جويىلىپ بارا جاتقان انا ءتىلىم
ءتىل مەن ويدىڭ ءبىرتۇتاس ەكەندىگىن عىلىم الدەقاشان دالەلدەپ قويعان. ادام بالاسىنىڭ نەنى قالاي ويلاتىنى، قانداي دارەجەدە پايىمدايتىنى ونىڭ ءاربىر ءسوزى ارقىلى ايقىندالماق. سوندىقتان دا، قازاق بالاسىنىڭ كىمدى بولسا دا ءبىراۋىز سوزىنەن ءتانىپ-بىلۋىنىڭ وزىندە تەرەڭ ءمان بار. بەلگىلى ءبىر تۇلعانىڭ قانشالىقتى اقىلدى نەمەسە ويسىز پەندە ەكەندىگىن، ەڭ الدىمەن، ونىڭ اۋزىنداعى ءسوزى انىقتاپ بەرەدى. جاي ادەتتەگى ءبىر سۇحباتتاسۋدىڭ وزىندە كوڭىلگە قونىمدى، جادىڭدا ساقتالار، «شىنىمەن دە، سولاي ەكەن-اۋ» دەگىزەر ويلى ءسوز ايتا بىلگەن ادامدى اقىلدىڭ كەنى دەپ تانۋعا بولاتىن سياقتى.
قازىرگى تاڭدا ءسوزدىڭ قادىرىنە جەتۋدى، قازاق ءتىلىنىڭ تازالىعىن ساقتاۋدى نازاردان تىس قالدىرىپ جۇرگەندەيمىز. ءبىرقاتار جۇرتتىڭ قازاقشا سويلەگەنىنە رازى بولامىز دا، ءتىلدى وڭدى-سولدى قويىرتپاقتاۋىنا كەيدە كەشىرىممەن قاراي سالامىز. تۇپتەپ كەلگەندە، ءتىلدى شۇبارلاۋ ونى بىلمەۋدەن دە قاتەرلى. بۇگىنگى كۇنى جاھاندانۋ دەگەندى العا تارتقان ءىرى دەرجاۆالار ءوز ساياساتتارى مەن داستۇرلەرىن ءسوز ساپتاۋلارىمەن، ءتۇرلى اتاۋلارىمەن قوسا قاجىماي-تالماي تىقپالاپ جاتىر. مۇنداي جاعدايدا ءبىز جەردىڭ بۇتىندىگى ءۇشىن شەكارامىزدى قالاي كۇزەتسەك، انا ءتىلىمىزدىڭ تازالىعىنا دا ءدال سولاي قىراعىلىق تانىتۋىمىز كەرەك.
اسىرەسە، بالالاردى بالاباقشادان، مەكتەپتەن باستاپ، ەڭ الدىمەن، ءوز انا ءتىلىنىڭ قايماعىن بۇزباي، تازا سويلەۋلەرىنە باۋلۋدىڭ ماڭىزى ايتارلىقتاي. قازىرگى كۇنى جوو قازاق توپتارىندا ءبىلىم الىپ جاتقان ستۋدەنتتەر، قازاق مەكتەبىندە وقيتىن، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا دۇنيەگە كەلگەن جاستار مەن جاسوسپىرىمدەر ساباقتان تىس ۋاقىتتا ءوزارا ورىسشا سويلەسەدى. تاياۋ بولاشاقتا انا تىلىمىزدەن مۇلدە كوز جازىپ قالۋىمىزعا وسىنىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر. ەندى، وسى قاسىرەت از بولعانداي ەلىمىزدىڭ رەسمي ورگاندارى «ءۇشتۇعىرلى ءتىل» دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، «الەم تاريحى» سەكىلدى كەيبىر پاندەردى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ وزىنە ورىسشا وقىتپاق. ەگەر ءبىزدىڭ ۇرپاق الەم ەلدەرىنە رەسەيدىڭ تەرەزەسىنەن قاراپ، دۇنيەجۇزىنەن تەك ورىسشا مالىمەت الاتىن بولسا، وندا ءتىلدىڭ دە، ەلدىڭ دە بولاشاعى جوق دەگەن ءسوز.
