InfoHub Logo

دومينانتتىلىق جانە رەسەسسيۆتىلىك ماقالاسىندا اتاپ وتكەندەي، گ. مەندەل تاجىريبەسىندەگى زەرتتەۋگە الىنعان بۇرشاقتىڭ ع2 گيبريدتى ۇرپاعى ارتۇرلىگىمەن سيپاتتالدى، ياعني شىققان ۇرپاقتار اراسىندا دومينانتتى دا جانە رەسەسسيۆتى دە بەلگىلەر كەزدەستى. ع2 ۇرپاعىندا الىنعان گيبريدتەر ەكى تيپپەن سيپاتتالدى: ءبىر وسىمدىك تيپتەرى ءوزىنىڭ الدىڭعى اتالىق وسىمدىككە ۇقساسا، باسقا وسىمدىكتەر الدىڭعى انالىق وسىمدىككە ۇقسادى. مىسالى، گ. مەندەل بايقاعان شاعىلىستىرۋلاردان، قاراما-قارسى ءدان پىشىنىنە بايلانىستى بەلگىلەردە ءبىر وسىمدىكتەردە ول تەگىس، ال ەكىنشى ءبىر وسىمدىكتەردە بۇدىر ءپىشىندى بولدى.

ءبىراق-تا گ. مەندەل ع2 گيبريدتى وسىمدىكتەرىنە ءداننىڭ پىشىنىنە بايلانىستى ساناۋ جۇرگىزگەندە سانالعان 7324 گيبريدتەردىڭ ىشىندە 5474 تەگىس ءداندى (دومينانتتى بەلگى) بولدى (74،74%)، ال 1850 گيبريد (25،36%) بۇدىر ءداندى بولىم شىقتى (رەسەسسيۆتى بەلگى). باسقاشا ايتقاندا، ع2 گيبريدتى وسىمدىكتەردەى تورتتەن ءۇش بولىگى اتا-اناسىنا ۇقسادى، ال تورتتەن ءبىرى باسقا الدىڭعى اتا-اناعا ۇقساس بولدى. وسىدان، اتا-انا گەنوتيپتەرىندە تەگىس جانە بۇدىر بەلگىلەرگە جاۋاپتى اللەلدەر، ياعني دومينانتتى دا، رەسەسسيۆتى دە بەلگىلەردىڭ بولاتىنىن كورۋگە بولادى. وسى جاعداي بۇرشاق وسىمدىگىنىڭ زەرتتەۋگە العان باسقا بەلگىلەرىندە دە قايتالاندى.

ع2 گيبريدتەرىندە قاراما-قارسى بەلگىلەردىڭ بارلىعى دەرلىك كورىندى. ياعني، ع2 گيبريدتەرىندە بارلىق بەلگىلەر اجىراۋعا ءتۇستى (سەگرەگاسيا). بۇرشاق وسىمدىگىندە زەرتتەۋگە الىنعان بەلگىلەردىڭ اجىراۋى وتە ۇلكەن ماڭىزعا يە بولدى جانە گ. مەندەل بۇل قۇبىلىستىڭ ىشكى جاعىن اشا ءبىلدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە كەلەسى رەتتە گەن تەورياسىنا ۇلاسقان تۇقىم قۋالاۋدىڭ بىرلىگى تۋرالى تۇجىرىمداما جاسادى.

وسى تۇجىرىمداما نەگىزىندە گ. مەندەل قاراما-قارسى بەلگىلەر جىنىس كلەتكالارى ارقىلى اتا-انالارىنان ۇرپاققا بەرىلەتىن قانداي دا بولماسىن ءبىر فاكتورمەن باقىلاناتىنىن اشتى. گ. مەندەل، سونداي-اق قاراما-قارسى جۇپ بەلگىلەردىڭ ءارقايسىسى جۇپ فاكتور ارقىلى باقىلانادى، ءبىراق گامەتا تۇزىلەر كەزدە اجىرايدى دا گيبريدتىك ۇرپاقتارعا تەڭ ءبولىنىپ كەتەدى دەپ ويلادى. مىسالى، ءداننىڭ تەگىس ءپىشىنى دومينانتتى بەلگى جانە ول دومينانتتى فاكتورمەن باقىلانادى، ال بۇدىر ءپىشىن رەسەسسيۆتى بەلگى جانە ول رەسەسسيۆتى فاكتور ارقىلى باقىلانادى. ءار وسىمدىكتە قاراما-قارسى بەلگىلەرگە جۇپ فاكتورلار بولادى جانە بۇل فاكتورلار ءبىر وسىمدىكتە ءبىر مەزەتتە كەزدەسىپ وتىرادى دەدى.

