InfoHub Logo

ەلباسىنىڭ قولداۋىمەن قازاقستاندا قورشاعان ورتانى قورعاۋ جانە قالىپتاسقان ەكولوگيالىق احۋالدى جاقسارتۋعا باعىتتالعان بىرنەشە ماڭىزدى زاڭدار مەن قۇجاتتار قابىلداندى. سونىڭ ەڭ ماڭىزدىسى “قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2004-2015 جىلدارعا ارنالعان ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىگى تۇجىرىمداماسى” كوپشىلىككە ەكولوگيالىق ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋدىڭ ومىرشەڭ باعدارلاماسىن ناقتىلاپ بەردى.

ەلباسىنىڭ №1241 (2003) جارلىعىمەن ماقۇلدانعان بۇل تۇجىرىمداما (ق ر كونستيتۋسياسى، “ءبىلىم تۋرالى”زاڭى، ق ر “قازاقستان 2050” دامۋ ستراتەگياسى؛ ق ر “ءبىلىم” مەملەكەتتىك باعدارلاماسى؛ “ق ر ەكولوگيالىق ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋدىڭ ۇلتتىق ستراتەگياسى”؛ “ق ر ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ’؛ “ەكولوگيالىق ءبىلىم باعدارلاماسى”؛ “قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2004-2015 جىلعا ارناعان ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىك تۇجىرىمداماسى”؛ “اينالا قورشاعان ورتانى قورعاۋ تۋرالى” زاڭ جانە ت.ب. قاۋلى قارالار، باياندامالار جانە ت.ب بىردەن-بىر مەملەكەتتىك ءبىلىم مەن ەكولوگيالىق ساياساتىنا قولداۋ كورسەتكەن شەشۋشى قۇجاتتاردىڭ ءبىرى بولدى

مەكتەپتەگى ءبىلىم مازمۇنىن قۇرىلىمىنا قويىلاتىن قازىرگى زامان تالاپتارىنىڭ ءبىرى – دۇنيە مەن ادام جونىندەگى تۇتاس ءبىلىمدى جان-جاقتى قايتا جاساۋمەن سيپاتتالادى.