ونسىز دا الەم تۇتاسۋعا بەت العان بۇگىنگى كۇنى عىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ جەتىلدىرىلە تۇسۋىنە وراي تىڭ جاڭالىقتار كوپ اشىلىپ، ومىرگە دەندەپ ەنىپ جاتىر. سونىمەن بىرگە جاڭا اتاۋلار، شەت تىلىندەگى ءتۇرلى سوزدەر دە تىلىمىزگە ەنتەلەي ەنىپ جاتقاندا، انا ءتىلىمىزدىڭ تازالىعىنا بۇرىنعىدان دا ساق ءارى اسا جاۋاپتى بولۋىمىز تالاپ ەتىلىپ وتىر. ول ءۇشىن «تاۋ قوپارىپ، تاس ۇگىتۋدىڭ» قاجەتى شامالى. ەڭ باستىسى، ءاربىر قانداسىمىز شەت تىلىنەن ەنگەن اتاۋلاردىڭ قازاقشا بالاماسىن ءبىلىپ، سونى تۇراقتى قولدانسا دا جەتىپ جاتىر. ەشبىر قاجەتتىلىگى جوق جەرگە شەت ءتىلىنىڭ تەرميندەرىن تىقپالاماساق، ءتىلىمىزدىڭ شۇبارلانباۋىنا سونىڭ ءوزى ءبىزدىڭ قوسقان قوماقتى ۇلەسىمىز بولار ەدى.
قازاق ءتىلىنىڭ وزگە تىلدەرمەن سالىستىرعاندا سوزدىك قورىنىڭ وتە باي ەكەندىگىن مىنا ءبىر مىسالدان-اق كورۋگە بولادى. ايتالىق، ءبىز تابىناتىن ورىس تىلىندەگى «گولوۆنىي موزگ»، «نوسوۆوە موزگ»، «سپينويا موزگ» دەگەن سوزدەردى قازاقتار ەشقاشان ءبىر عانا «مي» سوزىمەن قوساقتاپ، جۇتاتپايدى. كەرىسىنشە، «مي»، «مۇرىنبوق»، «جۇلىن» دەپ جەكە-جەكە ءوز اتاۋلارىمەن اتايدى. ءار زاتتى تەك ءوز اتاۋىمەن عانا اتايتىن قازاق ءتىلىنىڭ قازىناسى وتە باي ەكەندىگىنە كوز جەتكىزەتىن دالەل دە، مىسال دا جەتكىلىكتى. ونىڭ ءوزى جەكە ءبىر تاقىرىپقا ارقاۋ بولاتىن اڭگىمە. مۇنداي باي ءتىلدى مۇرتىن بۇزباي تازا ساقتاۋعا تولىق مۇمكىندىگىمىز بار دەگەندى عانا ەرەكشە اتاپ كورسەتكىمىز كەلەدى.
باستىسى، قوعام ومىرىنە جاڭادان ەنىپ جاتقان عىلىمي-تەحنيكالىق ءتۇرلى اتاۋلاردىڭ قالاي اتالىپ، جازىلۋى كەرەك ەكەنىن تەرمينكومداعىلار دەر كەزىندە كوپكە جەدەل جاريالاپ، ب ا ق ارقىلى دەرەۋ ساناعا ءسىڭىرىپ، قالىپتاستىرىپ وتىرساق، ءتىل تازالىعىنا قوسقان ەلەۋلى ۇلەسىمىز سول بولار ەدى.
بەلگىلى ءبىر ەلدىڭ انا ءتىلىنىڭ شۇبارلانۋى سول ۇلتتىڭ تاريح ساحناسىنان جويىلۋىنىڭ بەلگىسى ەكەندىگى عىلىمي تۇردە دالەلدەنگەن قاعيدا. ءتىلدى تازا ساقتاۋدىڭ، ونىڭ ماڭگىلىك ءومىر ءسۇرۋىنىڭ باستى تەتىگىنىڭ ءوزى اينالىپ كەلگەندە، مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق ساياساتىنا كەلىپ تىرەلەدى. عىلىم، تەحنيكا، مەديسينا سالاسىنىڭ بارلىق اتاۋلارىن قىتايشالاپ العان حانزۋلار بۇگىنگى كۇنى الەم وركەنيەتىنەن ارتتا قالىپ قويعان جوق. كەرىسىنشە، قارىشتاپ دامىپ كەلەدى. ولاردىڭ ۇلتتىق ءتىلىن قاپتاعان ديالەكتىلەردەن ارىلتىپ «پۋتۋڭ-حۋا» ەتىپ ءبىرتۇتاستاندىرۋى، كونەدەن كەلە جاتقان «حانجى» اتالاتىن تاڭبالى جازۋلارىن ساقتاۋلارى– جاھاندانۋدىڭ قانداي نوپىرىنە بولسىن، توتەپ بەرەتىندەي مۇمكىندىك تۋدىرىپ وتىر.
