شانا سىقىرىن، باسپالداقتى دۇڭكىلدەتكەن اياق تىقىرى مەن الدەكىمنىڭ كۇبىرىن ەستىگەندەي.
— بارىپ كەلشى، ءسىرا كەلگەن سياقتى.
كوۆاليەۆتىڭ قوزعالاتىن ءتۇرى جوق، كورشى اۋىلعا بازارلاپ كەتكەن سۋداكتى بۇل دا شىدامسىزدانا كۇتۋدە، ءبىراق جىلى ورنىن قيماي ايازدان بۇيىعىپ وتىرعان جايى بار.
— ءتايىرى، جەل عوي انشەيىن.
— تىسقا شىعىپ قاراي سالساڭ تونىڭدى بىرەۋ شەشىپ الار دەيمىسىڭ.
— تىستا ءتىرى تىشقان بولماسا نەسىنە قارايمىن.
ياكوۆ پەتروۆيچتىڭ جاۋىرىنى قۇرجىڭداپ اشۋلانا باستادى...
ءتاڭىر جارىلقايىن دەسە اياق-استىنان ەمەس پە. كالينوۆكانىڭ اۋقاتتى ءبىر مۇجىعى زەمستۆو باستىعىنا ارىز جازدىرىپ الا قويايىن دەپ قۇداي ايداپ كەلە قالعان ەكەن (قيىستىرىپ ارىز جازۋعا كەلگەندە ءبۇل توڭىرەكتە ياكوۆ پەتروۆيچ الدىنا جان سالمايدى)، قالام مايى دەپ قوينىنا تىققان ءبىر شيشا اراعى، ءبىر تاۋىعى، ءبىر سوم اقشاسى جانە بار. ارينە، ارىز جازىلىپ بىتپەي-اق اراق قۇلقىننان ءوتىپ كەتتى دە، تاۋىق تا سول كۇنى بۇتارلانىپ تاباعا تۇسكەن، ال ءبىر سوم اقشانى وسى كەشكە ارناپ ياكوۆ پەتروۆيچ ادەيى ىركىپ قالىپ ەدى... وسىنىڭ توعى باسىلماي جاتىپ، ەرتەڭىنە كەشقۇرىم قالتاسىندا الپىس تيىن كۇمىسى بار، ون بەس جۇمىرتقا، قاتقان-قۇتقان توقاشىن ارالاپ ويدا-جوقتا كوۆاليەۆ جەتىپ كەلدى. ءماز بولعان ەكى شال قاراجاتتارىن قايدا جۇمسارىن بىلمەي ۇزاق كەڭەسكەن.
اقىرى، مۇرجانىڭ ىسىن كەسەگە ەزدى دە سىرىڭكەنىڭ ءشيىن ۇشتاپ، ءبىر جاپىراق قاعازعا باتتيتىپ وتىرىپ اۋىل دۇكەنشىسىنە مىناداي دەپ سالەم جولدادى: "نيكولاي ءيۆانوۆيچتىڭ حارچيەۆناياسىنا. بىزگە مىنا تومەندەگىنى بوساتساڭىز: 1 ف. ارزان ماحوركا، 1000 سىرىڭكە ءشيى، 5 شالا تۇزدالعان شاباق، 2 ف. كەندىر مايى، 2 اسموشكە جەمىس شايى، 1 ف. شەكەر جانە 11/2 ف. قىشقىل جىمىق".
ازاندا كەتكەن سۋداك ءالى جوق. مۇنىڭ اقىرى نەگە سوعارى بەلگىلى، اۋەلى مىناۋ مەرەكەلى كەشتىڭ ءسانى بۇزىلاتىن بولدى، ودان سوڭعى ۋايىمنىڭ ەڭ ۇلكەنى — ەسىك الدىنداعى قارعا ادىم جەردەگى سابانعا قولدارى جەتپەي وتىر، كەشەگى كىرگىزگەن ءشوپ ساعدارىنان ءبىر-اق شوكىم قالعان. ياكوۆ پەتروۆيچتىڭ جون ارقاسىنىڭ قۇرىسىپ وتىرعانى دا وسىدان، بۇعان بۇكىل دۇنيە بارعان سايىن كۇڭگىرت تارتقانداي.
ويعا دا ءبىر قايداعى-جايداعى كۇڭگىرت دۇنيەلەر ورالادى. كەمپىرى مەن قىزىنىڭ ءجۇزىن كورمەگەلى دە جارتى جىلدان اسىپتى... حۋتورداعى كەشكەن كۇنى دە حايۋان بولماسا ادام قىزىعاتىن تىرلىك ەمەس ەكەن...
— ءجا، قويشى سول، سايتان العىردى! — دەپ ۇيرەنشىكتى ادەتى بويىنشا ءوزىن-وزى جۇباتقان بولدى. ءبىراق بۇدان دا جۇبانىش تاپقان جوق.
— ياپىر-اي، مىنا ايازدىڭ ءتۇرى جامان ەكەن! — دەدى كوۆاليەۆ.
— ءيا، ءتۇرى جامان! — دەپ قوستادى ياكوۆ پەتروۆيچ. — ءبىز تۇگىل قاسقىر قوياسىمەن قاتاتىن اياز ءبۇل! كوردىڭ بە... اھ دەگەن دەمىڭ اۋزىڭنان قىراۋ بوپ شىعادى.
— ءيا، — دەپ مىڭگىرلەدى كوۆاليەۆ. — ەسىڭىزدە مە، ءسىز ەكەۋمىز باياعىدا، جاڭا جىلدىڭ قارساڭىندا جەيدەشەڭ ءجۇرىپ گۇل تەرىپ ەدىك- اۋ. بالاكالاۆانىڭ تۇبىندە.
