جەكە تۇلعانىڭ ادامگەرشىلىك-رۋحاني قاسيەتتەرىنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەتىن ىزگىلىكتى ءبىلىم بەرۋ ورتاسىن قۇرۋ: ءوزىن-وزى تانۋ، ءوزىن-وزى ىسكە اسىرۋ
جەزقازعان قالاسىنداعى
№10 جالپى ءبىلىم بەرەتىن
ورتا مەكتەپتىڭ ديرەكتورى
جولدىبايەۆا كۋلياش راحىم قىزى
جەكە تۇلعانىڭ ادامگەرشىلىك-رۋحاني قاسيەتتەرىنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەتىن ىزگىلىكتى ءبىلىم بەرۋ ورتاسىن قۇرۋ: ءوزىن-وزى تانۋ، ءوزىن-وزى ىسكە اسىرۋ
جاڭا كەزەڭدەگى ءبىلىم بەرۋدىڭ وزەكتى ماسەلەسى جاس ۇرپاققا-ادامگەرشىلىك-رۋحاني تاربيە بەرۋ، ىزگىلىكتى ءبىلىم بەرۋ ورتاسىن قۇرۋ. قۇندى قاسيەتتەرگە يە بولۋ، رۋحاني باي ادامدى قالىپتاستىرۋ ونىڭ تۋعان كەزىنەن باستالۋى كەرەك.
حالىقتا «اعاش ءتۇزۋ ءوسۋ ءۇشىن وعان كوشەت كەزىندە كومەكتەسۋگە بولادى، ال ۇلكەن اعاش بولعاندا ونى تۇزەتە المايسىڭ» دەپ بەكەر ايتىلماعان. سوندىقتان بالانىڭ بويىنا جاستايىنان ىزگىلىك، مەيىرىمدىلىك، قايىرىمدىلىق، ياعني ادامگەرشىلىك قۇندى قاسيەتتەردى ءسىڭىرىپ، وز-وزىنە سەنىمدىلىكتى تاربيەلەۋدە، وزىندىك تاڭداۋ جاساۋىنا ىقپال ەتۋدە وتباسى مەن پەداگوگتار شەشۋشى رول اتقارادى. رۋحاني -ادامگەرشىلىك تاربيە - ەكى جاقتى پروسەسس.
ءبىر جاعىنان ول ۇلكەندەردىڭ، اتا-انالاردىڭ، پەداگوگتاردىڭ بالالارعا بەلسەندى ىقپالىن، ەكىنشى جاعىنان - تاربيەلەنۋشىلەردىڭ بەلسەندىلىگىن قامتيتىن قىلىقتارىنان، سەزىمدەرى مەن قارىم-قاتىناستارىنان كورىنەدى.
ادامگەرشىلىك تاقىرىبى - ماڭگىلىك. جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى ءسىڭىرۋ - اتا-انا مەن ۇستازداردىڭ باستى مىندەتى. ادامگەرشىلىك ءار ادامعا ءتان اسىل قاسيەتتەر. ادامگەرشىلىكتىڭ قاينار بۇلاعى- حالقىندا، وتباسىندا، ولاردىڭ ونەرلەرىندە، ادەت-عۇرپىندا. ءار ادام ادامگەرشىلىكتى كۇندەلىكتى تۇرمىس — تىرشىلىگىنەن، ءوزىن قورشاعان تابيعاتتان بويىنا سىڭىرەدى.
كورنەكتى پەداگوگ ۆ. سۋحوملينسكيي «ەگەر بالاعا قۋانىش پەن باقىت بەرە بىلسەك، ول بالا سولاي بولا الادى»، — دەيدى. دەمەك، شاكىرتكە جان-جاقتى تەرەڭ ءبىلىم بەرىپ، ونىڭ جۇرەگىنە ادامگەرشىلىكتىڭ اسىل قاسيەتتەرىن ۇزدىكسىز ۇيالاتا بىلسەك، ەرتەڭگى ازامات جەكە تۇلعانىڭ وزىندىك كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا، اينالاسىمەن ساناسۋىنا ىقپال ەتەرى ءسوزسىز.
قاي زاماندا بولماسىن ادامزات الدىندا تۇراتىن ۇلى مۇرات-مىندەتتەرىنىڭ ەڭ باستىسى — ءوزىنىڭ ءىسىن، ءومىرىن جالعاستىراتىن سالاۋاتتى، سانالى ۇرپاق تاربيەلەۋ.
12 جىلدىق ءبىلىم تۇجىرىمداماسىندا «ءماقساتى-وزىنىڭ جانە قوعامنىڭ مۇددەسىندە ءوزىن-وزى بەلسەندى ەتۋگە دايىن، وزگەرمەلى دامۋ ۇستىندەگى ورتاشا ءومىر سۇرۋگە بەيىم، باسەكەگە قابىلەتتى جانە قۇزىرەتتى، شىعارماشىل، ءبىلىمدى تۇلعانى دامىتۋ جانە قالىپتاستىرۋ» - دەلىنگەن.
وسى ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋدا «بوبەك» قورىنىڭ پرەزيدەنتى سارا الپىس قىزىنىڭ «ءوزىن-وزى تانۋ» رۋحاني-ادامگەرشىلىك ءبىلىم جوباسى مەكتەپتەردە ءپان رەتىندە وقىتىلۋدا.