ال ءبىزدىڭ تۇركى تىلدەس تاتار باۋىرلارىمىزدىڭ جارىققا شىعارىپ وتىرعان گازەت-جۋرنالدارىن وقىپ، تەلەارناسىنا قۇلاق ءتۇرىپ كورىڭىز. ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى ورىسشا. ونى وقىعان، كورگەن تۇركى تىلدەرىنەن مۇلدەم بەيحابار كەز-كەلگەن ورىس ەش ءتارجىماسىز-اق تۇسىنەرلىكتەي. تىلگە دەگەن ءاۋ باستاعى نەمقۇرايدىلىقتىڭ سوڭى، اقىرى، ونى جوعالتۋعا، اۋىر قاسىرەتكە اكەلىپ تىرەيتىندىگىنىڭ ءبىر مىسالى وسى بولسا كەرەك. نەگىزى، ءار ۇلت وكىلى ءوز انا ءتىلىنىڭ ءقادىرىن ءبىلىپ، تازا سويلەۋگە، قانداس باۋىرلار ءوزارا انا تىلىندە عانا قارىم-قاتىناس جاساۋعا ماشىقتانسا، بۇل دەگەنىڭىز اسا كوپ قارجى-قاراجات تالاپ ەتپەيتىن، قىرۋار كۇش پەن ەڭبەككە ماجبۇرلەمەيتىن وپ-وڭاي-اق دۇنيە.
جالپى، ءتىل مەن مادەنيەتتىڭ ادام بالاسىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ فيلوسوفياسى ەكەندىگى بارشاعا ءمالىم. ءاربىر ۇلت ءۇشىن تابىنىپ-سيىنۋعا تۇرارلىق اسا قاستەرلى التى ءتۇرلى دۇنيە بار:
ءبىرىنشىسى، جانى مەن ءتانىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن ساقتايتىن ەلى مەن جەرى؛ ەكىنشىسى، ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن كۇندەلىكتى قولداناتىن ازىق-تۇلىگى. ءبىز ءۇشىن بۇل اتا كاسىبىمىز ءتورت تۇلىك مالىمىز بولىپ كەلدى، ءالى دە سولاي. ءۇشىنشىسى، ءبىزدى وزگە ۇلتتاردان ايىرۋعا بولاتىن، قايتالانباس ەرەكشەلىگىمىز – انا ءتىلىمىز بەن ۇلتتىق مادەنيەتىمىز. كەز-كەلگەن ۇلتتى جاۋلاعان وتارشىلار سول ەلدى انا تىلىنەن ايىرۋعا تىرىسادى. جازبا مۇرالارىن ورتەيدى، تاريحي ەسكەرتكىشتەرىن قيراتادى؛ ءتورتىنشىسى، يماندىلىق مۇراتتارى مەن اعارتۋشىلىق تەتىكتەرى. مۇنىڭ ءتۇپ نەگىزى – ءداستۇرلى ءدىني سەنىم-نانىمىندا. بەسىنشىسى، ەلدىڭ كۇش-قۋاتىنىڭ كەپىلى بولاتىن ۇلتتىق بىرلىگىندە. التىنشىسى، جوعارىدا اتالعانداردىڭ بارلىعىن تۇتاستىرىپ، ساقتايتىن مەملەكەتتىك جانە ۇكىمەتتىك بيلىگى.
تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلىندا ءبىرقاتار جوعىمىزدى تۇگەندەپ، ىرگەمىزدى بەكىتكەنىمىزبەن جوعالتىپ جاتقاندارىمىز دا بارشىلىق. ەڭ وكىنىشتىسى، انا تىلىمىزگە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرە تۇرا ءوز تۇعىرىنا قوندىرا الماي كەلە جاتقاندىعىمىز.