— مەن بىلسەم، سول بۇگىن كەلمەيتىن شىعار، — دەدى سەرىگىنىڭ سوزىنە قۇلاق قويماعان ياكوۆ پەتروۆيچ. — ەكەۋمىزدى دە اقىماق ەتىپ، جەر سوقتىرىپ كەتتى.
— كەلمەگەندە سول حارچيەۆنيادا قونار دەيسىز بە.
— قونسا قونا سالادى. شىمىلدىعى جەلپىلدەپ تۇرعان جوق.
— مۇمكىن بوراننان قورىققان شىعار.
— قايداعى بوران. قىس ىزعارسىز بولاتىن با ەدى.
— قورادان شىقپايتىن قورقاق قوي! جانى ءتاتتى دە..
— جانىم-اۋ، قورقاتىن نە تۇر؟ تال ءتۇس، جول تاقتاق.
— تىڭداڭىزشى! — دەپ كوۆاليەۆ ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. — ءتارىزى كەلىپ قالدى-اۋ دەيمىن...
— مەن ساعان تىسقا شىعىپ قارا دەپ ايتتىم عوي! كۇرىك بولعان تاۋىقتاي شىر اينالىپ نە جەتكەن ساعان. شاي قويىپ، دالادان ساعدار سۋىرىپ اكەلمەيمىسىڭ بىلاي!
— ايتپاقشى ول شارۋا دا بار ەكەن-اۋ. قاراڭعى تۇسسە قايدان نە ىزدەپ تابامىز.
ساعدار اكەلۋ مىندەتى ەكەنىن بىلە تۇرا كوۆاليەۆ باياعى سول ورنىندا كۇمىلجىپ وتىرىپ الدى: پەشتىڭ قاسىنا ورىندىق اكەلىپ قويدى، سوسىن اسىقپاي سول ورىندىققا شىعىپ، مۇرجا القىمىنداعى قاقپاقتى اشتى دا تۇندىكتى سۋىردى. سول-اق ەكەن، توبەدەن جەل ۇلىپ، سارناپ قويا بەردى.
— اناۋ ءيتتى كىرگىزسەڭشى ەندى، — دەدى ياكوۆ پەتروۆيچ.
— قايداعى ءيتتى؟ — دەپ كوۆاليەۆ ورىندىقتان ءتۇسىپ جاتىپ وعان تاڭدانا قارادى.
— تۇك سەزبەگەندەي بولۋىن قاراشى! فلەمبو ەمەس پە. ەستيمىسىڭ، قىڭسىلاپ ءتۇر عوي!
شىنىندا، فلەمبو دەگەن كارى قانشىق بوساعانى تىرنالاپ، سەنەكتە قىڭسىلاپ تۇرعان ەدى.
— قۇدايدان قورىقساڭشى! — دەپ رەنجىگەن بولدى ياكوۆ پەتروۆيچ. — ءۇسىپ كەتەدى عوي سورلى!.. اڭشى دەيدى-اۋ مۇنى دا. بايقايمىن، جالقاۋ بولىپ باراسىڭ، باۋىرىم. ايتتى ايتپادى ىنجىقسىڭ!..
— سولايىن سولاي-اۋ، دەگەنمەن ەكەۋمىزدىڭ دە بىر-بىرىمىزدەن وزىپ كەتكەنىمىز شامالى، -دەپ كۇلە جاۋاپ بەرىپ كوۆاليەۆ ەسىكتى اشتى دا قانشىقتى بولمەگە كىرگىزىپ جىبەردى.
— جاپ، ويباي، جاپ ەسىكتى! — دەپ ياكوۆ پەتروۆيچ ايعاي سالدى. — ءبىر قاپ سۋىق كىرگىزدىڭ!.. جات بىلاي! — ول فلەمبوعا جەكىپ ساۋساعىمەن ساكىنىڭ استىن نۇسقادى.
ەسىكتى قىمتاپ جاتقان كوۆاليەۆ ءالى كۇڭكىلدەپ ءجۇر:
— كوزگە تۇرتسە كورمەيتىن اق تۇتەك!.. اسىلى بۇيتە بەرسە كەشىكپەي ەكەۋمىز دە بوگوسلوۆسكوەدەن ءبىراق شىعاتىن شىعارمىز. الگى ۆاسيليي جارىقتىق جانازامىزدى شىعارىپ بەرسە جاقسى-اۋ. ءىشىم سەزەدى. الجىعاندا ۇرىسقاق بولساڭ، اجالىڭا كورىنگەنى دەۋشى ەدى.
— وزگەدەن اۋلاق، تەك ءوزىڭنىڭ قاراباسىڭا كورىنسىن! — دەپ ياكوۆ پەتروۆيچ ويلانىپ قالدى. سوسىن تاعى دا قارا باسىنىڭ مۇڭىن اڭگىمەلەپ كەتتى:
— جەتتى، ەندى مەن ءبۇل قۋ مولاعا كۇزەتشى بوپ وتىرا المايتىن شىعارمىن. ادىرا قالعىر لۋچەزاروۆكا نە كۇيرەمەدى، نە ورتەنبەدى...
شال كيسەتىن اشىپ ماحوركا وراي باستادى.