رۋحاني-ادامگەرشىلىك تاربيەسىندە الدىمەن بالانى تەك جاقسىلىققا-قايىرىمدىلىق، مەيىرىمدىلىك، ىزگىلىككە تاربيەلەپ، سونى ماقسات تۇتسا، ۇستازدىڭ، اتا-انانىڭ دا بولاشاعى زور بولماق. «مەن ءۇش قاسيەتتىمدى ماقتان تۇتام»، — دەپتى اقان سەرى. ولار: جالعان ايتپادىم، جاقسىلىقتى ساتپادىم ءھام ەشكىمنەن ەشتەڭەنى قىزعانبادىم.
بۇل ءۇش قاسيەت اركىمنىڭ ءوز قۇدايى. «ءوز قۇدايىنان ايىرىلعان ادام بوس كەۋدە، ولگەنمەن تەڭ» دەگەن ەكەن. شىندىعىندا بۇل اقيقات. ولاي بولسا، جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋدا، ولاردىڭ جان دۇنيەسىنە سەزىممەن قاراپ، ءاربىر ىس-ارەكەتىنە ماقسات قويۋعا، جوسپارلاۋعا، ونى ورىنداۋعا، وزىنە-وزى تالاپ قويا بىلۋگە تاربيەلەۋ — ادامگەرشىلىك تاربيەنىڭ باستى ماقساتى. ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن سان الۋان كەدەرگىلەر بولۋى مۇمكىن. ونداي قاسيەتتەردى بالا بويىنا جاس كەزىنەن باستاپ قالىپتاستىرۋ جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزىن قالايدى.
«ەلىمىزدىڭ كۇشى - پاتشادا، ءسابيدىڭ كۇشى - جىلاۋىندا» دەمەكشى، ءبىزدىڭ كۇشىمىز، قورعانىشىمىز، سەنىمىمىز - ادامگەرشىلىگىمىزدە بولۋى كەرەك. ول ءۇشىن اقاننىڭ وسى ءۇش قاسيەتىن بالا بويىنا دارىتا بىلسەك-ۇلى جەڭىس بولارى انىق.
رۋحاني ادامگەرشىلىك تاربيەنىڭ قاينار كوزى سانالاتىن «ءوزىن-وزى تانۋ» ءپانى بالانى جاستايىنان وتانشىلدىققا، ادەپتىلىككە، دوستىققا، تازالىققا، ۇقىپتىلىققا، مەيىرىمدىلىككە، تابيعاتتى سۇيۋگە، وتباسىن سىيلاۋعا، ۇيىمشىلدىققا ۇيرەتۋگە، ۇرپاق بويىنا جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى، ادامگەرشىلىك پرينسيپتەر مەن مۇراتتاردى عۇمىر بويى باسشىلىققا الاتىن تۇلعا قالىپتاستىرۋعا نەگىزدەلگەن.
ءبىزدىڭ جەزقازعان قالاسىنداعى №10 جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەبىندە «ءوزىن-وزى تانۋ» ءپانى ءوز مانىندە بەرىلۋدە. مۇعالىمدەر دايارلانىپ، ارنايى كۋرستاردان وتكەن.
«ءوزىن-وزى تانۋ» ءپانىنىڭ ارنايى جابدىقتالعان ءپان كابينەتى بار. اتا-انالاردى، مەكتەپ ۇجىمىن قاتىستىرا وتىرىپ، «ءوزىن-وزى تانۋ» كابينەتى تالاپقا ساي جابدىقتالدى. مۇندا باعدارلامانىڭ نەگىزگى اۆتورى – س.ا.نازاربايەۆانىڭ انالىق جۇرەگىنەن شىققان جىلى ءسوزى، «ءوزىن-وزى تانۋ» ءپانىنىڭ وقىتاتىن نەگىزگى قۇندىلىقتارى ايقىن جانە ادەمى ەتىپ جازىلعان. وقۋشىلاردىڭ ساباق ۇستىندە وزدەرىن ەركىن ۇستاۋلارىنا، دەمالۋلارىنا دا جاعدايلار جاسالعان.
وسى از عانا ۋاقىتتان باستاپ، بىزدەر ءوز تاجىريبەمىزدى جيناقتاۋدامىز. جۇمىس بارىسىندا ارنايى دايىندالعان ادىستەمەلىك قۇرال-جابدىقتارعا جاڭاشا كوزقاراسپەن قاراپ، سارالاپ، ءوز جەتىستىگىمىزدى قوسىپ جۇمىس جۇرگىزۋدەمىز. 2012 جىلدىڭ 20-27 اقپانى ارالىعىندا مەكتەپتە «اتا-انالار ءۇشىن ءوزىن-وزى تانۋ مەكتەبى» تاقىرىبىندا ءوزىن-وزى تانۋ ءپانىنىڭ اپتالىعى وتكىزىلدى. بۇل اپتالىق بارىسىندا اتا-انالارمەن ءار سىنىپتا، شاعىن ورتالىقتا اشىق ساباقتار، ترەنينگتەر، مەيىرىمدىلىك ساباقتار وتكىزىلىپ، اتا-انالاردىڭ ءوزىن-وزى تانۋ پانىنە دەگەن كوزقاراستارىنىڭ، ىنتا-ىقىلاستارىنىڭ جوعارى ەكەندىگىن بايقادىق.
وسى ىس-تاجىريبەمىزدى ارىپتەستەرمەن ءبولىسۋدى ماقسات ەتىپ، ءوزىن-وزى تانۋ ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى گ.ب.تاشەتوۆانىڭ 8 سىنىپ وقۋشىلارى اراسىندا وتكىزگەن «ماحاببات تۇنعان الەمگە مەيىرىمدىلىكپەن قارايىق» تاقىرىبىندا اشىق ساباعىن، ۆ.ي.كوبەليەۆانىڭ «ساموپوزنانيە – گورمونيا دۋشي» تاقىرىبىنداعى اتا-انالارمەن جۇرگىزگەن جۇمىسىن جانە مەكتەپ پسيحولوگى ك.ت.الياكپاروۆانىڭ «ساموپوزنانيە ي دۋحوۆنو-نراۆستۆەننوە رازۆيتيا ليچنوستي» تاقىرىبىنداعى ترەنينگىن قالالىق سەميناردا قالا مەكتەپتەرىنىڭ مۇعالىمدەرىنە، اتا-انالارعا كورسەتتىك. سەمينارعا كەلگەن ارىپتەستەر دە، اتا-انالار دا بۇل پانگە دەگەن وڭ كوزقاراستارىن ءبىلدىردى. اسىرەسە «ءوزىن-وزى تانۋ» ساباعىنىڭ نەگىزى مازمۇنىندا بالالاردىڭ تانىمدىق قىزىعۋشىلىقتارىن قالىپتاستىرۋ مەن قاناعاتتاندىرۋعا، الەۋمەتتىك داعدىلارىن، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋعا ارنالعان الۋان ءتۇرلى ويىندار مەن جاتتىعۋلاردى كورىپ، ريزاشىلىقتارىن ءبىلدىرىپ، ۇسىنىستارىن دا ورتاعا سالدى.
ءوزىن-وزى تانۋدى وقىتۋ ۇردىسىندە، كۇندەلىكتى تاجىريبەدە قولدانىلىپ جۇرگەن ءتيىمدى ادىستەمەلىك تاسىلدەرگە توقتالا كەتسەم:
«شاتتىق شەڭبەرى» - ساباقتىڭ باس كەزىندە قولدانىلاتىن ادىستەمەلىك ءتاسىل. ءمۇعالىم بالالارمەن بىرگە، بارلىعى بىر-بىرىمەن ەركىن قارىم-قاتىناس جاسايتىن شەڭبەر جاسايدى، ءار ءتۇرلى ءان ايتىپ، ولەڭ وقيدى. «شاتتىق شەڭبەرىنىڭ» پەداگوگيكالىق ءمانى ء-اربىر بالا وزىنە تانىس ۇلكەن دوستىق شەڭبەرىنە قابىلدانعانىن سەزىنەدى، وزىنە سەنىمى ارتىپ جانە وزگەلەردىڭ دە سەنىمىنە يە بولادى.
«وزىممەن-وزىم» - بۇل ءتاسىل بالانىڭ ءوزىن جانە ءوزىنىڭ جۇرەگىن تىڭداي بىلۋىنە سەپتىگىن تيگىزەدى. ول بالانىڭ سەزىمى مەن ەموسياسىن، جالپى رەفلەكسياعا قابىلەتتەرىنىڭ دامۋىن ىنتالاندىرادى. وسى ءتاسىل بالالارعا جايلى اسەر ەتەدى، ولاردىڭ قيالىن دامىتادى، توپتاعى مىنەز-قۇلىققا جاعىمدى ىقپال ەتەدى جانە ادەتتە، ماتەريالدى جاڭادان ءتۇسىنۋ بارىسىندا پايدالانىلادى. وسى ماقساتتاردى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا ءمۇعالىمنىڭ سوزىمەن قاتار، سونداي-اق اۋديوقاتارلار (كلاسسيكالىق مۋزىكا، تابيعات دىبىستارى جانە ت.ب.) قولدانىلادى.
«جاعداياتتار كەزىندە ويلانۋ» - بالالاردىڭ ناقتى ومىرلىك جاعداياتتاردى باعالاي ءبىلۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋعا، ءوزىنىڭ ويى مەن ىسىنە، ارەكەتتەرىنە جاۋاپكەرشىلىگىن قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتەتىن ادىستەمەلىك ءتاسىل.جاعداياتتاردى تالقىلاي بالالاردىڭ ويلاۋعا بەيىمدىلىكتەرىن،ءوزىن جانە وزگەلەردى باعالاۋعا يكەمدىلىكتەرىن، قورشاعان الەممەن جاعىمدى ءوزارا ارەكەتتەستىكتى قۇرا ءبىلۋ ىسكەرلىكتەرىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
«بەينەماتەريالدار كورۋ (فيلمنەن، مۋلتفيلمنەن، ۇزىندىلەر جانە ت.ب.)» - وقۋ اقپاراتتارىن جەتكىلىكتى كورنەكىلىك نىساندا ۇسىنۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ادىستەمەلىك ءتاسىل.ايقىن كوركەم بەينەلەر بالالاردىڭ وتىلگەن ماتەريالداردىڭ مازمۇنىن قابىلداۋى مەن مەڭگەرۋىن كۇشەيتەدى.
«ءان شىرقايىق، دوستار!» - ساباقتا قوسىلىپ ءان ايتۋدى ۇيعاراتىن ادىستەمەلىك ءتاسىل. ءان ايتۋ بالالاردىڭ سەزىمدەرىن سەرگىتىپ، كوڭىل-كۇيىن جادىراتادى. بۇل ءتاسىل ساباقتىڭ كەز-كەلگەن كەزەڭىندە قولدانىلادى.
«سەرگىتۋ ءساتى» - شارشاعاندى ۇمىتتىرۋعا، جالىعۋدى بولدىرماۋعا، دەنەگە تۇسكەن كۇشتى تومەندەتۋگە قاجەتتى ءوزىن-وزى تانۋ ساباقتارىنىڭ كومپونەنتى. سەرگىتۋ جاتتىعۋلارى ءبىر ارەكەتتەن باسقا ارەكەتكە اۋىسۋعا باعىتتالعان قىسقا ويىندار تۇرىندە جۇرگىزىلەدى. وسى ءتاسىلدى قولدانۋ توپتا جاقسى كوڭىل-كۇي تۋدىرادى، ۇقىپتىلىقتى، رەاكسيا جىلدامدىعىن دامىتادى، ۇجىمعا توپتاسۋعا ىقپال ەتەدى.
«جۇرەكتەن-جۇرەككە» شەڭبەرى - ادەتتە، وقۋ ساباعىن اياقتايتىن، بىر-بىرىمەن پىكىر الماسۋ، بىر-بىرىنە تىلەك ايتۋدى قاراستىراتىن جانە پەداگوگتىڭ ءاربىر بالانىڭ ەموسيونالدىق جاي-كۇيىن، ولاردىڭ ساباق تاقىرىبىن ءتۇسىنۋ دارەجەسىن انىقتاۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزاتىن ادىستەمەلىك ءتاسىل.
«ءۇي تاپسىرماسى» - بالانىڭ ساباق تاقىرىبىنا جانە ساباقتا مەڭگەرگەن ءبىلىم، ىسكەرلىك جانە داعدىلارىن بەكىتۋگە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىراتىن ءتاسىل. بالالار ءۇي تاپسىرماسىن داپتەرلەرىنە ءوز بەتىنشە نەمەسە ۇلكەندەرمەن بىرگە ورىندايدى. بۇل بالالار مەن ۇلكەندەردىڭ ءبىرىن-بىرى جاقسى تۇسىنۋىنە سەپتىگىن تيگىزەدى.
قورىتا ايتقاندا، «ءوزىن-وزى تانۋ» باعدارلاماسىنىڭ مازمۇنىندا ەسكەرىلىپ، كوزدەلگەن ەموسيونالدىق تۇرعىداعى اۋقىمدى جۇرگىزىلگەن الۋان ءتۇرلى ىس-ارەكەتتەر بالانىڭ ادامگەرشىلىك رۋحاني دامۋىنىڭ نەگىزىن قالاۋعا جانە ومىرلىك داعدىلارىن قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتەدى. بۇل ءبىلىم مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى، مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ بويىندا ەڭ باستى قاجەتتىلىك ءوزىن-وزى دامىتۋشىلىق قاجەتتىلىگىن قالىپتاستىرۋى ءتيىس. «ءوزىن-وزى تانۋ» بۇل تەك بالانىڭ ءوزىن عانا تانىپ، بىلۋىمەن عانا شەكتەلىپ قويمايدى، ونىڭ مازمۇنى تەرەڭدە. سول سەبەپتى دە «ءوزىن-وزى تانۋ» كۋرسىنىڭ بۇگىنگى تاڭدا بارلىق ادامزات ءۇشىن ماڭىزدىلىعى وتە زور.
ءبىز بولاشاقتا قازاقستان رەسپۋبليكاسىن وركەنيەتتى، باسەكەگە قابىلەتتى 50 ەلدىڭ قاتارىنا قوسامىز دەپ ءۇمىت ەتىپ وتىرعان حالىقپىز. پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ قازاقستاننىڭ الەمدەگى باسەكەگە بارىنشا قابىلەتتى 50 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋ ستراتەگياسىندا: - «ءبىلىم بەرۋ رەفورماسى – قازاقستاننىڭ باسەكەگە ناقتىلى قابىلەتتىلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن اسا ماڭىزدى قۇرالداردىڭ ءبىرى. بىزگە ەكونوميكالىق جانە قوعامدىق جاڭارۋ قاجەتتىلىكتەرىنە ساي كەلەتىن وسى زامانعى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى قاجەت» دەگەن بولاتىن. سوندىقتان سول ەلدەردەگى بار جەتىستىكتەر بىزدە دە بولۋى كەرەك، ويتكەنى جاڭا ءححى عاسىر – باسەكە عاسىرى.
قاي قوعامدا، قاي مەملەكەتتە بولسىن، قارىم – قاتىناس ادامي قۇندىلىقتار، ونىڭ ىشىندە ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتار قالىپتاستىرۋ كەز – كەلگەن مەكتەپتىڭ مىندەتى بولسا، بالانىڭ ءوزىن تانۋىنا، باسقانى تانۋىنا، بالانىڭ بولاشاق دامۋىنا «ءوزىن - ءوزى تانۋ» ءپانى زور ىقپال ەتەدى.
№10 جالپى ءبىلىم بەرەتىن
ورتا مەكتەپتىڭ ديرەكتورى
جولدىبايەۆا كۋلياش راحىم قىزى
جەكە تۇلعانىڭ ادامگەرشىلىك-رۋحاني قاسيەتتەرىنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەتىن ىزگىلىكتى ءبىلىم بەرۋ ورتاسىن قۇرۋ: ءوزىن-وزى تانۋ، ءوزىن-وزى ىسكە اسىرۋ
جاڭا كەزەڭدەگى ءبىلىم بەرۋدىڭ وزەكتى ماسەلەسى جاس ۇرپاققا-ادامگەرشىلىك-رۋحاني تاربيە بەرۋ، ىزگىلىكتى ءبىلىم بەرۋ ورتاسىن قۇرۋ. قۇندى قاسيەتتەرگە يە بولۋ، رۋحاني باي ادامدى قالىپتاستىرۋ ونىڭ تۋعان كەزىنەن باستالۋى كەرەك.
حالىقتا «اعاش ءتۇزۋ ءوسۋ ءۇشىن وعان كوشەت كەزىندە كومەكتەسۋگە بولادى، ال ۇلكەن اعاش بولعاندا ونى تۇزەتە المايسىڭ» دەپ بەكەر ايتىلماعان. سوندىقتان بالانىڭ بويىنا جاستايىنان ىزگىلىك، مەيىرىمدىلىك، قايىرىمدىلىق، ياعني ادامگەرشىلىك قۇندى قاسيەتتەردى ءسىڭىرىپ، وز-وزىنە سەنىمدىلىكتى تاربيەلەۋدە، وزىندىك تاڭداۋ جاساۋىنا ىقپال ەتۋدە وتباسى مەن پەداگوگتار شەشۋشى رول اتقارادى. رۋحاني -ادامگەرشىلىك تاربيە - ەكى جاقتى پروسەسس.
ءبىر جاعىنان ول ۇلكەندەردىڭ، اتا-انالاردىڭ، پەداگوگتاردىڭ بالالارعا بەلسەندى ىقپالىن، ەكىنشى جاعىنان - تاربيەلەنۋشىلەردىڭ بەلسەندىلىگىن قامتيتىن قىلىقتارىنان، سەزىمدەرى مەن قارىم-قاتىناستارىنان كورىنەدى.
ادامگەرشىلىك تاقىرىبى - ماڭگىلىك. جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى ءسىڭىرۋ - اتا-انا مەن ۇستازداردىڭ باستى مىندەتى. ادامگەرشىلىك ءار ادامعا ءتان اسىل قاسيەتتەر. ادامگەرشىلىكتىڭ قاينار بۇلاعى- حالقىندا، وتباسىندا، ولاردىڭ ونەرلەرىندە، ادەت-عۇرپىندا. ءار ادام ادامگەرشىلىكتى كۇندەلىكتى تۇرمىس — تىرشىلىگىنەن، ءوزىن قورشاعان تابيعاتتان بويىنا سىڭىرەدى.
كورنەكتى پەداگوگ ۆ. سۋحوملينسكيي «ەگەر بالاعا قۋانىش پەن باقىت بەرە بىلسەك، ول بالا سولاي بولا الادى»، — دەيدى. دەمەك، شاكىرتكە جان-جاقتى تەرەڭ ءبىلىم بەرىپ، ونىڭ جۇرەگىنە ادامگەرشىلىكتىڭ اسىل قاسيەتتەرىن ۇزدىكسىز ۇيالاتا بىلسەك، ەرتەڭگى ازامات جەكە تۇلعانىڭ وزىندىك كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا، اينالاسىمەن ساناسۋىنا ىقپال ەتەرى ءسوزسىز.
قاي زاماندا بولماسىن ادامزات الدىندا تۇراتىن ۇلى مۇرات-مىندەتتەرىنىڭ ەڭ باستىسى — ءوزىنىڭ ءىسىن، ءومىرىن جالعاستىراتىن سالاۋاتتى، سانالى ۇرپاق تاربيەلەۋ.
12 جىلدىق ءبىلىم تۇجىرىمداماسىندا «ءماقساتى-وزىنىڭ جانە قوعامنىڭ مۇددەسىندە ءوزىن-وزى بەلسەندى ەتۋگە دايىن، وزگەرمەلى دامۋ ۇستىندەگى ورتاشا ءومىر سۇرۋگە بەيىم، باسەكەگە قابىلەتتى جانە قۇزىرەتتى، شىعارماشىل، ءبىلىمدى تۇلعانى دامىتۋ جانە قالىپتاستىرۋ» - دەلىنگەن.
وسى ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋدا «بوبەك» قورىنىڭ پرەزيدەنتى سارا الپىس قىزىنىڭ «ءوزىن-وزى تانۋ» رۋحاني-ادامگەرشىلىك ءبىلىم جوباسى مەكتەپتەردە ءپان رەتىندە وقىتىلۋدا.
رۋحاني-ادامگەرشىلىك تاربيەسىندە الدىمەن بالانى تەك جاقسىلىققا-قايىرىمدىلىق، مەيىرىمدىلىك، ىزگىلىككە تاربيەلەپ، سونى ماقسات تۇتسا، ۇستازدىڭ، اتا-انانىڭ دا بولاشاعى زور بولماق. «مەن ءۇش قاسيەتتىمدى ماقتان تۇتام»، — دەپتى اقان سەرى. ولار: جالعان ايتپادىم، جاقسىلىقتى ساتپادىم ءھام ەشكىمنەن ەشتەڭەنى قىزعانبادىم.
بۇل ءۇش قاسيەت اركىمنىڭ ءوز قۇدايى. «ءوز قۇدايىنان ايىرىلعان ادام بوس كەۋدە، ولگەنمەن تەڭ» دەگەن ەكەن. شىندىعىندا بۇل اقيقات. ولاي بولسا، جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋدا، ولاردىڭ جان دۇنيەسىنە سەزىممەن قاراپ، ءاربىر ىس-ارەكەتىنە ماقسات قويۋعا، جوسپارلاۋعا، ونى ورىنداۋعا، وزىنە-وزى تالاپ قويا بىلۋگە تاربيەلەۋ — ادامگەرشىلىك تاربيەنىڭ باستى ماقساتى. ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن سان الۋان كەدەرگىلەر بولۋى مۇمكىن. ونداي قاسيەتتەردى بالا بويىنا جاس كەزىنەن باستاپ قالىپتاستىرۋ جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزىن قالايدى.
«ەلىمىزدىڭ كۇشى - پاتشادا، ءسابيدىڭ كۇشى - جىلاۋىندا» دەمەكشى، ءبىزدىڭ كۇشىمىز، قورعانىشىمىز، سەنىمىمىز - ادامگەرشىلىگىمىزدە بولۋى كەرەك. ول ءۇشىن اقاننىڭ وسى ءۇش قاسيەتىن بالا بويىنا دارىتا بىلسەك-ۇلى جەڭىس بولارى انىق.
رۋحاني ادامگەرشىلىك تاربيەنىڭ قاينار كوزى سانالاتىن «ءوزىن-وزى تانۋ» ءپانى بالانى جاستايىنان وتانشىلدىققا، ادەپتىلىككە، دوستىققا، تازالىققا، ۇقىپتىلىققا، مەيىرىمدىلىككە، تابيعاتتى سۇيۋگە، وتباسىن سىيلاۋعا، ۇيىمشىلدىققا ۇيرەتۋگە، ۇرپاق بويىنا جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى، ادامگەرشىلىك پرينسيپتەر مەن مۇراتتاردى عۇمىر بويى باسشىلىققا الاتىن تۇلعا قالىپتاستىرۋعا نەگىزدەلگەن.
ءبىزدىڭ جەزقازعان قالاسىنداعى №10 جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەبىندە «ءوزىن-وزى تانۋ» ءپانى ءوز مانىندە بەرىلۋدە. مۇعالىمدەر دايارلانىپ، ارنايى كۋرستاردان وتكەن.
«ءوزىن-وزى تانۋ» ءپانىنىڭ ارنايى جابدىقتالعان ءپان كابينەتى بار. اتا-انالاردى، مەكتەپ ۇجىمىن قاتىستىرا وتىرىپ، «ءوزىن-وزى تانۋ» كابينەتى تالاپقا ساي جابدىقتالدى. مۇندا باعدارلامانىڭ نەگىزگى اۆتورى – س.ا.نازاربايەۆانىڭ انالىق جۇرەگىنەن شىققان جىلى ءسوزى، «ءوزىن-وزى تانۋ» ءپانىنىڭ وقىتاتىن نەگىزگى قۇندىلىقتارى ايقىن جانە ادەمى ەتىپ جازىلعان. وقۋشىلاردىڭ ساباق ۇستىندە وزدەرىن ەركىن ۇستاۋلارىنا، دەمالۋلارىنا دا جاعدايلار جاسالعان.
وسى از عانا ۋاقىتتان باستاپ، بىزدەر ءوز تاجىريبەمىزدى جيناقتاۋدامىز. جۇمىس بارىسىندا ارنايى دايىندالعان ادىستەمەلىك قۇرال-جابدىقتارعا جاڭاشا كوزقاراسپەن قاراپ، سارالاپ، ءوز جەتىستىگىمىزدى قوسىپ جۇمىس جۇرگىزۋدەمىز. 2012 جىلدىڭ 20-27 اقپانى ارالىعىندا مەكتەپتە «اتا-انالار ءۇشىن ءوزىن-وزى تانۋ مەكتەبى» تاقىرىبىندا ءوزىن-وزى تانۋ ءپانىنىڭ اپتالىعى وتكىزىلدى. بۇل اپتالىق بارىسىندا اتا-انالارمەن ءار سىنىپتا، شاعىن ورتالىقتا اشىق ساباقتار، ترەنينگتەر، مەيىرىمدىلىك ساباقتار وتكىزىلىپ، اتا-انالاردىڭ ءوزىن-وزى تانۋ پانىنە دەگەن كوزقاراستارىنىڭ، ىنتا-ىقىلاستارىنىڭ جوعارى ەكەندىگىن بايقادىق.
وسى ىس-تاجىريبەمىزدى ارىپتەستەرمەن ءبولىسۋدى ماقسات ەتىپ، ءوزىن-وزى تانۋ ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى گ.ب.تاشەتوۆانىڭ 8 سىنىپ وقۋشىلارى اراسىندا وتكىزگەن «ماحاببات تۇنعان الەمگە مەيىرىمدىلىكپەن قارايىق» تاقىرىبىندا اشىق ساباعىن، ۆ.ي.كوبەليەۆانىڭ «ساموپوزنانيە – گورمونيا دۋشي» تاقىرىبىنداعى اتا-انالارمەن جۇرگىزگەن جۇمىسىن جانە مەكتەپ پسيحولوگى ك.ت.الياكپاروۆانىڭ «ساموپوزنانيە ي دۋحوۆنو-نراۆستۆەننوە رازۆيتيا ليچنوستي» تاقىرىبىنداعى ترەنينگىن قالالىق سەميناردا قالا مەكتەپتەرىنىڭ مۇعالىمدەرىنە، اتا-انالارعا كورسەتتىك. سەمينارعا كەلگەن ارىپتەستەر دە، اتا-انالار دا بۇل پانگە دەگەن وڭ كوزقاراستارىن ءبىلدىردى. اسىرەسە «ءوزىن-وزى تانۋ» ساباعىنىڭ نەگىزى مازمۇنىندا بالالاردىڭ تانىمدىق قىزىعۋشىلىقتارىن قالىپتاستىرۋ مەن قاناعاتتاندىرۋعا، الەۋمەتتىك داعدىلارىن، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋعا ارنالعان الۋان ءتۇرلى ويىندار مەن جاتتىعۋلاردى كورىپ، ريزاشىلىقتارىن ءبىلدىرىپ، ۇسىنىستارىن دا ورتاعا سالدى.
ءوزىن-وزى تانۋدى وقىتۋ ۇردىسىندە، كۇندەلىكتى تاجىريبەدە قولدانىلىپ جۇرگەن ءتيىمدى ادىستەمەلىك تاسىلدەرگە توقتالا كەتسەم:
«شاتتىق شەڭبەرى» - ساباقتىڭ باس كەزىندە قولدانىلاتىن ادىستەمەلىك ءتاسىل. ءمۇعالىم بالالارمەن بىرگە، بارلىعى بىر-بىرىمەن ەركىن قارىم-قاتىناس جاسايتىن شەڭبەر جاسايدى، ءار ءتۇرلى ءان ايتىپ، ولەڭ وقيدى. «شاتتىق شەڭبەرىنىڭ» پەداگوگيكالىق ءمانى ء-اربىر بالا وزىنە تانىس ۇلكەن دوستىق شەڭبەرىنە قابىلدانعانىن سەزىنەدى، وزىنە سەنىمى ارتىپ جانە وزگەلەردىڭ دە سەنىمىنە يە بولادى.
«وزىممەن-وزىم» - بۇل ءتاسىل بالانىڭ ءوزىن جانە ءوزىنىڭ جۇرەگىن تىڭداي بىلۋىنە سەپتىگىن تيگىزەدى. ول بالانىڭ سەزىمى مەن ەموسياسىن، جالپى رەفلەكسياعا قابىلەتتەرىنىڭ دامۋىن ىنتالاندىرادى. وسى ءتاسىل بالالارعا جايلى اسەر ەتەدى، ولاردىڭ قيالىن دامىتادى، توپتاعى مىنەز-قۇلىققا جاعىمدى ىقپال ەتەدى جانە ادەتتە، ماتەريالدى جاڭادان ءتۇسىنۋ بارىسىندا پايدالانىلادى. وسى ماقساتتاردى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا ءمۇعالىمنىڭ سوزىمەن قاتار، سونداي-اق اۋديوقاتارلار (كلاسسيكالىق مۋزىكا، تابيعات دىبىستارى جانە ت.ب.) قولدانىلادى.
«جاعداياتتار كەزىندە ويلانۋ» - بالالاردىڭ ناقتى ومىرلىك جاعداياتتاردى باعالاي ءبىلۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋعا، ءوزىنىڭ ويى مەن ىسىنە، ارەكەتتەرىنە جاۋاپكەرشىلىگىن قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتەتىن ادىستەمەلىك ءتاسىل.جاعداياتتاردى تالقىلاي بالالاردىڭ ويلاۋعا بەيىمدىلىكتەرىن،ءوزىن جانە وزگەلەردى باعالاۋعا يكەمدىلىكتەرىن، قورشاعان الەممەن جاعىمدى ءوزارا ارەكەتتەستىكتى قۇرا ءبىلۋ ىسكەرلىكتەرىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
«بەينەماتەريالدار كورۋ (فيلمنەن، مۋلتفيلمنەن، ۇزىندىلەر جانە ت.ب.)» - وقۋ اقپاراتتارىن جەتكىلىكتى كورنەكىلىك نىساندا ۇسىنۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ادىستەمەلىك ءتاسىل.ايقىن كوركەم بەينەلەر بالالاردىڭ وتىلگەن ماتەريالداردىڭ مازمۇنىن قابىلداۋى مەن مەڭگەرۋىن كۇشەيتەدى.
«ءان شىرقايىق، دوستار!» - ساباقتا قوسىلىپ ءان ايتۋدى ۇيعاراتىن ادىستەمەلىك ءتاسىل. ءان ايتۋ بالالاردىڭ سەزىمدەرىن سەرگىتىپ، كوڭىل-كۇيىن جادىراتادى. بۇل ءتاسىل ساباقتىڭ كەز-كەلگەن كەزەڭىندە قولدانىلادى.
«سەرگىتۋ ءساتى» - شارشاعاندى ۇمىتتىرۋعا، جالىعۋدى بولدىرماۋعا، دەنەگە تۇسكەن كۇشتى تومەندەتۋگە قاجەتتى ءوزىن-وزى تانۋ ساباقتارىنىڭ كومپونەنتى. سەرگىتۋ جاتتىعۋلارى ءبىر ارەكەتتەن باسقا ارەكەتكە اۋىسۋعا باعىتتالعان قىسقا ويىندار تۇرىندە جۇرگىزىلەدى. وسى ءتاسىلدى قولدانۋ توپتا جاقسى كوڭىل-كۇي تۋدىرادى، ۇقىپتىلىقتى، رەاكسيا جىلدامدىعىن دامىتادى، ۇجىمعا توپتاسۋعا ىقپال ەتەدى.
«جۇرەكتەن-جۇرەككە» شەڭبەرى - ادەتتە، وقۋ ساباعىن اياقتايتىن، بىر-بىرىمەن پىكىر الماسۋ، بىر-بىرىنە تىلەك ايتۋدى قاراستىراتىن جانە پەداگوگتىڭ ءاربىر بالانىڭ ەموسيونالدىق جاي-كۇيىن، ولاردىڭ ساباق تاقىرىبىن ءتۇسىنۋ دارەجەسىن انىقتاۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزاتىن ادىستەمەلىك ءتاسىل.
«ءۇي تاپسىرماسى» - بالانىڭ ساباق تاقىرىبىنا جانە ساباقتا مەڭگەرگەن ءبىلىم، ىسكەرلىك جانە داعدىلارىن بەكىتۋگە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىراتىن ءتاسىل. بالالار ءۇي تاپسىرماسىن داپتەرلەرىنە ءوز بەتىنشە نەمەسە ۇلكەندەرمەن بىرگە ورىندايدى. بۇل بالالار مەن ۇلكەندەردىڭ ءبىرىن-بىرى جاقسى تۇسىنۋىنە سەپتىگىن تيگىزەدى.
قورىتا ايتقاندا، «ءوزىن-وزى تانۋ» باعدارلاماسىنىڭ مازمۇنىندا ەسكەرىلىپ، كوزدەلگەن ەموسيونالدىق تۇرعىداعى اۋقىمدى جۇرگىزىلگەن الۋان ءتۇرلى ىس-ارەكەتتەر بالانىڭ ادامگەرشىلىك رۋحاني دامۋىنىڭ نەگىزىن قالاۋعا جانە ومىرلىك داعدىلارىن قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتەدى. بۇل ءبىلىم مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى، مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ بويىندا ەڭ باستى قاجەتتىلىك ءوزىن-وزى دامىتۋشىلىق قاجەتتىلىگىن قالىپتاستىرۋى ءتيىس. «ءوزىن-وزى تانۋ» بۇل تەك بالانىڭ ءوزىن عانا تانىپ، بىلۋىمەن عانا شەكتەلىپ قويمايدى، ونىڭ مازمۇنى تەرەڭدە. سول سەبەپتى دە «ءوزىن-وزى تانۋ» كۋرسىنىڭ بۇگىنگى تاڭدا بارلىق ادامزات ءۇشىن ماڭىزدىلىعى وتە زور.
ءبىز بولاشاقتا قازاقستان رەسپۋبليكاسىن وركەنيەتتى، باسەكەگە قابىلەتتى 50 ەلدىڭ قاتارىنا قوسامىز دەپ ءۇمىت ەتىپ وتىرعان حالىقپىز. پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ قازاقستاننىڭ الەمدەگى باسەكەگە بارىنشا قابىلەتتى 50 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋ ستراتەگياسىندا: - «ءبىلىم بەرۋ رەفورماسى – قازاقستاننىڭ باسەكەگە ناقتىلى قابىلەتتىلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن اسا ماڭىزدى قۇرالداردىڭ ءبىرى. بىزگە ەكونوميكالىق جانە قوعامدىق جاڭارۋ قاجەتتىلىكتەرىنە ساي كەلەتىن وسى زامانعى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى قاجەت» دەگەن بولاتىن. سوندىقتان سول ەلدەردەگى بار جەتىستىكتەر بىزدە دە بولۋى كەرەك، ويتكەنى جاڭا ءححى عاسىر – باسەكە عاسىرى.
قاي قوعامدا، قاي مەملەكەتتە بولسىن، قارىم – قاتىناس ادامي قۇندىلىقتار، ونىڭ ىشىندە ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتار قالىپتاستىرۋ كەز – كەلگەن مەكتەپتىڭ مىندەتى بولسا، بالانىڭ ءوزىن تانۋىنا، باسقانى تانۋىنا، بالانىڭ بولاشاق دامۋىنا «ءوزىن - ءوزى تانۋ» ءپانى زور ىقپال ەتەدى.
You Might Also Like