اعىلشىن ءتىلىن جەتىك بىلسەك، ورىس ءتىلىن تاستاماساق، ۇشپاققا جەتەتىندەي-اق جەلپىنىپ ءجۇرمىز. جات جۇرتقا تابىنۋدىڭ سالدارىنان ءبىز، شىن مانىندە، قازاقى قادىر-قاسيەتىمىزدى، باي ءتىلىمىزدى، ومىرشەڭ ءارى قايتالانباس ءداستۇرلى مادەنيەتىمىزدى جوعالتىپ بارامىز. وزگەلەردىڭ كوزدەگەن ماقساتتارىنىڭ ءوزى ءتىلىمىز بەن مادەنيەتىمىزدەن ايىرا وتىرىپ، وزدەرىنىڭ ىقپالىن ارتتىرۋ بولسا كەرەك.
الەم تاريحىندا بۇگىنگە دەيىن بوتەننىڭ مادەنيەتىمەن العا شىققان ءبىر دە ۇلت جوق. بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ حالىق رەتىندە ساقتالۋىنىڭ ءوزى ونىڭ وزگەدەن ءتىلى، ءداستۇرى، مادەنيەتى ارقىلى دارا دەربەس تۇرۋىندا عانا. ال بوتەنمەن بىلعانىپ، وعان ميداي ارالاسىپ، قويىرتپاقتالىپ كەتسە، شارۋاسى ءبىتتى دەي بەرىڭىز. بۇل – الەمدە قالىپتاسقان شىنايى جاعداي. بوتەن جۇرتتىڭ ءتىلىن قابىلداعان ۇلت اعزاسىنا دونوردىڭ بۇيرەگىن بە نەمەسە وزگە ءبىر دەنە مۇشەسىن الماستىرىپ سالعان مۇگەدەك ادام سەكىلدى. ونداي جاندار ۇنەمى ەم الىپ، ەكپە ەگىپ وتىرماسا، ءومىر سۇرە المايتىنى بەلگىلى عوي.
ولاي بولسا، ءتىلىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى ساقتاۋدى ەڭ قاراپايىم قادامداردان باستاۋىمىز كەرەك. قازاق ءتىلىنىڭ ادەبي نورماسى مەن ءستيلىن بۇزۋشىلاردىڭ قاتارىندا ب ا ق قىزمەتكەرلەرى ءبىز ءوزىمىز تۇرمىز. گازەت-جۋرنال جۋرناليستەرى بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، يمانتارازداۋ. ال تەليەۆيزيا جۋرناليستەرىنە داۋا بولماي تۇر. «قىلمىسكەر تەمىر تورعا توعىتىلدى»، «جارىلىس ناتيجەسىندە بەس ادام دەرەۋ ءولىپ كەتتى» دەگەن ءدۇبارا سوزدەر تەلەجۋرناليستەردىڭ ەنشىسىندە. نەگىزى، سۋعا توعىتۋشى ەدى. كەيىن قوي توعىتۋ دەگەن ناۋقان پايدا بولعان. ەندەشە، توعىتۋ ءۇشىن «تەمىر تورىڭ» سۇيىق زات بولۋى كەرەك ەمەس پە؟ ورىس تىلىنەن جولما-جول اۋدارىلعان «ناتيجەسىندە» ءسوزىن جاعىمسىز ماعىنادا الماستىراتىن «كەسىرىنەن»، «سالدارىنان» دەيتىن سوزدەر دايار تۇرعاندا سىرىسپە ءتارجىماعا جابىسىپ قالۋدىڭ ەش ءجونى جوق. انا جولى ءبىر تەلەارنا «سۋىق سوعىس» دەپ ۇرىپ جاتىر. ەگەر ادەبي باسىلىمداردى وقيتىن، زەردەسى بار رەداكتور بولسا، بۇرىننان قالىپتاسقان «قىرعي-قاباق سوعىس» دەگەن تاماشا اتاۋدى مايىن تامىزىپ جازار ەدى عوي. وسى ىسپەتتى كوپتەگەن قىڭىر-قيسىق، قوتىر-مىلجىڭ سوز-سويلەمدەر قازاق ءتىلىنىڭ تۇنىق ايدىنىن لايلاپ ءبىتىردى.
ءتىلدى قۋات كوزىمەن سالىستىرىپ جاتادى. راسىندا، قازاق – قازاق بولعالى پايدا بولىپ قالىپتاسقان ءبىلىم مەن پايىمنىڭ جيناقتالعان ەنەرگياسى انا تىلىمىزدە عانا بولسا كەرەك. ءتىلدىڭ ارقاسىندا عانا اتا-بابامىزدىڭ وسيەتتەرى، ىرىم-تيىمدارى، سالت-ساناسى بۇگىنگە دەيىن ساقتالدى. ەندەشە، ءبىز كۇش-قۋاتتى دا، ءبىلىم-عىلىمدى دا انا ءتىلىمىز ارقىلى عانا الامىز.