— ەكى كوزدى تارس جۇمىپ، ولىمتىگىڭدى كورسەتپەي بەزىپ كەتكەننەن باسقا تۇك قالعان جوق. بارىنە كىنالى ءوزىم، دوس-جاران دەپ كورىنگەن يتكە لاقىلداعان قايران اقىماق باسىم. بولمىسىمنان بولاتتاي تازا ەدىم، عۇمىرى ءبىر پەندەنىڭ كوڭىلىن قالدىرعان دا ەمەسپىن... ال ەندىگى كۇن مىناۋ. نە قىل دەيسىڭ؟ كوردىڭ بە، اناۋ جامان جيەنشار، ارسەنتيي ميحايلىچتى، مىڭ دەسياتينا جەرى بار، كومەكتەسپەك تۇگىل قۋساڭ قۇمالاق تۇسپەيدى. قارتايعاندا تىشقان اۋلاپ، كورىنگەننىڭ ەسىگىن سۇزەر جايىم جوق! ولارعا كوز ساتقانشا جارىلىپ ولگەن ارتىق!
قاراپ وتىرىپ ىزاعا بۋلىققان ياكوۆ پەتروۆيچ سەرىگىنە ءتۇيىلدى:
— قۇر مىلجىڭنان تۇك شىقپاس، بارىپ ساعدار اكەلۋ كەرەك!
مۇنى ەستىگەن كوۆاليەۆتىڭ بەلى اسپانعا شىعىپ، ەكى قولىن
كۇپىسىنىڭ قالتاسىنا تىعا ءتۇستى. توڭعاندىعى سونشا، تاناۋىنىڭ ۇشىنان جان كەتىپ قالعان ءتارىزدى، ءبىراق سوندا دا الدەكىمگە سەنگەندەي ءولى قيپاقتاپ وتىر... مۇمكىن، سۋداك كەلىپ قالار... ياكوۆ پەتروۆيچتىڭ مۇنى سابانعا جالعىز ءوزىن جۇمساپ وتىرعانىن دا جاقسى بىلەدى.
— ياپىر-اي، قيىن بولدى-اۋ، — دەپ تاعى قيپاقتادى. — مىنا بوراندا قارعا ادىم جەردىڭ ءوزى مۇڭ...
— نەمەنە، ۇلىقتىعىڭ ۇستاپ وتىر ما!
— بەل جازا الماي وتىرىپ بەدەل سۇراعان قاي تەڭىم. قىلشىلداعان جاس ەمەسپىن. قۇدايعا شۇكىر، ەكەۋمىزدىڭ جاسىمىزدى قوسساق ءجۇز قىرىقتان اسىپ جىعىلار.
— جاڭبىرلى كۇنگى ەشكىدەي بۇرىسپەي بار ەندى!
قار باسىپ قالعان شومەلەدەن سابان سۋىرىپ اكەلۋ جالعىز كوۆاليەۆتىڭ شاماسىنان تىس شارۋا ەكەنىن ياكوۆ پەتروۆيچ تە جاقسى ءبىلىپ وتىر. ءبىراق باسقا سەنەرى بولماعان سوڭ يت ءيتتى، يت قۇيرىعىن جۇمسايدىنىڭ كەرىن جاسايدى.
ءارى تارت، بەرى تارتپەن وتىرعاندا كوز بايلاندى، كوۆاليەۆ امالسىز ورنىنان تۇرىپ سۋداكتىڭ كەلگەن-كەلمەگەنىن ءبىلىپ قايتۋعا تىسقا بەتتەدى. اياعىن ءدۇرپ-دۇرپ سۇيرەتىپ ەسىككە كەتىپ بارادى.
ياكوۆ پەتروۆيچتىڭ شاي ىشكىسى كەلدى، تەمەكى ءتۇتىنىن مۇرتىنىڭ استىنان سىزدىقتاتا جىبەرىپ، الدەنەنى ويلانىپ وتىر.
— مم! — دەپ ءبىر قويدى. — جەتىسكەن ەكەنبىز. مەرەكەڭە بولايىن! ءىش بولسا يتشە ۇليدى. Ac ىشپەيتىن بىتەۋ پەندە بار ما ەكەن... قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى سابىلىپ جاتاتىن ۆەنگەرلەردىڭ دە سارقىلا قالعانىن!.. تۇرا تۇر، سۋداك، سەنى مە!
سەنەكتىڭ ەسىگى سارت ەتىپ جابىلدى دا، بۇرسەڭدەپ كوۆاليەۆ جۇگىرىپ كىردى.
— ءتىرى جان جوق!.. — دەدى. — جەر جۇتىپ قويعانداي! ەندى قايتتىك؟ سەنەكتەگى سابان دا ءبىر-اق ۋىس! — ءۇستى-باسى قار كولدەي تۇلىپ سۇيرەتكەن تومارداي بەيشارانىڭ كازىرگى ءحالى كىسى ايارلىق، مۇشكىل ەدى.
ياكوۆ پەتروۆيچ ورنىنان قارعىپ تۇردى.
— نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن كورسەتەيىن، قارا دا ءتۇر! — دەدى الدەنە ەسىنە تۇسكەندەي. سوسىن ەڭكەيىپ ساكىنىڭ استىنان بالتانى سۋىرىپ الدى.
— وسىعان دا باس قاتىرىپ جاتامىز با؟ — ول ورىندىقتى جۇلىپ aپ توڭكەرىپ تاستادى دا قۇلاشتاپ بالتامەن قاق ايىردى. — سابان اكەل! شىبىن جاننان دۇنيە ساداعا، دەنساۋلىق كەرەك!
كوۆاليەۆ تە كوڭىلدەنىپ سالا بەردى، ءجۇزى جايناپ، قاقىراپ قالتان ورىندىققا تەلمىرە قاراپ ءتۇر.
— ورىندىق دەگەن شاتىر ىشىندە دە تولىپ جاتىر عوي، — دەدى.
— ەندەشە بار دا الىپ كەل، ساماۋىردىڭ كۇلىن قاق!
قايتا-قايتا اشىلىپ جابىلعان ەسىكتەن اياز ءۇرىپ، كار قىلاۋى ۇشقىندايدى... كوۆاليەۆ ءسۇرىنىپ-قابىنىپ ءجۇرىپ بولمەگە سابان كىرگىزدى، شاتىرتا شىعىپ ەسكى كرەسلونىڭ قالدىتىن سۇيرەپ كەلدى.
— وتتى مازداتىپ قويىپ ءبىر جان شاقىرالىقشى! — دەپ قويادى. — قۇدايعا شۇكىر، توقاشىمىز ءالى تاۋسىلا قويعان جوق... اتتەڭ، جۇمىرتقا قۋىرىپ جىبەرسە عوي!
— ونى دا الىپ كەل! بەتىنە قاراپ بەدىرەيىپ وتىرامىز با ەندى!
III
قىستىڭ تالماۋىر كەشى قاشاندا ۇزاققا سوزىلاتىن ادەتى. قۇتىرىنعان بوران ءالى تولاستار ەمەس. ءبىراق ەكى شال ءقازىر تىستاعى شۋدان قۇلاقكەستى. شوك سالىپ ساماۋىردى سەنەككە شىعاردى، كابينەتتەگى پەشكە وت جاعىپ مازداتىپ قويىپ، ەندى سوعان ءيتىنىپ راقاتقا باتۋدا.
وت قىزۋى جاندارىنا جاققان سياقتى. اندا-ساندا كوۆاليەۆ سۋىق ساباندى كوسىپ الىپ پەش كومەيىنە تىعىپ جىبەرگەندە لاپ ەتكەن جالىننان اياققا ورالعان فلەمبونىڭ جىلتىراعان ەكى كوزى قاراڭعىدا تاس مونشاقتاي جالت-جۇلت ەتە قالادى. پەش گۇر-گۇر ەتەدى؛ قوزداعان جالىن شاتىرلاپ جانعان ساباننىڭ جىقپىل-جىقپىلىنان تەسىپ شىعىپ، توبەگە ويناقشىعان الاگەۋىم ساعىم شاشادى دا قۇيىنداي ۇيتقىپ، مۇرجانىڭ وڭەشىنە سۋماڭداپ بارىپ سۇڭگىپ كەتىپ جاتىر، ساعداردا قالعان بيداي ءدانى پىرس-پىرس اتقىلايدى... بولمە ءىشى بىرتە-بىرتە جارىق تارتىپ كەلەدى. لاپىلداعان جالىن باسىلىپ، جۇمارلاپ تاققان سابان ورنىندا سارى التىنداي ۇلپىلدەگەن قىزىل قولامتا قالادى، شالقىعان سارى تاپتىڭ ولەۋسىرەپ بەتى قايتا باستاعاندا ياكوۆ پەتروۆيچ كۇپىسىن شەشىپ جىبەرىپ، كويلەگىن تۇرەدى دە پەشكە ارقاسىن قاقتاپ وتىرا قالادى.
— اھ-اھ!.. جان راقاتىن كورگىڭ كەلسە ەشكى قوتىر بول دەگەن وسى-ay!..
ارقاسى شيقانداي قىزارىپ، قىشۋى قانعان كەزدە اتىپ تۇرىپ كۇپىسىن كيە قويادى.
— ءتۇۋ، راقات بولدى-اۋ! مونشاسىز تىرلىك كۇن ەمەس!.. بيىل جازدا مونشا تۇرعىزىپ الماسام با!
كوۆاليەۆ بۇل ءسوزدى جىلدا ەستيدى، شال دا جىل سايىن "تۇرعىزىپ الام" دەگەن ءتاتتى قيالىنا عانا توق.
— راقات دۇنيە عوي. مونشاسىز تىرلىك كۇن بە، — دەپ قوستاپ قويادى ىرسيعان قابىرعاسىن پەشكە توسەپ جاتىپ.
جاڭقا دا، سابان دا بىتكەن، كوۆاليەۆ وت تابىنان بەتىن كولەگەيلەي، توقاشتاردى قولامتاعا اۋناتىپ وتىر. الاگەۋىمدە پەش اۋزىنان شارپىعان قىزىل كۇڭگىرت ساعىمنان ونىڭ بەت-جۇزى قاقتاعان مىستاي بوپ كورىنەدى. ياكوۆ پەتروۆيچ ساماۋىردى اينالدىرىپ ءجۇر؛ تەمىر كرۋجكەگە شاي قۇيىپ، ونى ءوزى جاتاتىن جانتايماعا اپارىپ قويدى، تەمەكى تۇتاتتى دا، ءبىراز ءۇنسىز وتىردى، سوسىن سەرىگىنە بۇرىلىپ:
— جاپالاق جارىقتىقتىڭ كۇنى نە بولماق؟ — دەدى.
قايداعى جاپالاق؟ كوۆاليەۆ بۇل ءسوزدىڭ توركىنىن دە جاقسى بىلەدى. وسىدان جيىرما بەس جىل بۇرىن ياكوۆ پەتروۆيچتىڭ جاپالاق اتىپ العانى بار-دى، سونان قونالقادا وت باسىندا ەرىگىپ وتىرىپ وسى ءبىر ءسوزدى ايتىپ ەدى، سودان بەرى اۋزىندا ءراسىم بوپ قالا بەرىپتى. بىلايىنشا پالەندەي ءمانى دە جوق، ايتەۋىر، قايتا-قايتا ايتا بەرگەن ءسوزدىڭ قاجاۋى كەتىپ كۇلكى شاقىراتىن ادەتى ەمەس پە، ونىڭ ۇستىنە وتتى-كەتتى ءبىر ساتتەردى ەسكە سالاتىنى تاعى بار.
ياكوۆ پەتروۆيچتىڭ كوڭىلدەنگەندە كوسەمسىپ كەتەتىنىن بىلەتىن كوۆاليەۆ ميىعىنان كۇلدى دە ونى اڭگىمەگە سۇيرەپ سالعىسى كەپ:
— ياكوۆ پەتروۆيچ، ەسىڭىزدە مە؟ — دەپ ءتۇرتىپ قويدى.
جىپ-جىلى وشاق باسىندا شۇيىركەلەسىپ وتىرىپ ۋاقىتتىڭ قالاي
وتكەنىن دە سەزبەي قالاسىڭ. جۇپىنى عانا قۇباقان بولمە ءقازىر كوڭىلدى: سارعىش قاعازبەن قاپتالعان قابىرعالاردا بوياۋى قاشقان فوتولار، جۇننەن توقىلعان بىرنەشە سۋرەتتەر (يت، شۆەيساريا كورىنىستەرى) ءىلۋلى ءتۇر، الاسا توبەگە "سىن وتەچەستۆانىڭ" پاراقتارىن جاپسىرىپ تاستاعان: تەرەزە الدىندا سىرى كەتكەن ۇستەل، ءوڭى تۇسكەن شۇعىل كرەسلو؛ ىرگەدە قىزىل اعاشتان جاسالعان كەرەۋەت جانە قوبديشا، ونان جوعارىراق مىلتىق، وقشانتاي ءىلىپ قويىپتى؛ بۇرىشتا بەينەلى كۇڭگىرت يكون... وسىنىڭ ءبارى باياعىدان تانىس، كوڭىل جىلىتار سۇيكىمدى كورىنىس.
بوي جىلىعان سوڭ ەكى شالدىڭ قۇرساعىنا ەل قونىپ قالدى. اياعىندا پيما، ياكوۆ پەتروۆيچ جەيدەشەڭ وتىر، كوۆاليەۆ تە پيما كيگەن، ۇستىندە بەشپەت. ەكەۋى ءبىراز ۋاقىت دويبى وينادى، سوسىن قاشانعى ادەت بويىنشا قولعا تۇسكەن كيىم-كەشەكتى اقتارا باستادى، ويلارى - ەسكى-قۇسقىدان ۇستىلەرىنە جاپسىراتىن ءبىر نارسە تىگۋ. اقىرى سىرمالى كۇرتەنى ۇستەلگە جايىپ قويىپ، ارى ولشەپ، بەرى ولشەپ، ءبىر بورىكتى زورعا شىعاردى...
قاباعى جادىراسا ياكوۆ پەتروۆيچتەن جومارت ادام جوق. تەك كوڭىل تۇكپىرىندە ازداپ مۇڭ بار. ەرتەڭ جاڭا جىل، ءبۇل بولسا جاپادان-جالعىز... — كوۆاليەۆتىڭ ۇمىتپاعانىنا دا قۇدايعا شۇكىر.
— وسى بورىكتى سەن-اق كيە عوي، — دەدى.
— ءوزىڭىز نە كيەسىز؟
— مەندە بار عوي.
— ونىڭىز انشەيىن لىپاسى جوق توقىما ەمەس پە؟!
— توقىما بولسا شە؟ جىرتىق ءۇيدىڭ قۇدايى بار.
— مىڭ دا ءبىر راحمەت!
قولىندا بولسا ياكوۆ پەتروۆيچ سىيلاعاندى جاقسى كورەدى. ونىڭ ۇستىنە پىشىلمەگەن بورىكتىڭ اۋى مەن باۋىنان قاشىپ ءتۇر.
— قاي مەزگىل بولدى ەكەن؟
— ءقازىر مە؟ تۇپ-تۋرا ساعات ون، — دەدى كوۆاليەۆ. — ارتىق تا ەمەس، كەم دە ەمەس. باياعىدا، پەتەربوردا جۇرگەندە ءوزىمىز كۇمىس ساعاتتى قوس-قوستان تاعاتىن ەدىك.
— باۋىرىم، وتىرىكتى سوققاندا بەتىڭ بۇلك ەتپەيتىن بولىپتى-اۋ، — دەپ ياكوۆ پەتروۆيچ كوڭىلى قالماسىن دەگەندەي جايماشۋاقتاپ قانا ەسكەرتكەن بولدى.
— قويىڭىزشى، اي-شاي دەمەي بىردەن اۋىزدان قاعىپ تاستايتىنىڭىز نە وسى!..
ياكوۆ پەتروۆيچ ەرىكسىز كۇلدى.
— قالا عوي ءقازىر ابىر-سابىر بولىپ جاتقان شىعار. — ول جانتايماعا كەلىپ وتىردى دا قولىنا گيتارانى الدى. — بەزەكتەپ جۇگىرگەن جۇرت، سالتانات! قايدا كىرسەڭ جيىن، ماسكاراد!
ۇمىتىلا باستاعان باعى ءبىر زاماننىڭ وتتى-كەتتى اڭگىمەسى قايتادان قوزدايدى؛ قاي كلۋبتا ياكوۆ پەتروۆيچتىڭ قانشا ۇتىپ، قانشا ۇتىلعانى، سان رەت كوۆاليەۆتىڭ ونى دەر كەزىندە الىپ كەتكەنى دە سوز بولادى. شيىرلاپ كەپ، بۇگىندە جۇرىنتىعى قالماعان ياكوۆ پەتروۆيچتىڭ بايلىعىنان ءبىراق شىعاردى دا، سىلەكەيلەرىن تامسانا جۇتىپ وتىرىپ قالادى.
— ءيا، ءبۇل فانيدە ادام نە كەشپەيدى، ءبىراق سونىڭ ءبارى دە داراقىلىق ەكەن عوي، — دەپ ياكوۆ پەتروۆيچ كۇرسىنىپ الدى. — كىنامدى ەشكىمگە جۇكتەمەيمىن. زاۋالىمدى قۇدايدان تارتسام، وعان دا رازىمىن، تەك گلافيرا ياكوۆليەۆنا مەن الگى كۇيەۋسىماقتىڭ مەندە التى الاسى، بەس بەرەسى جوق شىعار. اتتەڭ اۋزىمداعىنى جىرىپ بەرەر ەدىم. قايتەيىن ءوزىم اش وزەك بوپ وتىرمىن... ءوزىڭ بىلەسىڭ، مەن كەكشىل ادام ەمەسپىن، قاسكويلىك مەنىڭ قولىمنان كەلمەيدى... ءيا، ءبارى دە انشەيىن، باياعىنىڭ جىرى عوي... الارمانعا كەلگەندە اعايىن دا، تامىر-تانىس تا، دوس-جاران دا كوپ، تەك قارا جەر ەستىمەسىن — ءبارى دە الدەقاشان و دۇنيەگە اتتانىپ كەتكەن!..
ياكوۆ پەتروۆيچتىڭ كوزىنە مۇڭ ۇيىرىلگەن. مۇڭدانىپ وتىرىپ، گيتارانىڭ قۇلاعىن بۇرادى دا، باعزى ءبىر مۇڭدى رومانستى ىڭىلداي باستادى.
— سوفيا پاۆلوۆنا دا ۇمىتتى، — دەپ گيتارانى جانتايماعا تاستاي سالدى. قاسىنداعى كوۆاليەۆتىڭ جۇزىنە دە تىكتەپ قاراي المادى.
— كىمدى ايتاسىز؟ — دەدى كوۆاليەۆ. — كەلىپ قالۋى دا مۇمكىن عوي.
— ايتا كورمە، مىنا بوراندا اجال ايداماسا... تىسقا شىعىپ كەرنەي تارتقاندا دا بولاتىن ەدى... كىم بىلەدى، مۇمكىن سۋداك تا اداسىپ جۇرگەن شىعار. ءۇسىپ ولمەسە نە قىلسىن. بەيشارا، ول دا ادام بالاسى عوي...
كەشىكپەي ەكى شال تىسقا شىققان. قۇتىرىنعان جەل جىلى توننان دا لىپا تاپتىرار ەمەس. كونە ءمۇيىز كەرنەيدىڭ بارىلداعان داراقى ءۇنىن الاسۇرعان اق تۇتەك قاراقۇرىق باسقان ايدالاعا قاڭعىتىپ الىپ كەتتى.
— گوپ-گوپ! — دەپ ايقايلادى ياكوۆ پەتروۆيچ.
— گوپ-گوپ! — دەپ كوۆاليەۆ تە جارىسا شىڭكىلدەدى. سوسىن كوڭىلدەرى كوك تىرەگەن ەكى شال ءتۇننىڭ ءبىر الەتىنە شەيىن قايداعى-جايداعىنى ايتىپ بوسكەن:
— ساعان وتىرىك ماعان شىن، سول جىلعى قۇس دەگەنىڭ ەرەسەن ەدى عوي. باتپاقتان ۇشىپ، س ۇلىنىڭ اڭىزىنا قارا قۇرىم بوپ كەلىپ قونعاندا باسىنداعى بوركىڭدى قاعىپ تۇسىرەتىن. جانە شەتىنەن بۇيرەگى بىتەۋ كوكالا. ءبىر ۋىس بىتىرامەن ءبىر ءۇيىرىن ءتۇسىرىپ الىپ جۇردىك ءوزىمىز...
ءيا بولماسا:
— اي سۇتتەي ەدى. ينە جوعالسا تابىلادى. سىبدىردى ەستىپ سامىرسىننىڭ تاساسىنا جاسىرىنا قالدىم. سول-اق ەكەن قارسى الدىمنان باسا-كوكتەپ شىعا كەلگەنى... ماڭداي دەگەنىڭ جارتى قۇلاش... باسىپ سالدىم!..
بۇدان سوڭ بوراندا قالعان جولاۋشى، ونى ولىمنەن قۇتقارعان الدەكىمدەرگە جايلى اڭگىمە باستالادى... لۋچەزاروۆكانى ماقتاسادى.
— ولسەم كورىم وسىندا بولسىن! — دەيدى ياكوۆ پەتروۆيچ. — شىركىن، ءشىرىپ جاتقان قازىنا عوي ءبۇل. اتتەڭ، قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەيدى. ايتپەسە جيىرما سەگىز دەسياتيناعا تۇگەلدەي كارتوپ ەگىپ جىبەرشى، بانكىنىڭ قارىزىنان دا قۇتىلاسىڭ، سوسىن حانعا سالەم بەرمەۋگە بولادى!
IV
ۇزاق تۇنگە ۇيتقىعان بوران ءبىر ءسات ءىشىن تارتقان جوق. ەكى شال تىم كەش جاتقان سياقتى ەدى، ءبىراق كوپكە دەيىن كوزدەرى ىلىنبەدى. ىشىگىن باسىنا بۇركەنىپ العان كوۆاليەۆ كۇرك-كۇرك جوتەلەدى؛ ياكوۆ پەتروۆيچ ارى اۋناقشىدى، بەرى اۋناقشىدى، بولمە دە ىسىپ كەتكەن ءتارىزدى. ىرگەنى تەپكىلەپ، تەرەزەنى سابالاعان دۇلەي بوران ەلەگىزىتىپ ۇرەي سالدى. قوناق ءۇيدىڭ دامىلسىز دىرىلداعان سىنىق تەرەزەسى دە مازا بەرگەن جوق. قاڭىراپ قالعان قوناق ءۇي ءقازىر ازىناعان كوردەي ەدى. توبەسى ميلىقتان باسقان الاسا يەن بولمەنىڭ جىرتيعان اينەگى ءىن كوزىندەي تەرەڭنەن جىلتىرايدى. ايسىز قاراڭعىدا شىنىدان قاشقان بولار-بولماس بوزامىق ساعىم بار. ەتپەتتەپ كەلىپ ۇڭىلسەڭ عانا جال-جال كۇرتىك قار باسقان باقتىڭ نوبايىن زورعا تانيسىڭ... ال ار جاعى قارا تۇنەك، ۇلىعان بوران دۇنيەنى جىم-جىلاس جۇتىپ قويعانداي...
كوز ۇيقىدا بولعانمەن كوڭىل وياۋ، ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ باسپايتىن جاپان تۇزدەگى جەتىم حۋتوردىڭ قازىرگى ءحالىنىڭ مۇشكىل ەكەنىن ەكەۋى دە سەزىپ جاتىر.
— ۋا، قۇداي، جار بولا كور! — دەپ اندا-ساندا كوۆاليەۆ كۇبىرلەپ قويادى.
ءبىراق كەشىكپەي تىستاعى بوراننىڭ گۋلەگەن ءبىرقالىپتى ىرقىمەن قالعىپ كەتەدى. جوتەلى دە بىرتە-بىرتە باسەڭسىپ، قالعىپ بارا جاتىپ الدەبىر ءتۇپسىز تۇڭعيىققا قۇلاعانداي سەزىنەدى... قارادان قاراپ جاتىپ دەنەسى تۇرشىگەدى... تىقىر ەەتىلگەندەي بولادى... ءيا، كادىمگى ادام تىقىرى. دۇڭك-دۇڭك باسىپ توبەدە بىرەۋ جۇرگەن سياقتى... ۇيقىسى شايداي اشىلعان كوۆاليەۆ تىم-تىرىس جاتىپ تىڭ تىڭدايدى. شىنىندا توبەدە بىرەۋ جۇرگەن ءتارىزدى... تاقتاي سىقىرلايدى.
— ياكوۆ پەتروۆيچ! — دەپ داۋىستايدى ساسقانىنان. — ياكوۆ پەتروۆيچ!
— ءيا، نە بولدى؟ — دەدى ياكوۆ پەتروۆيچ ءۇيقىلى كوزبەن.
— توبەدە بىرەۋ ءجۇر-اۋ دەيمىن.
— ءجا، ويى، جەتى تۇندە كىم ءجۇرۋشى ەدى.
— سەنبەسەڭىز تىڭداپ كورىڭىز.
ياكوۆ پەتروۆيچ تە قۇلاق تۇرەدى، تىقىر باسىلار ەمەس.
— جەل ەمەس پە. قورىققانعا قوس كورىنەدى دە. — ياكوۆ پەتروۆيچتىڭ كوزىنە ۇيقى تىعىلىپ ەسىنەي باستايدى.
— ءوزىڭ دۇنيەدە جوق قورقاق ەكەنسىڭ عوي. ءجا، ۇيىقتالىق ەندى. دالادا جەل تۇرسا قيۋى قاشقان ەسكى ءۇيدىڭ سىقىرلاپ قويا بەرەتىن قاشاندا ادەتى. كوۆاليەۆ سوندا دا ۇيقىعا باس قويار الدىندا تاۋبەسىنە جالبارىندى:
— جيۆىي ۆ پوموششي ۆىششنياگو، ۆ كروۆي بوگا نەبەسنوگو... نە ۋبويشسيا وت ستراحا نوششنوگو، وت سترەلي، لەتياششيا ۆ دني... نا اسپيدا ي ۆاسيليسكا ناستۋپيشي ي پوپەرشي لۆا ي زميا.
ياكوۆ پەتروۆيچ تە ۇيىقتاپ قارىق بولعان جوق. كوز الدىنان ون مەن ءتۇستىڭ اراسىنداعى الدەبىر ەلەستەر ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتەدى. ۇلىعان بورانعا قوسىلا نۋ ورمان دا سارناپ قويا بەرگەندەي، كۇڭگىرلەگەن قوڭىراۋ داۋسى ەستىلدى؛ شابالانىپ يت ءۇرىپ، الدەقايدان سۋداكتىڭ جان ۇشىرعان ويبايى تالىپ جەتكەندەي... ەسىك الدىنان سىقىرلاپ شانا سىرعىپ ءوتتى دە شارقايىن سۇيرەتىپ سەنەككە بىرەۋ كىردى... الدەنەگە ەلەگىزىگەن ياكوۆ پەتروۆيچتىڭ جۇرەگى ءلۇپىپ اۋزىنا تىعىلدى دا: ءيا، مىناۋ سۋداكتىڭ شاناسى، اناۋ وتىرعان سوفيا پاۆلوۆنا مەن گلاشا ەمەس پە... جۇرىستەرى دە ونبەيتىن ءتارىزدى، بۇلىڭعىر سىرمانىڭ ىشىندە قار باسقان شانا ميمىرتتاپ جاقىنداپ كەلدى دە اقىرىن-اقىرىن جىلىستاپ، ءۇي ماڭىنان ۇزاپ كەتتى... ەندى بىردە ات قۇلاعى كورىنبەيتىن بۇرقاسىنعا ءسىڭىپ جوق بولعاندا، ياكوۆ پەتروۆيچ جان دارمەن دىبىس بەرمەك بولىپ ءمۇيىز كەرنەيگە جۇگىرگەن ەكەن:
— الباستى باسقانداي قايداعى-جايداعى تۇسكە ەنە بەرەدى ەكەن وسى! — دەپ ورنىنان دەمىگە ۇشىپ تۇردى.