1909 جىلى مەندەلدىك تۇقىم قۋالاۋ فاكتورلارىن ۆ. بەتسون (1861-1926) گەن دەپ، ال گەندىك جۇپتاردى — اللەلدى جۇپتار نەمەسە اللەلدەر دەپ اتاۋدى ۇسىندى. ەگەر دە ەكى اللەل دە بىردەي (دومينانتتى نەمەسە رەسەسسيۆتى)، وندا وسى اللەلدەردى الىپ جۇرەتىن ورگانيزم گوموزيگوتالى نەمەسە وسى اللەل بويىنشا گوموزيگوتالى دەپ اتالدى. ال ءارتۇرلى اللەلدەردى الىپ جۇرەتىن ورگانيزم (دومينانتتى جانە رەسەسسيۆتى) گەتەروزيگوتالى دەپ اتالدى.

ۇرپاقتارعا گەندەردىڭ قالاي بەرىلەتىندىگىن جانە ءارتۇرلى دارالاردا قالاي تارالاتىنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن گ. مەندەلدىڭ بۇرشاق وسىمدىگىنەن العان ناتيجەلەردەگى گەنوتيپتىك جانە فەنوتيپتىك قاتىناستاردىڭ نەگىزىن ءبىلۋ كەرەك. گ. مەندەلدىڭ زەرتتەۋلەرىندە قولدانىلعان سيمۆولداردى قاراستىرايىق: ر0 ارقىلى باستاپقا اتا-انا وسىمدىكتەرى بەلگىلەندى، ال F، جانە ع2 سيمۆولدارى ارقىلى ءبىرىنشى جانە ەكىنشى ۇرپاقتار گيبريدتەرى، R جانە r — اللەلدى گەندەر (دومينانتتى جانە رەسەسسيۆتى)، مىسالى، بۇرشاقتىڭ ءدانىنىڭ پىشىنىنە جاۋاپتى گەندەر. P1 وسىمدىكتەرى تازا لينياعا جاتقاندىقتان، ولاردىڭ ىشىندەگى ءداننىڭ تەگىس لينيالارىن بەرەتىن اللەلدەردى RR دەپ (گوموزيگوتالى جانە R جانە R گەندەرىن الىپ جۇرەدى)، ال بۇل وسىمدىكتىڭ گامەتالارىن R دەپ بەلگىلەيدى. ال ءبۇدىر ءداندى وسىمدىكتەردى rr گەنوتيپىمەن (ولار دا گوموزيگوتالى، r جانە r گەندەرىن الىپ جۇرەدى) ال گامەتالارىن گ ارپىمەن بەلگىلەيدى.

گ. مەندەل ءوزىنىڭ زەرتتەۋلەرىن تالداي كەلە باستاپقى P1 وسىمدىكتەرىن بىر-بىرىمەن شاعىلىستىرعاندا انالىق R گامەتاسى اتالىق r گامەتاسىمەن ءۇرىقتاندى، جانە كەرىسىنشە، ناتيجەسىندە ع] گيبريدتەرى گەتەروزيگوتالى گيبريدتەر بولىپ شىقتى. ولاردىڭ گەنەتيكالىق فورمۋلاسى Rr جانە ءدانىنىڭ ءپىشىنى تەگىس بولىپ شىقتى، ياعني R اللەلى r اللەلىنىڭ كورىنۋىن باسىپ تاستايدى. F، گيبريدتەرى گامەتا تۇزگەندە ولاردىڭ جارتىسىنا R اللەلى، ال قالعان جارتىسىنا r اللەلى تارالادى. ەگەر دە F1 گيبريدتەرىنىڭ وزدىگىنەن توزاندانۋ كەزىندە انالىق r گامەتاسى اتالىق R گامەتاسىمەن ۇرىقتاناتىن بولسا، وندا ع2 ۇرپاقتار RR گەنەتيكالىق فورمۋلاسىمەن سيپاتتالادى، ولاردىڭ گامەتالارى R بولادى، مۇنداي گيبريدتەر وزدىگىنەن توزاڭدانعاندا ع2 ۇرپاقتا RR اللەلدى وسىمدىكتەر بەرەدى. ەگەر دە F1 گيبريدتەرىنىڭ وزدىگىنەن توزاڭدانۋ كەزىندە انالىق r گامەتاسى اتالىق r گامەتاسىمەن ءۇرىقتاناتىن بولسا، وندا ع2 ۇرپاقتار rr گەنەتيكالىق فورمۋلاسىمەن سيپاتتالادى، ولاردىڭ گامەتالارى r بولادى، مۇنداي گيبريدتەر وزدىگىنەن توزاڭدانعاندا ع2 ۇرپاقتا rr اللەلدى وسىمدىكتەر بەرەدى. ەگەر دە F1 گيبريدتەرىنىڭ وزدىگىنەن توزاڭدانۋ كەزىندە انالىق r گامەتاسى اتالىق r گامەتاسىمەن ۇرىقتاناتىن بولسا جانە كەرىسىنشە، وندا ع2 ۇرپاقتار Rr گەنەتيكالىق فورمۋلاسىمەن سيپاتتالادى (F1 گيبريدتەرى سياقتى)، ولاردىڭ گامەتالارى ەكى ءتيپتى بولادى — R جانە r انالىقتا جانە R جانە گ اتالىقتا، مۇنداي گيبريدتەردىڭ وزدىگىنەن توزاڭدانۋىندا گەنەتيكالىق فورمۋلاسى RR، Rr جانە rr وسىمدىك گيبريدتەرىن بەرەدى.

جوعارىدا ايتىلعان مالىمەتتەرگە قاراي وتىرىپ، ع1 گيبريدتەرىنىڭ R جانە r گامەتالار بەرەتىن Rr گەتەروزيگوتالارىن قاراستىرايىق. ۇرىقتانۋ پروسەسى كەزىندە گامەتالار بىر-بىرىمەن كەزدەيسوق قوسىلادى (R جانە R نەمەسە r جانە r، نەمەسە R جانە r گامەتالارى كەزدەيسوق قوسىلادى) جانە بارلىق تۇزىلگەن وسىمدىكتەر ءومىر سۇرۋگە قابىلەتتى دەپ الساق، وندا گەندەردىڭ اجىراۋى ناتيجەسىندە تۇزىلەتىن گيبريدتەر فەنوتيپى جاعىنان دا، گەنوتيپتەرى جاعىنان دا ءارتۇرلى بولادى.

F گيبريدتەرىنىڭ گامەتالارىن بىرىكتىرسە ءتورت قوسارلى اللەلدى بەرۋى مۇمكىن، ونىڭ ءارقايسىسى ع2 گيبريدتەرىنىڭ تورتتەن ءبىرىن بەرەدى. ع2 گيبريدتەرىن باعالاي كەلە، RR گەنوتيپتى گوموزيگوتالى وسىمدىكتەردىڭ تەك ءدان ءپىشىنىنىڭ تەگىستىگىنە جاۋاپ اللەلدەر بولعاندىقتان سايكەسىنشە مۇنداي وسىمدىكتەر داندەرى تەك تەگىس ءپىشىندى بولتىنىن كورۋگە بولادى. ءارى قاراي، Rr گەتەروزيگوتالى وسىمدىگى ءداننىڭ تەگىس جانە بۇدىر پىشىنىنە قاتىستى اللەلدەرى، ءبىراق-تا وندا دومينانتتى R اللەلى بولعاندىقتان داندەر ءپىشىنى تەگىس بولادى. ال rr گوموزيگوتالى وسىمدىكتەر تەك ءداننىڭ بۇدىر پىشىنىنە جاۋاپتى اللەلدەرى بولعاندىقتان ونان شىعاتىن وسىمدىكتەردىڭ دە داندەرى بۇدىر ءپىشىندى بولىپ كەلەدى.

وسىدان، گامەتالاردىڭ كەزدەيسوق جاعدايدا ۇرىقتاناتىنىن ەسكە الساق، وندا ع2 گيبريدتەرى اراسىندا تورتتەن ءۇش بولىگى تەگىس ءپىشىندى، ال تورتتەن ءبىرى بۇدىر ءپىشىندى بولۋى كەرەك، ياعني ءارتۇرلى پىشىندەگى داندەردى بەرەتىن وسىمدىكتەر اراسىنداعى قاتىناس فەنوتيپتىك جاعىنان (سىرتقى كورنىسى بويىنشا) 3:1 ساي كەلۋى كەرەك.

گ. مەندەل ارقىلى زەرتتەلگەن 7324 گيبريدتەر اراسىندا 5474 گيبريد داندەرى تەگىس جانە 1850 گيبريدتەر داندەرى بۇدىر ءپىشىندى بولدى، ياعني مۇنداعى قاتىناس 74،74% جانە 25،26% تەڭ بولدى، بۇل 3:1 قاتىناسىنا وتە جاقىن. گ. مەندەل مۇنداي فەنوتيپتىك قاتىناستاردى ع2 گيبريدتەرىنىڭ باسقا دا بەلگىلەرىنەن تاپتى. گيبريدتەر اراسىنداعى مەندەلدىك فەنوتيپتىك قاتىناستار ەگەر زەرتتەلەتىن ورگانيزمنىڭ وتە كوپ سانىن قولدانعاندا دالىرەك بولىپ شىعادى.

سونىمەن، گ. مەندەل تاپقان 3:1 فەنوتيپتىك قاتىناستى تالداي كەلە، ع2 گيبريدتەرىندەگى تەگىس دانمەن سيپاتتالاتىن دارالار گەنوتيپتىك جاعىنان ءارتۇرلى بولاتىنىنا، ال ءدانىنىڭ ءپىشىنى بۇدىر بولاتىن دارالاردا گەنوتيپتىك جاعىنان بىردەي بولاتىنىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى. تەگىس ءدان بەرەتىن ع2 گيبريدتەرىنىڭ ىشىندە شامامەن ۇشتەن ءبىرىنىڭ گەنوتيپى گوموزيگوتالى RR (تەك تەگىس پىشىنگە جاۋاپتى اللەلدەر) بولۋى جانە ۇشتەن ەكىسىنىڭ گەنوتيپتەرى Rr گەتەروزيگوتالى (دومينانتتى جانە رەسەسسيۆتى اللەلدەرىمەن) بولۋى كەرەك. داندەرىنىڭ ءپىشىنى بۇدىر بولاتىن وسىمدىكتەردىڭ بارلىعى rr گوموزيگوتالى رەسەسسيۆتى بولادى.

گەندىك گيپوتەزانى تەكسەرۋ ماقساتىندا گ. مەندەل كەلەسى بىرنەشە شاعىلىستىرۋلار جۇرگىزدى. سونىڭ ءىشىندى ول ەكىنشى ۇرپاق گيبريدتەرىن وزدىگىنەن توزاڭداندىرۋ ارقىلى شاعىلىستىرىپ، ءۇشىنشى ۇرپاقتار الدى (ع3). ع3 ۇرپاقتارىنىڭ بارلىق گيبريدتەرى (ەكىنشى ۇرپاقتا بۇدىر ءدان بەرگەن وسىمدىكتەر، گەنوتيپى rr) تاعى دا بۇدىر ءداندى بولىپ شىقتى.

ع2 گيبريدتەرىنەن شىققان جانە داندەرىنىڭ ءپىشىنى تەگىس ع3 گيبريدتەرى دە بىردەي بولمادى. ع2 گيبريدتەرىنىڭ بارلىعىنىڭ 1/3 بولىگىنىڭ وزدىگىنەن توزاڭدانۋى (RR گەنوتيپتى) ع3 گيبريدتەرىنە باستاما بولدى جانە ولار تەك تەگىس داندەر بەردى (گەنوتيپى RR). ع2 گيبريدتەرىنىڭ 2/3 بولىگى (Rr گەنوتيپتى) ع3 گيبريدتە تورتتەن ءۇشى تەگىس ءداندى (RR جانە Rr) جانە تورتتەن ءبىرى داندەرى بۇدىر ءپىشىندى بولادى (rr). F2 گيبريدتەرىندەگى جاعداي سياقتى مۇندا دا قاتىناس فەنوتيپى بويىنشا 3:1 تەڭ.

سونىمەن، ەكىنشى ۇرپاقتاعى گيبريدتى وسىمدىكتەر فەنوتيپتەرىنە بايلانىسسىز گەنوتيپتەرى بويىنشا ءۇش ءتيپتى بولىپ شىقتى: RR گەنوتيپتى، داندەرىنىڭ ءپىشىنى تەگىس جانە كەلەسى رەتتەگى شاعىلىستىرۋلاردا تەگىس داندەر بەرەتىن، Rr گەنوتيپتى گەتەروزيگوتالى وسىمدىكتەر، ءبىرىنشى ۇرپاقتا داندەرىنىڭ ءپىشىنى تەگىس جانە كەلەسى رەتتەگى شاعىلىستىرۋلاردا اجىراۋعا ءۇشىرايتىن جانە rr گەنوتيپتى گوموزيگوتالى وسىمدىكتەر، داندەرىنىڭ ءپىشىنى بۇدىر جانە كەلەسى رەتتەگى شاعىلىستىرۋلاردا تەك بۇدىر ءپىشىندى داندەر بەرەتىن وسىمدىكتەر بولادى. مۇنداعى قاتىناستار 1/4:1/2:1/4 نەمەسە 1:2:1 تەڭ بولدى.

1:2:1 قاتىناسىن دا گ. مەندەل تاپقان جانە ءوزىنىڭ زەرتتەۋىندە العان باسقا دا التى قاراما-قارسى بەلگىلەردە كورسەتتى (داندەردىڭ ءتۇسى، گ ۇلىنىڭ ورنالاسۋى جانە ت.ب.). ياعني گيبريدتەردە كەزدەسەتىن فەنوتيپتەر جانە گەنوتيپتەر اراسىنداعى قاتىناستار دومينانتتى R جانە رەسەسسيۆتى r اللالدەرىنىڭ سيپاتىنا تىكەلەي بايلانىستى جانە ناتيجەسىندە RR جانە Rr گەنوتيپتەرى بىردەي فەنوتيپ بەرەدى.

شاعىلىستىرۋدان بولەك، جوعارىدا كەلتىرىلگەن گ. مەندەل گەندىك تۇجىرىمداما تۋرالى مالىمەتتەردى دالەلدەۋ ماقساتىندا كەرى شاعىلىستىرۋدى دا جۇرگىزدى، سوڭىنان ادەبيەت بەتتەرىندە ول شاعىلىستىرۋ تالداۋشى شاعىلىستىرۋ دەپ اتالدى (تەست-شاعىلىستىرۋ). بۇل شاعىلىستىرۋدىڭ نەگىزى، F، گەتەروزيگوتالى گيبريدتەردىڭ داندەرى تەگىس وسىمدىكتەردى باستاپقى ءدان ءپىشىنى تەگىس (RR) جانە بۇدىر (rr) اتا-انا لينيالارىمەن شاعىلىستىرۋعا ارنالعان. مۇنداي كەرى شاعىلىستىرۋ ناتيجەسىندە الىنعان ۇرپاقتاردىڭ جارتىسى فەنوتيپى بويىنشا تەگىس جانە گەنوتيپى بويىنشا Rr، ال جارتىسى گوموزيگوتالى رەسەسسيۆتى (rr)، ياعني ءدان ءپىشىنى بۇدىر وسىمدىكتەردى بەرەدى. كەرى شاعىلىستىرۋلار جۇرگىزە وتىرىپ جانە الىنعان قاسيەتتەردى تالداي كەلە گ. مەندەل ولاردىڭ شىندىعىندا جارتىسى گەتەروزيگوتالى، ال جارتىسى گوموزيگوتالى بولاتىنىن انىقتادى، ياعني ولاردىڭ اراسىنداعى قاتىناس 1:1 تەڭ بولدى.

سونىمەن بۇل تاجىريبەلەردىڭ ناتيجەسىندە ورگانيزمدەگى ءار بەلگى اللەلدى جۇپ گەندەردىڭ باقىلاۋىندا دەپ قورىتىندىلاۋعا بولادى. ولاردىڭ ىشىندە ءبىر اللەل اتا-انانىڭ بىرىنەن، ال ەكىنشى اللەل ەكىنشىسىنەن كەلەدى. ءبىرىنشى ۇرپاق گيبريدتەرىنىڭ بولا تۇرا ءارتۇرلى اللەلدەر بىر-بىرىمەن ارالاسپايدى جانە بىر-بىرىنە اسەر ەتپەيدى. ورگانيزمدە جىنىس كلەتكالارىنىڭ ءپىسىپ جەتىلۋ بارىسىندا گەن جۇبىنىڭ ەكى اللەلى اجىرايدى جانە ولار ءبىر گيبريدتەن شىعاتىن ءارتۇرلى گامەتالاردا بولادى. گامەتالار ءار گەننىڭ جۇبىنان تەك ءبىر اللەلدى عانا الىپ جۇرەدى. ەكى اللەلدىڭ ءبىر گامەتادا بولۋى قانداي-دا بولماسىن اۋىتقۋعا اكەلەدى. ەكىنشى ۇرپاقتىڭ گيبريدتەرى تۇزىلەر كەزدە جانە انالىق پەن اتالىق جىنىس كلەتكالارى ۇرىقتانۋ پروسەسى ناتيجەسىندە گەندەر قايتا جۇپ قۇرادى. گ. مەندەلدىڭ قانداي-دا بولماسىن گەن جۇپتارى ءار گامەتاعا اجىرايدى دەگەن قورىتىندىسى ونىڭ اجىراۋ اتتى زاڭىنا ساي كەلەدى جانە گەن تەورياسىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى.

---