ساپالى ءبىلىمدى ورتا مەكتەپ باعدارلاماسىنداعى نەگىزگى پاندەردى اعىلشىنشا، ورىسشا وقىتۋ ارقىلى بەرەمىز، ءتىلدى سولاي جاپپاي مەڭگەرتەمىز دەپ ويلاۋدىڭ ءوزى جۇمسارتىپ ايتقاندا، تىم اڭعالدىق. مۇنداي ەسسىز تىرلىكتى توقتاتۋ كەرەك. ارينە، قوعام ءۇشىن كوپ ءتىل بىلەتىن ادامدار كەرەك. مىسالى، بارلاۋ نەمەسە تىڭشىلىق قىزمەتىندەگى ماماندار، شەكارا، پوليسيا، قورعانىس، عىلىمي-زەرتتەۋ، اقپارات قۇرالدارى قىزمەتكەرلەرى، ديپلوماتيالىق مىندەت اتقارۋشىلار، سىرتقى ساۋدا سالاسىنىڭ وكىلدەرى سەكىلدى تۇلعالاردىڭ الەم تىلدەرىن جەتىك بىلگەندەرى ابزال. ال بالاباقشادان باستاپ حالىققا جاپپاي اعىلشىن ءتىلى مەن ورىسشانى تىقپالاۋدان ۇتارىمىز شامالى. قاراپايىم عانا تۇرمىستىق قىزمەت كورسەتەتىن سانتەحنيك، مونتەر، اسپاز، ەتىك تىگۋشى ءۇشىن اعىلشىن ءتىلىن جەتىك بىلگەننەن كاسىبي شەبەرلىكتەرى ارتىپ، ەڭبەك ونىمدىلىگى ءوسىپ كەتپەيدى عوي.
ولاي بولسا، مەكتەپ باعدارلامسىنداعى جالپى ءبىلىم بەرەتىن بازالىق پاندەردى اعىلشىن جانە ورىس تىلىندە ەمەس، قازاق بالاسى ءوز انا تىلىندە ساپالى العانى ءتيىمدى بولادى. جالپى، قوعامداعى ءاربىر ءىرى وزگەرىس مىندەتتى تۇردە مەملەكەتتىڭ ارالاسۋىمەن عانا ومىردە جۇزەگە اسىرىلادى. سوندىقتان، ءوز مەملەكەتىنىڭ زاڭدى ءتىلى ءارى بايىرعى حالقىنىڭ انا ءتىلىن قورعاۋدى ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىك ورگاندار وزدەرى باس بولىپ قولعا العاندارى ءجون بولماق.
تابيعاتپەن ەتەنە جاقىن ارالاسىپ، كەڭ بايتاق دالانى مەكەندەگەن قازاق سەكىلدى ۇلت پەن ءبىر سايدىڭ بويىندا نۋ ورماندا پايدا بولعان حالىقتاردىڭ سويلەۋ عانا ەمەس، ويلاۋ جۇيەسىندە دە ەلەۋلى ايىرماشىلىقتار بولادى. بەلگىلى ءبىر يدەيانى ءبىز ءارتۇرلى باعىتپەن جەتكىزە الامىز، استارلاپ، بەينەلەپ، تۇسپالداپ دەگەندەي. ال سويلەۋ جاعىنان كەلگەندە، قازاقتان اسقان شەشەن دە شەبەر ۇلت جوق. قازاق جىر-داستاندارىنىڭ قانشالىقتى تەرەڭ ءمان-مازمۇنعا نەگىزدەلەتىنىن مۇندا دالەلدەپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق دەپ بىلەمىن. قازاقتىڭ ءبىراۋىز ماقال-ماتەلىنىڭ، قىسقا دا نۇسقا قاناتتى ءسوزىنىڭ ءوزى باتىس ويشىلدارىنىڭ بىرنەشە توم تۋىندىلارىندا ايتىلعان عاحلياسىنا تاتيتىن تۇستارى بار.
قازاق ماقالدارىنىڭ كوڭىلگە قونىمدىلىعى، ۇمىتىلماي ەستە ساقتالاتىندىعى، دالمە ءدال، ۇتقىر بولىپ كەلەتىندىگى ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ قانشالىقتى شۇرايلى ەكەندىگىن دالەلدەيدى.