بىلىمگە جاڭا كوزقاراس، ونىڭ قۇندى ماعىناسىن زامانعا لايىقتى تۇسىنۋدەن شىعاتىن الەمدىك تاربيەنىڭ تۇتاس كونتەكستىمەن اراقاتىناسىن بەلگىلەيدى، ءبىلىم مازمۇنى قۇرىلىمىنىڭ ناتيجەسى رەتىندە ءبىلىمنىڭ جاڭا فورمالارىن جاساۋعا باعىتتايدى. بۇل پروبلەمانى شەشۋدىڭ تاسىلدەرىنىڭ ءبىرى وقۋ ماتەريالىنىڭ مازمۇنىن ۇيىمداستىرۋ فورماسى رەتىندەگى ينتەگراسياسىمەن بايلانىستى. ينتەگراسيا (لاتىن تىلىندەگى قايتا قۇرۋ، تولىقتىرۋ دەگەن سوزدەن شىققان) كەز كەلگەن ەلەمەنتتەر مەن بولىكتەردى تۇتاس بىرىكتىرۋدى كورسەتەدى. ينتەگراسيانىڭ ديالەكتيكالىق اسپەكتىسى كونتەكستە وقۋ ماتەريالى مەن عىلىمنىڭ اراقاتىناسىن انىقتاۋ پروبلەماسىن قاراستىرادى.بولاشاق بيولوگيا ماماندىقتارىنا ەكولوگيالىق ءبىلىم مەن ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋ، ولاردى الەۋمەتتىك جاعىنان دايىنداۋدىڭ نەگىزگى كومپونەنتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. قازىرگى تاڭدا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى بارلىق پاندەردى ءوزارا بايلانىستىرا، كىرىكتىرە، ساباقتاستىرا وتىرىپ وقىتۋ ارقىلى ءبىلىم بەرىپ، جاستاردى شىعارماشىلىق ىس-ارەكەتكە ۇيرەتۋ، جەكەباس دەربەستىگىن دامىتۋ، بويلارىنا جاۋاپكەرشىلىك، ورنىقتىلىق قالىپتاستىرۋ ت.ب. ماسەلەلەردى شەشۋ ماقساتىن كوزدەپ وتىربۇگىنگى كۇنى مەكتەپتەگى وقۋ پاندەرىنىڭ مازمۇنى مەن ماقساتى تاربيەلەۋ مەن وقىتۋدىڭ جۇمىس تۇرلەرىن ۇشتاستىرا وتىرىپ، ودان ءارى جەتىلدىرۋدى، ومىرمەن بايلانىستىرۋدى مىندەتتەپ وتىر. تەوريالىق ءبىلىمدى يگەرتۋ مەن جاڭعىرتۋ جانە ونى جاڭا جاعدايعا ءىس جۇزىندە لايىقتاپ قولدانۋعا ۇيرەتكەندە عانا وقۋشىلاردىڭ العان ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگى شىنايى دا ناقتىلى قالىپتاسادى. وسىنداي جولمەن قالىپتاسقان ءبىلىم مەن بىلىكتىلىكتىڭ تانىمدىق ماڭىزى دا زور بولادى. بيولوگيانى جاراتىلىستانۋ پاندەرىمەن بايلانىسىندا بەرىلەتىن ءبىلىم جۇيەسى ماتەريالدى دۇنيەنىڭ بىرلىگى مەن بۇتىندىگىن كورسەتە وتىرىپ، مۇنداعى كەز كەلگەن بايلانىستىڭ ءۇزىلۋى نەمەسە ءتۇزىلۋى تابيعاتتاعى تىرشىلىك جۇيەسىنە بەلگىلى ءبىر تۇبەگەيلى وزگەرىس اكەلەتىنىن ءتۇسىندىرىپ، ءاربىر وقۋشىنىڭ جاراتىلىستانۋ پاندەرىنەن ءبىلىم دەڭگەيىن كوتەرىپ قانا قويماي، ەكولوگيالىق ءبىلىم مەن تاربيەنىڭ قالىپتاسۋىنا دا زور مۇمكىندىك اشادى.

فيزيكا پانىندەگى اتوم قۇرىلىسى، حيميالىق بايلانىستار، حيميالىق رەاكسيالاردىڭ جىلدامدىعى مەن ولاردىڭ ءجۇرۋ زاڭدىلىقتارى، بيولوگيالىق تەپە-تەڭدىك ەرىتىندىلەر جانە ونىڭ تابيعاتى، ەلوكتروليتتىك ديسسوسياسيا جانە ونىڭ تەورياسى، توتىعۋ-توتىقسىزدانۋ پروسەستەرى، بيوگەندى ەلەمەنتتەر ت.ب. تاقىرىپتاردىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن، ولاردا قورشاعان ورتاداعى زاتتاردىڭ اينالىمى، ولاردىڭ بيولوگيالىق، فيزيكالىق، حيميالىق قاسيەتتەرى مەن قۇرىلىمدارى، تابيعاتتاعى كەزدەسەتىن بيولوگيالىق-فيزيكالىق ۇردىستەر مەن ونىڭ زاڭدىلىقتارى، زاتتاردىڭ تىرشىلىكتەگى ءرولى، ولاردىڭ ءوزارا بىر-بىرىمەن بايلانىسى ت.ب. ساباقتاستىقتا قاراستىرىلادى. بيولوگيادان ءپانارالىق بايلانىس ارقىلى ەكولوگيالىق ءبىلىم بەرۋ ءىسى وقۋشىلارعا قوعام مەن تابيعاتتىڭ تۇتاستىعى، اتموسفەرانىڭ جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتەگى ماڭىزى، اتموسفەرانى لاستاۋشىلاردىڭ نەگىزگى كوزدەرى مەن ولاردىڭ قورشاعان ورتا مەن ءتىرى اعزا تىرشىلىگىندەگى ۇردىستەرگە اسەرى، قورشاعان ورتاعا اسەر ەتەتىن بيولوگيالىق، فيزيكالىق، حيميالىق فاكتورلار جايى، اينالامىزداعى زاتتار زياندى قوسپالاردان تازارتۋدىڭ جولدارى مەن ادىستەرى، ول تازارتۋلار بۇگىنگى كۇندەگى جاڭا تەحنولوگياسى جايلى ت.ب. تۇسىنىك قالىپتاستىرىلادى. ماتەريالدىق دەنەلەردىڭ بۇكىل الەمدىك تارتىلىس زاڭى (گراۆيتاسيا زاڭى)؛ ەلەكتر زاريادتارىنىڭ ءوزارا اسەرلەسۋ زاڭى؛ توگى بار وتكىزگىشتەردىڭ ارەكەتتەسۋ زاڭى ت.ب. تابيعات زاڭدارى دا وبەكتيۆتى زاڭدارعا جاتاتىندىقتان، ول بيولوگيانىڭ، فيزيكانىڭ، ياعني جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ زاڭدارىمەن ءوزارا تىعىز بايلانىستا بولادى. قورشاعان ورتاداعى بارلىق ماتەريالدىق دەنەلەر – بۇكىل الەمدىك تارتىلىس زاڭىنا زاريادتالعان دەنەلەر – كۋلون زاڭىنا ماگنيت ورىسىندە قوزعالىستا بولاتىن وتكىزگىشتەر – فارادەي زاڭىنا باعىنادى. ال، نيۋتون زاڭىنىڭ تەك كۇن جۇيەسىندە عانا ەمەس، گالاكتيكاداعى جۇلدىزدار جيىنتىعى ءۇشىن دە، زاتتاردىڭ ەڭ ۇساق بولشەگى – اتوم ءۇشىن دە قولدانىلاتىنى فيزيكا كۋرسىنان بەلگىلى. ەنەرگيانىڭ ساقتالۋ زاڭى (گەلمگولس، مايەر، د.دجوۋل)؛ تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ بارلىعىندا دا ءارقاشان ەنەرگيانىڭ ءبىر ءتۇرى باسقا تۇرگە اينالىپ وتىرادى؛ ەنەرگيا ءبىر دەنەدەن ەكىنشى دەنەگە بەرىلىپ وتىرادى. مىسالى، وسىمدىكتەر تىرشىلىگىندە ماڭىزدى قىزمەت اتقاراتىن فوتوسينتەز ءۇردىسى بارلىق ءتىرى اعزانىڭ ءومىر سۇرۋىنە قاجەتتى كومىرسۋلاردىڭ كوزى بولىپ سانالادى كۇن ساۋلەسى ەنەرگياسىنىڭ 42%-ى جەر بەتىنىڭ اشىق كەڭىستىگىنە تارالسا، 58%-ى اتموسفەراعا جانە توپىراققا سىڭەدى. وسى سىڭىرىلگەن ەنەرگيانىڭ 20%- جەر بەتىنەن شاعىلىساتىن بولسا، 10%-ى مۇحيتتار مەن تەڭىزدەردىڭ سۋلارىنىڭ بۋلانۋىنا جۇمسالادى. جەر بەتىندەگى جاسىل وسىمدىكتەر جىلىنا  كدج ەنەرگيا قورى جيناقتالعان 100 ملرد. توننا ورگانيكالىق زاتتار تۇزەدى. وسى جەردە ەنەرگيانىڭ جوقتان بار بولمايتىنى جانە ونىڭ ءبىر تۇردەن ەكىنشى تۇرگە اينالىپ، وزگەرىپ وتىراتىنىنا وقۋشىلاردىڭ كوزى جەتەدى.تەمپەراتۋرا – ءتىرى اعزالاردىڭ دامۋى جانە تارالۋى ءۇشىن ماڭىزدى ەكولوگيالىق فاكتورلاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. جالپى ءتىرى اعزالاردىڭ تەمپەراتۋراسى قورشاعان ورتانىڭ تەمپەراتۋراسىنىڭ وزگەرىسىنە تاۋەلدى. دەمەك، زات الماسۋدى قۇرايتىن بارلىق رەاكسيالاردىڭ جىلدامدىعى دا تەمپەراتۋراعا تاۋەلدى. قورشاعان ورتانىڭ تەمپەراتۋراسىنىڭ وزگەرىسى اعزاداعى زات الماسۋ ۇردىسىنە، ەگەر ول وزگەرىس ارتەكتى بولسا قورشاعان ورتانىڭ ەكولوگيالىق پروبلەماسىن ۇشىقتىرادى. جىلۋدى ساقتاۋ جانە ونى قاجەتىنە قولدانۋ ءۇردىسىن اگرونومدار ءۇشىن قاردى تەجەۋ جۇمىستارى نەگىزىندە تۇسىندىرۋگە بولادى. بۇل جۇمىس تەك وسىمدىكتەردىڭ تامىر جۇيەسىن جىلۋمەن قامتاماسىز ەتىپ قانا قويماي، توپىراققا ىلعال قورىنىڭ جيناقتالۋىنا جانە ونى ساقتاۋىنا باعىتتالاتىنى بەلگىلى. ەنەرگيانىڭ ساقتالۋ جانە اينالۋ زاڭىنىڭ تەك فيزيكالىق ەمەس، ونىڭ تابيعات زاڭدارىنا دا جاتاتىنىن بايقايمىز.

تىعىزدىق – ماڭىزدى فيزيكالىق پارامەتر. توپىراقتىڭ، سۋدىڭ، اۋىل شارۋاشىلىق تاعامدارىنىڭ (ءسۇت، ماي) ت.ب. زاتتاردىڭ تىعىزدىعىن انىقتاۋ ەكولوگيالىق ماسەلەنىڭ ءبىرى. وقۋشىلار توپىراقتىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ماڭىزىن جاقسى بىلەدى. ەگەر توپىراق تىعىزدىعىن ارتتىراتىن بولساق، وندا توپىراقتاعى اۋا مەن ىلعال ىعىستىرىلادى دا وسىمدىكتەردىڭ ءوسىپ-ونۋى توقتايدى.

ادام، جانۋار اعزاسىنداعى كوپتەگەن فيزيولوگيالىق ۇردىستەر فيزيكالىق زاڭدار نەگىزىندە جۇزەگە اسادى. قان تامىرلارى ارقىلى قاننىڭ اعىسى گيدروديناميكا زاڭدىلىعىنا، قان تامىرلارىنىڭ سەرپىندىلىك قاسيەتى مەحانيكالىق تەربەلىستىڭ بارلىعىن كورسەتەدى، بيوپوتەنسيالدىڭ تارالۋى توكتىڭ بيولوگيالىق ەلەكترو قوزعاۋشى كۇشىنە، ال تىنىس الۋ اەروديناميكا زاڭدىلىقتارىنا ۇقساس كەلەدى. جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتەگى ەۆوليۋسيا اۋىرلىق كۇشىنىڭ ۇزدىكسىز اسەرىنەن تۇزىلەتىندىگىن ەرەكشە اتاۋعا بولادى. ءتىرى اعزانىڭ ىشكى جانە سىرتقى مۇشەلەرى ءوز قىزمەتىن ۇنەمى جەرگە تارتىلىس جاعدايىندا اتقارادى. سوندىقتان دا ولاردىڭ جاراتىلىسىندا مىقتى سۇيەك قاڭقاسى قالىپتاسقان.

تەرموديناميكا جانە ونىڭ زاڭدارىن قاراستىرعاندا، ءبىز تەرموديناميكا ەنەرگيانىڭ ءبىر تۇردەن باسقا تۇرگە اۋىسۋ زاڭدىلىقتارىن زەرتتەيتىندىگىن، ال سونىڭ ىشىندە بيولوگيالىق تەرموديناميكانىڭ حيميالىق رەاكسيالار كەزىندە بايقالاتىن ەنەرگيانىڭ ءبىر تۇردەن باسقا تۇرگە اينالۋىن، رەاكسيالاردىڭ باعىتىن جانە ولاردىڭ وزدىگىنەن ءجۇرۋ شەگىن جانە زاتتاردا تەپە-تەڭدىكتىڭ بولۋ جاعدايلارىن انىقتايتىندىعىن تۇسىنەمىز. قورشاعان ورتادا زاتتار بىر-بىرىمەن جىلۋ الماستىرا وتىرىپ قاتىناس جاسايدى. جۇيەنىڭ ىشكى ەنەرگياسى مولەكۋلالاردان، اتومداردان، يونداردان، ەلەكترونداردىڭ كينەتيكالىق، پوتەنسيالىق ەنەرگيالار قوسىندىسىنان تۇرادى. تەرموديناميكانىڭ ءبىرىنشى زاڭىندا دەنەنىڭ ىشكى ەنەرگياسىنىڭ وزگەرىسى ايتىلاتىندىقتان، بۇل جەردە وقۋشىلاردىڭ ىشكى ەنەرگيا تۋرالى ءبىلىمى دامىتىلادى. تابيعاتتاعى ماكروسكوپيالىق دەنەلەردە بولاتىن ۇردىستەر قايتىمسىز بولادى. وسى قايتىمسىز ۇردىستەردى تۇسىنىكتى تەرموديناميكانىڭ ەكىنشى زاڭى (ر.كلاۋزيۋس) تۇسىندىرەدى. قورشاعان ورتاداعى دەنەلەرگە ءبىر مەزگىلدە باسقاداي وزگەرىستەر اسەر ەتپەسە، سۋىقتاۋ جۇيەنىڭ ىستىقتاۋ جۇيەگە جىلۋ بەرۋى مۇمكىن ەمەس. تەرموديناميكانىڭ ەكىنشى زاڭىندا، رەتسىزدىك، ەنتالپيا، گيبسس ەنەرگياسى تۋرالى تۇسىنىك بەرىلەدى. ەنتروپيا – جۇيەنىڭ فيزيكالىق قاسيەتى. ەنتروپياعا ءتان قاسيەت – ول بارلىق تابيعي ۇردىستەردىڭ بىرتىندەپ ءوسۋى. ەنتروپيا قىزدىرۋ، بالقىتۋ، گاز كولەمىنىڭ ۇلعايۋى، اتومدار اراسىنداعى بايلانىس ناشارلاعاندا پايدا بولاتىنىن ايتا وتىرىپ، ەكولوگيالىق ءبىلىم جۇيەسىن قورشاعان ورتاداعى زاتتاردىڭ تارالۋى، ورگانيكالىق زاتتاردىڭ جانۋى نەگىزىندە بەرۋگە بولادى. حيمياداعى توتىعۋ-توتىقسىزدانۋ رەاكسيالارى كوپ تاراعان رەاكسيالاردىڭ قاتارىنا جاتادى جانە تابيعاتتا ۇردىستەردە ماڭىزدى ورىن الادى. زات الماسۋ ءار ءتۇرلى ۇردىستەردەن، مىسالى، فيزيولوگيالىق (قورەكتەنۋ، شىعارۋ)، فيزيكالىق (ادسوربسيا، ديففۋزيا) جانە بيولوگيالىق زاتتاردىڭ ايىرىلۋى جانە سينتەزدەلۋىنەن تۇرادى. سونىمەن قاتار قاراما-قارسى ءۇردىس – كاتوبوليزم (ءىرى مولەكۋلالى زاتتاردىڭ ايىرىلۋى، ياعني توتىعۋ، گيدروليزدەنۋ رەاكسيالارى ىسكە اسىپ، ۇساق مولەكۋلالى زاتتار، امياك، ءسۇت قىشقىلى، سۋ، كومىر قىشقىل گازى ت.ب. تۇزىلەدى)، انابوليزم (جاي زاتتاردان ءىرى مولەكۋلالى قوسىلىستار، پوليساحاريدتەر، مايلار ت.ب. ءتۇزىلۋى) نەگىزىندە ىسكە اسادى. زاتتار الماسقاندا مولەكۋلالارىندا بايلانىستارى بار بەلگىلى ءبىر ەنەرگيا شىعارا الاتىن، ياعني ماكروەرگيالىق زاتتار رەاكسيا بارىسىندا ىسكە اسادى. بيولوگيا پانىندە اعزاداعى زات الماسۋ ۇردىستەرىن قاراستىراردا ونداعى رەاكسيالار بارىسىن فيزيكاداعى «اشىق جۇيە» ۇعىمىن ەسكە الۋمەن قاراستىرۋعا بولادى، ياعني قورشاعان ورتامەن ەنەرگيا نەمەسە باسقا زاتتار ارقىلى الماسۋ ءۇردىسى. جۇيەنىڭ كۇيىن ونىڭ تەمپەراتۋراسى، قىسىمى، كولەمى، ماسساسى انىقتايدى. وسى پارامەترلەردىڭ بىرەۋىنىڭ وزگەرۋىنەن تۇراتىن جۇيە كۇيىنىڭ وزگەرىسى تەرموديناميكالىق ءۇردىستى ەسكە الىنادى. زاتتاردىڭ الماسۋى مەن تەرموديناميكانىڭ ءى، ءىى زاڭدارى مىندەتتى تۇردە بايلانىستا بولادى. وقۋشىلاردىڭ فيزيكادان تەرموديناميكا تۋرالى ءبىلىمىن ودان ءارى دامىتۋعا مۇمكىندىكتەرى تۋادى. سوندىقتان ءپانارالىق بايلانىستا ەكولوگيالىق ءبىلىم بەرۋدى ۇيىمداستىرۋ، جەكە پاندەر مازمۇنىنىڭ، ءماتىنىنىڭ بىر-بىرىمەن ءوزارا بايلانىسىن قامتاماسىز ەتەتىندەي بەلگىلى ءبىر جۇيەلىلىكتى كەرەك ەتەدى. ەكولوگيالىق ءبىلىم بەرۋدىڭ مازمۇنى، ناقتى پاندەردەگى ءبىلىم، بىر-بىرىمەن ءوزارا ۇشتاسىپ، ساباقتاسىپ جاتسا، وندا ءاربىر جەكە ادامدا جوعارى الەۋمەتتىك ەكولوگيالىق سانا-سەزىم، ءاربىر ىس-ارەكەتتەرىندە ويلىلىق، جاۋاپكەرشىلىك ۇعىمدارى قالىپتاسادى.

سونىمەن جاراتىلىستانۋ پاندەرى اراسىنداعى ۇزدىكسىز ءوزارا بايلانىس ناتيجەسىندە ونداعى بيولوگيالىق، فيزيكالىق، حيميالىق، ەكولوگيالىق ۇعىمداردىڭ بايلانىسىن ءوزارا ساباقتاستىرا وتىرىپ، بۇگىنگى ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى ولارعا قاتىستىرا، بەرىلەتىن ماتەريالدار نەگىزىندە ەكولوگيالىق ءبىلىم جۇيەسىن ماماندىقتارىنا سايكەس ماڭىزدىلىعىنا قاراي باعىتتاپ قاراستىرۋدىڭ مۇمكىندىگى مول.

 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر.

1.«قازاقستان-2050» دەيىنگى «قازاقستاننىڭ دامۋ شارالارىن ىسكە اسىرۋ ستراتەگياسى تۋرالى» پرەزيدەنت جارلىعى 28.01.2014ج.

2. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 2014-2015 جىلدارعا ارنالعان ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ تۋرالى تۇجىرىمداماسى. استانا 2003

3.شىلدەبايەۆ ج.ب. ەكولوگيالىق ءبىلىم قالىپتاستىرۋدىڭ پاندىك جۇيەسى. باستاۋىش مەكتەپ، №4، الماتى.، 20046 15-24 ب.

4. كىشىبايەۆا د. ءپانارالىق بايلانىستار. قازاقستان مەكتەبى، 2005، №1، 31-35 ب.

5.ءالىمقۇلوۆا ە.ج. حيميانى جاراتىلىستانۋ پاندەرىمەن بايلانىستىرا وقىتۋ نەگىزىندە ستۋدەنتتەردىڭ ەكولوگيالىق ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ. اباي اتىنداعى المۋ. الماتى، 2005

6. بولتايەۆ ا.د.. ءپانارالىق بايلانىس ارقىلى وقۋشىلارعا ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋ. اۆتورەف... كاند. پەد. ناۋك-الماتى، 1994جىل. 21 بەت

---