— نە بولدى، ياكوۆ پەتروۆيچ؟
— ۇيقىڭ قاشسا، نە بولدى دەرىڭ بار ما، باۋىرىم. قاي مەزگىل؟
— ءتۇن ورتاسىنان اۋىپ بارادى.
— تۇرىپ شىراق جاق تا شىلىم تۇتاتشى.
بولمە تاعى دا الاگەۋىم تارتتى. ولەۋسىرەگەن شىراقتىڭ شالقىعان قىزىل ءتىلى ۇيقىلى كوزگە قىزىل-جالقىن مۇنارداعى قۇيرىقتى جۇلدىزداي كورىنەدى. ەكى شال كوزدەرىن ءجىپسيتىپ، الگىندەگى ءبىر ۇرەيلى، ساندىراق تۇستەن قۇتىلعاندارىنا قۋانعانداي تىر-تىر قاسىنىپ راقاتتانىپ وتىر... قىستىڭ جامباس سىزداتار ۇزاق تۇندەرىندە جىپ-جىلى باسپانادا تۇرەگەپ وتىرىپ، تەمەكى تارتىپ، جابىرقاعان كوڭىلدى اڭگىمە-دۇكەنمەن سەرگىتكەن دە ءبىر عانيبەت قوي.
— ءتۇس كورگەن ەكەنمىن، — دەيدى ياكوۆ پەتروۆيچ كەرىلە ءبىر ەسىنەپ الىپ. — نە كورگەنىمدى ايتايىن با؟.. ءتىپتى ءۇش ۇيىقتاسام ويدا جوق نارسە... تۇرىك سۇلتانى قوناققا شاقىرعان ەكەن دەيمىن...
ەدەندە شوكە ءتۇسىپ وتىرعان كوۆاليەۆ ويلانىپ بارىپ ءتىل قاتتى (كيىمسىز، ۇيقىلى-وياۋ قالعىعان ءبۇل بايعۇس بۇرىنعىدان دا شوگىپ ءبىر ۋىس بوپ كەتكەن).
— ءتايىرى، تۇرىك سۇلتانى دا سوز بولىپ پا! ەگەر كورگەن ءتۇسىمدى ايتسام، تەبە شاشىڭىز تىك تۇرادى... بىرىنەن سوڭ ءبىرى، بىرىنەن سوڭ ءبىرى... ۇستەرىندە بەشپەت، مۇيىزدەرى قاراعايداي... مەنى ورتاعا الىپ، جەر تەپكىلەپ بيلەدى-اق دەيسىڭ كەپ!
ەكەۋى دە وتىرىكتى سۋداي ساپىرىسىپ وتىر. باياعىدا ءبىر كورگەن تۇستەرى، ءبىر ەمەس، تالاي رەت ايتا-ايتا جاۋىر بولعان اتامزامانعى ەسكى جىر، وعان سەنىپ تە جاتقان جوق، ءبىراق سوندا دا قويمايدى. ابدەن ىشتەرى كەپكەنشە مىلجىڭداسىپ، شەر تارقاعان ساتتە شىراقتى ءوشىرىپ، ەكەۋى دە ورانىپ-قىمتانىپ الادى دا، بورىكتەرىن ميلىقتاتا كيىپ قورىلعا باسادى...
بوزارىپ تاڭ دا اتادى. بۇلىڭعىر اسپان، كۇڭگىرت دۇنيە، بوران ءالى باسىلماعان. قاسات قار تەرەزەنى بىتەپ، شاتىرعا تاياپ قالىپتى. سۇپ-سۇر كابينەتتى قۇلازىعان سۇرقاي ساعىم باسىم...
كەنەت، توبەدەن كۇتىر-كۇتىر كىرپىش قۇلاپ ءتۇستى. ازىناعان جەل پەش مۇرجاسىن جۇلىپ اكەتسە كەرەك...
جاقسى ىرىم ەمەس؛ جۋىردا مىناۋ جاپان تۇزدەگى جەتىم حۋتوردىڭ ءىز-توزى دا قالمايتىن شىعار!..
You Might Also Like
-
ەرتەدە ءبىر پاتشا بولىپتى. پاتشانىڭ جالىعىز قىزى بولىپتى. پاتشا قىزى وتە مەيىرىمدى، قامقور، جاناشىر، اقىلدى ەدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە ەلدىڭ باسىنا قارا بۇلت قاپتايدى. ەلى ەگىنمەن اينا...
-
بايىرعى قازاق ولشەمدەرى — قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-سالت ەرەكشەلىكتەرىنە، كاسىپتىك قاجەتتىلىگىنە بايلانىستى قالىپتاسقان ولشەم بىرلىكتەرى. مىسالى، «ءبىر قىدىرۋ جەر»، «تۇستىك جەر&r...