ءبىز قازاق ءتىلىمىزدى تۇزەپ، ءجون-جوسىعىمىن ءوز مارتەبەسىن يەلەندىرۋىمىز ءۇشىن الدىمەن، بۇقارالىق پسيحولوگيانى جونگە كەلتىرۋىمىز كەرەك. رەسەي وتارشىلارى جاۋلاپ العان كەزدەن باستاپ ءبىز ۇلتتىق ويلاۋ ەرەكشەلىگىمىزدەن ايىرىلا باستادىق. حاندىق داۋىردە، ءتىپتى ودان دا بۇرىن قازاق قوعامىندا دالا دەموكراتياسى بولدى. تۇرمەسىز، سوتسىز، پوليسەيسىز مامىراجاي بەيبىت قوعام قۇرا بىلدىك. جەر قايىسقان قوي مەن مىڭعىرعان جىلقى ايداعان قازاقتا ماتەريالدىق مۇقتاجدىق بولعان جوق. باي مەن كەدەيگە بولىنگەن تاپتىق كۇرەس تە اتىمەن بولمادى.
قازاقتىڭ تەنتەگى مەن سوتقارىنىڭ وزىبي-شەشەندەر ايتقان ءبىراۋىز سوزگە توقتايتىن اقىلدى ەدى. ءسوز ءقادىرىن قازاقتاي بىلگەن حالىق الەمدە ساناۋلى شىعار، ءسىرا! ول تۇستا شىنىمەن دە، قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني ساناسى وتە جوعارى دەڭگەيدە بولعانىن تاريح بەتتەرىندەگى دەرەكتەردەن انىق اڭعارۋعا بولادى. قىسقاسى، تاريحي سانا ويانىپ، ازاتتىق يدەياسى قالىپتاسپايىنشا ءتىلدىڭ دە تاعدىرى ءوز جونىمەن شەشىم تابۋى نەعايبىل.
بۇگىنگى تاڭدا ءبىز عانا ەمەس، جالپى ادامزاتتىڭ ويلاۋ جۇيەسى ازعىندىققا قاراي قۇلديلاپ، انايىلىققا بەيىمدەلىپ بارادى. الەمدە ادام ايتسا نانعىسىز ۇرەيلى قىلمىستار جاسالىپ جاتىر. ونىڭ نەشە اتاسى ينتەرنەت ارقىلى كەڭىنەن تاراپ، جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىن ۋلاپ بارادى. وعان قارسى جاسالاتىن باستى توسقاۋىلدىڭ ءوزى اينالىپ كەلگەندە، انا تىلىمىزدەگى قۇندى ادەبي مۇرالارىمىزدى يگەرۋ، جاستاردى ەجەلگى جانە قازىرگى ادەبيەتىمىزدىڭ وزىق ۇلگىلەرمەن تاربيەلەۋ بولماق. ول ءۇشىن جاستاردى ءوز ۇلتىنىڭ بولمىسىمەن تاربيەلەيتىن، انا تىلىمەن سۋسىنداتاتىن مەملەكەتتىك جۇيەلى ساياسات كەرەك.
ءبىراق، ءتىل ساياساتىن ۇشى-قيىرسىز ءوتىپ جاتاتىن جيىندار، ءتىل جاناشىرلارىنىڭ جوعارى جاققا مەزگىل سايىن جولدايتىن اشىق حاتتارىمەن بەلگىلەي المايمىز. ونىمەن ءىس بىتپەسى انىق.
قازاق ءتىلىنىڭ اقى يەسى اينالىپ كەلگەندە، ءتىل ماماندارى مەن ءتىل ءبىلىمى سالاسىنىڭ عالىمدارى. ولاردىڭ ارتىندا وزدەرى وقىتىپ، تاربيەلەگەن قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ مۇعالىمدەرى دەگەن ءىرى كۇش تۇر. ەڭ الدىمەن، سول كۇشكە جاتاتىن ماماندار ساپالى دايىندالۋعا ءتيىس. ولاردىڭ ءىزىن باسقان جۋرناليستەر قاۋىمى دەگەن تاعى ءبىر زور كۇش يەلەرى بار. ب ا ق تۇرلەرىنىڭ بارلىق قۇرىلىمدارى سولاردىڭ قولىندا.
گازەت-جۋرنال، تەليەۆيزيا، FM راديولار، باسپا ءسوز حاتشىلارى، PR-مەنەدجەرلەر، كەڭسە ءىسىن جۇرگىزۋشىلەر، اۋدارماشىلار، ديپلوماتتار، فيلوسوفتار، مادەنيەتتانۋشىلار، ونەرتانۋشىلار، جازۋشىلار، ساحنا مەن ەكران ونەرىنىڭ قايراتكەرلەرى ارتىستەر، سىنشىلار، ساياساتتانۋشىلار سەكىلدى سان مىڭداعان قانداستارىمىز ءوز انا ءتىلىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋعا قابىلەتسىز دەۋگە بولا ما؟!
وسىنشاما كۇشىمىز بەن مۇمكىندىگىمىز بولا تۇرا تاۋەلسىزدىكتىڭ شيرەك عاسىرلىق مەرزىمىندە تىم قۇرىعاندا جارىمجان جارنامالار مەن ءدۇبارا اۋدارمادان قۇتىلا الماي-اق قويدىق. كوشە تولعان «ءبىز اشىلدىق» دەگەندەي كۇلكى تۋداراتىن جارناما ەستى تاندىرسا، ءار مەكەمەنىڭ ەسىگىنىڭ تۇتقاسىن ۇستاي الساڭىز «وزىڭە»، «وزىڭنەن» دەگەن بىلدىر-باتپاق ءسوز وڭمەنىڭنەن وتەدى. قازاقتا «ارى-بەرى»، «تارت-يتەر» دەگەن كوڭىلگە قوناتىن ادەمى سوزدەر جىرتىلىپ ايىرىلاتىن ەدى عوي.
جاس جۋرناليستەرىمىز ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ ءىنجۋ-مارجاندارىن وقىسا، تىلدەرى تۇزەلەر ەدى. قازاقتىڭ ەڭ كەڭ تاراعان ءبىر ماقالىن جيىرما جىل بويى ايتىپ-جازىپ ۇقتىرا المادىق. ءبارى كەلىسىپ العانداي-اق «بىلاي تارتساڭ اربا سىنادى، بىلاي تارتساڭ وگىز ولەدى» دەپ بىلجىرايدى دا تۇرادى. دۇرىسى، «ارى تارتساڭ اربا سىنادى، بەرى تارتساڭ وگىز ولەدى» دەپ ۇندەستىگىمەن ۇيلەسىم تاپقان تاماشا ءبىر قاناتتى ءسوز. ايتا الماساق، نەسىنە قولدانىپ، كيەلى ءسوزدىڭ قۇتىن قاشىرامىز؟
ءقازىر حالىق اراسىنداعى ىقپالى اسا زور جاندار شوۋ-بيزنەس وكىلدەرى مەن ءازىل-سىقاق تەاتر ارتىستەرى بولىپ وتىر. ساحنا مەن تويداعى اسابالىق «ونەرلەرىن» ميداي ارالاستىرىپ جىبەرگەن، ونىسىن ەش دايىندىقسىز ساحناعا سۇيرەپ اكەلىپ، كورەرمەنگە ەش ۇيالماستان ۇسىناتىن وسى سايقىمازاقتار دا ءتىلدى شۇبارلاۋدىڭ، قورلاۋدىڭ نەشە اتاسىن كورسەتىپ ءجۇر. ساحناعا ەش قىسىلماي-قىمتىرىلماي «بەتتىڭ ارىن بەلدەۋگە ءتۇيىپ» شىعا كەلىپ، ويلارىنا نە كەلسە، سونى ايتۋدى بەكزات ونەردى قورلاۋ دەمەسكە وزگە لاجى جوق. ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى ورىسشا، قازاقشاسىنىڭ ءوزى تۇرپايى بولىپ كەلەتىن ءازىل-سىقاق تەاترلاردىڭ كوبەيگەنى سونشالىق، سوڭعى كەزدە اتتارىنىڭ ءوزى ادام جاڭىلدىراتىن بولدى. ونەر وشاعىنىڭ اتاۋىنىڭ ءوزى «بازار جوق» دەگەندەي قۇلاققا تۇرپىدەي تيەتىن تىم تۇرپايى بولعانىن بۇرىن-سوڭدى ەستىمەسەك، ەندى، كۇندە كورىپ، مارە-سارە بولاتىن جاعدايعا جەتتىك.
ءبىز قازاقشا بىلمەيتىندەردەن بