InfoHub Logo

ءارتۇرلى جىنىستى ورگانيزمدەر اراسىندا جىنىستىق ارتۇرلىلىك ولاردىڭ حروموسومالارىنا بايلانىستى بولادى، ءبىراق-تا ولار ءارتۇرلى ورگانيزمدەردە تۇرلىشە كورىنەدى. Protenor تۇقىمىنا جاتاتىن ناسەكومداردا اتالىق جانە انالىق ورگانيزمدەر اراسىندا حروموسومالار، ەگەر ول تاق سانعا يە بولسا (13)، وندا اتالىق ورگانيزم، ال ەگەر جۇپ سانعا يە بولسا (14)، ول ارالىق ورگانيزم بولادى، ياعني حروموسوما سانىنا بايلانىستى جىنىس انىقتالادى. ءبىراق-تا كوپتەگەن ەكىۇيلى وسىمدىكتەردە، ومىرتقاسىزداردا، جانۋارلاردا، بالىقتاردا، قۇستاردا جانە بارلىق سۇتقورەكتىلەردە انالىق جانە اتالىق جىنىستارى حروموسومالاردىڭ سانىنا بايلانىستى ەمەس، حروموسومانىڭ ساپاسىنا بايلانىستى اجىراتىلادى.

مىسالى، D.melanogaster شىبىنىنىڭ اتالىق جانە انالىق ورگانيزمنىڭ سوماتيكالىق كلەتكاسى ءتور جۇپ حروموسومانى الىپ جۇرەدى. اتالىقتا دا، انالىقتا دا ءۇش جۇپ حروموسوما بىردەي بولادى جەنە ولاردى اۋتوسومالىق حروموسومالار دەپ اتايدى، ال ءتورتىنشى جۇبى بىردەي ەمەس، انالىقتا ول ەكى ح-حروموسوماسىمەن سيپاتتالادى، ال اتالىقتا ءبىر ح-حروموسوماسىمەن، ەكىنشىسى ۋ-حروموسوماسىمەن سيپاتتالادى. اتالىق جانە انالىقتاردا كەزدەسەتىن بارلىق بىردەي حروموسوما جۇپتارىن اۋتوسومالىق (ا) دەپ اتايدى، ال X جانە ۋ حروموسومالارى جىنىس حروموسومالارى دەپ اتالدى. جەمىس شىبىنىنىڭ بارلىق جۇمىرتقاكلەتكالارى ۇشەۋى اۋتوسومالىق جانە بىرەۋى ح-حروموسوماسىمەن سيپاتتالاتىن ءتورت حروموسومانى الىپ جۇرەدى (زا+ح). كەرىسىنشە، سپەرماتوزويدتاردا دا ءتورت حروموسوما بولادى، ءبىراق ولاردىڭ جارتىسى ح-حروموسوماسىن (زا+ح)، ال كەلەسى جارتىسى ۋ-حروموسوماسىن (زا+ۋ) الىپ جۇرەدى. كەز كەلگەن جۇمىرتقا كلەتكاسى ح-حروموسوماسى بار سپەرماتوزويدپەن ۇرىقتانسا، ودان انالىق ورگانيزم داميدى (6ا+حح)، ال ەگەر جۇمىرتقا كلەتكانى ۋ-حروموسوماسى بار سپەرماتوزويد ۇرىقتاندىرسا، وندا بۇل زيگوتادان اتالىق ورگانيزم داميدى (6ا+ءحۇ).

قۇستاردىڭ اتالىقتارىنداعى سوماتيكالىق كلەتكالاردا XX حروموسومالارى، ال انالىقتارىندا ءحۇ حروموسومالارى بولادى. جىنىستىڭ قۇستاردا دا پايدا بولۋى D.melanogaster شىبىنىنداعى سياقتى.

ادامدا انالىق ورگانيزمدەگى سوماتيكالىق كلەتكا 22 جۇپ اۋتوسومالىق حروموسومامەن جانە XX جىنىس حروموسوماسىمەن (22اا+حح) سيپاتتالادى. اتالىقتاعى سوماتيكالىق كلەتكادا دا 22 جۇپ اۋتوسومالىق حروموسوما بولادى، ال جىنىس حروموسوماسى مۇندا حۋ تۇرىندە بولادى (22اا+ءحۇ). وسىدان، ءار جۇمىرتقاكلەتكا 22 اۋتوسومالىق جانە ءبىر ح-حروموسوماسىن الىپ جۇرەدى، ال سپەرماتوزويدتار 22 اۋتوسومالىق حروموسومانى جانە جارتى بولىگى X-حروموسوماسىن، ال جارتىسى ۋ-حروموسوماسىن الىپ جۇرەدى. ۋ-حروموسوماسىندا 230 000 جۇپ ازوتتىق نەگىزدەن تۇراتىن تەستيستەردىڭ تۇزىلۋىنە جاۋاپتى گەن ورنالاسقان (ZFY-سەكس-دەتەرميناسيالاۋشى ايماق). ZFY گەنىمەن سونداي-اق SRY گەنى دە بايلانىستى. ول دا كلەتكادا تەستيستەردىڭ ءتۇزىلۋىن باقىلايدى، سونداي-اق سۇيەكتىڭ ءتۇزىلۋىن دە باقىلايدى. ونان باسقا بۇل گەندەرگە قوسىمشا رەتىندە بىرنەشە اۋتوسومادا ورنالاسقان گەندەر جانە ءبىر ح-تىركەسكەن گەن بولادى. بۇل گەندەردىڭ بارلىعى ورگانيزمدە تەستيستەردىڭ دامۋىنا جاۋاپتى.

ادامدا جانە سۇتقورەكتىلەردە جىنىستىڭ پايدا بولۋى ۇرىقتاندىراتىن سپەرماتوزويدقا تىكەلەي بايلانىستى بولادى. ح-حروموسوماسىمەن سيپاتتالاتىن سپەرماتوزويدتىڭ جۇمىرتقاكلەتكاعا ەنۋى وندا انالىق جىنىستى زيگوتانى دامىتادى. انالىق ورگانيزمنىڭ سوماتيكالىق كلەتكالارىندا مرنق مولەكۋلاسىنىڭ سينتەزى تەك ءبىر عانا ح-حروموسوماسىندا جۇرەدى (انالىق X-حروموسوماسى نەمەسە اتالىق ح-حروموسوماسى). ۋ-حروموسوماسىمەن سيپاتتالاتىن سپەرماتوزويدتىڭ جۇمىرتقاكلەتكاعا ەنۋى وندا اتالىق جىنىستى زيگوتانى دامىتادى. اتالىق ورگانيزمدەر جىنىسى بويىنشا گەتەروزيگوتالى دەپ اتالادى. سونىمەن جىنىس گەنەتيكالىق تۇرعىدان باقىلانادى. ءبىراق-تا كەيبىر باۋىرمەن جورعالاۋشى ورگانيزمدەردە جىنىس گەنوتيپپەن ەمەس، سىرتقى ورتا فاكتورلارىمەن انىقتالادى. مىسالى، كوپتەگەن تاسباقالاردا جىنىس تەمپەراتۋرا ارقىلى رەتتەلەدى، ياعني ينكۋباسيا كەزىندە تەمپەراتۋرا جوعارى بولسا، وندا انالىق ورگانيزمدەر، ال ەگەر دە تەمپەراتۋرا تومەن بولسا، اتالىق ورگانيزمدەر داميدى. قولتىراۋىنداردا، كەيبىر كەسىرتكەلەردە دە اتالىق جىنىس تەمپەراتۋرا ارقىلى رەتتەلىپ وتىرادى. جىنىستىڭ پايدا بولۋىنىڭ ورتا ارقىلى رەتتەلۋى جىنىستىڭ گەنەتيكالىق رەتتەلۋىنە مۇلدە قاتىسى بولمايدى.

1910 جىلى ت. مورگان (1886-1945) جىنىس حروموسومالارىنىڭ ورگانيزمدە كەزدەسەتىن بەلگىلەرىنە دە جاۋاپ بەرەتىنىن اشتى جانە ونى تاجىريبەلىك زەرتتەۋلەردەن كورۋگە بولادى. مىسالى، دروزوفيلا شىبىنىنىڭ اق كوزدى انالىقتارىن قىزىل كوزدى اتالىقتارمەن شاعىلىستىرعاندا شىققان گيبريدتەر، انالىقتارى قىزىل كوزدى، اتالىقتارى اق كوزدى بولىپ شىقتى. ءبىراق-تا الىنعان گيبريدتەر اراسىندا قىزىل كوزدى اتالىقتار مەن اق كوزدى انالىقتار دا كەزدەستى. ولاردىڭ پايدا بولۋى كەزدەيسوق جاعداي بولدى، ويتكەنى كوزدىڭ اق تۇسىنە جاۋاپتى گەن ح-حروموسوماسىندا ورنالاسقانى بەلگىلى بولعان. بۇل جاعدايدى ك. بريدجەس (1916) دەگەن عالىم تالداي كەلە، «كەزدەيسوق» اق كوزدى اتالىقتار «انالىقتان» العان ەكى ح-حروموسومانى الىپ جۇرەدى، ال «كەزدەيسوق» قىزىل كوزدى اتالىقتار «اتالىقتاردان» العان ءبىر X-حروموسوماسىن الىپ جۇرەدى دەپ تۇجىرىمدادى. وسى تۇجىرىمدى تۇسىندىرە كەلە ك. بريدجەس باستاپقى انالىقتار مەيوز پروسەسى كەزەندى ەكى XX حروموسوماسىنان تۇراتىن نەمەسە ح-حروموسوماسى مۇلدە جوق «كەزدەيسوق» گامەتالار ءتۇزدى دەپ ەسەپتەدى. ەگەر دە وسىنداي «كەزدەيسوق» گامەتالار قىزىل كوزدى اتالىق سپەرماتوزويدتارىمەن ۇرىقتانۋعا تۇسكەن كەزدە ءتورت ءتيپتى زيگوتانى بەرەدى: ا) اق كوزدى انالىق، ءا) قىزىل كوزدى اتالىق، ب) ح-حروموسوماسى 3 دارا (ءومىر سۇرۋگە قابىلەتسىز)، ۆ) X حروموسوماسى جوق دارا (ءومىر سۇرۋگە قابىلەتسىز). بۇل قۇبىلىستى جىنىس حروموسومالارىنىڭ ءبىرىنشى رەتتىك اجىراماۋى دەپ اتادى. سوڭىنان ك. بريدجەس «كەزدەيسوق» اق كوزدى انالىقتاردى زەرتتەي كەلە ولاردىڭ حروموسومالارىندا XX بولۋدىڭ ورنىنا ەكى X حروموسوماسى جانە ۋ حروموسوماسى بولاتىنىن سيتولوگيالىق تۇرعىدان كورسەتىپ بەردى (ءححۇ).

حروموسوما جۇبىندا ۋ-حروموسوماسى جوق «كەزدەيسوق» قىزىل كوزدى اتالىقتار، كەلەسى تاجىريبەلەردە ۇرپاق بەرۋگە قابىلەتسىز بولدى، ال اق كوزدى انالىقتار (ءححۇ) ۇرپاق بەرۋگە قابىلەتتى بولدى. وسى دارالاردى كەلەسى رەتتە قالىپتى قىزىل كوزدى شىبىندارمەن شاعىلىستىرۋ ارقىلى ك.بريدجەس مەيوز پروسەسىندە جىنىس حروموسومالارىنىڭ ەكىنشى رەتتىك اجىراماۋ قۇبىلىسىن اشتى. بۇل شاعىلىستىرۋدان شىققان ۇرپاقتاردىڭ 96% انالىعى قىزىل كوزدى جانە 4% اق كوزدى، ال اتالىقتاردىڭ ىشىندە 96% اق كوزدى، ال 4% قىزىل كوزدى بولىپ شىقتى. بۇل جاعدايدا مەيوز پروسەسىندە X جانە ۋ حروموسومالارى تەڭ بولىنبەيتىن ححۋ انالىقتار ءتورت ءتيپتى گامەتالار تۇزەدى.

تۇزىلگەن ءار ءتيپتى جۇمىرتقاكلەتكا قىزىل كوزدى اتالىق سپەرماتوزويدپەن ۇرىقتانعاندا سەگىز ءتۇرلى زيگوتانىڭ تۇزىلۋىنە اكەلدى. ءبىراق-تا مۇندا تۇزىلەتىن زيگوتالار بىردەي جيىلىكتە بولمايدى، ويتكەنى ححۋ انالىقتاردا مەيوز پروسەسىندە 92% ووسيتتەردە قالىپتى تارالۋ بولادى. جىنىس حروموسومالارىنىڭ ەكىنشى رەتتىك اجىرامايتىنىن تۇسىندىرە كەلە ك. بريدجەس بارلىق پايدا بولاتىن اق كوزدى جانە قىزىل كوزدى انالىقتار تەك ح-حروموسومانىڭ جۇبىمەن سيپاتتالماي، سونىمەن بىرگە ولاردا ۋ-حروموسوماسى دا كەزدەسەدى دەدى. جەكە اق كوزدى اتالىقتاردا ءبىر X حروموسوماسى جانە ەكى ۋ حروموسوماسى بولادى دەپ كورسەتتى. بۇل سيپاتتامالاردى ك. بريدجەس دروزوفيلا حروموسوماسىن سيتولوگيالىق تۇرعىدان زەرتتەۋ ارقىلى دالەلدەپ بەردى. بۇل جاڭالىق باسقا دا ورگانيزمدەر مىسالىندا دا دالەلدەندى.

---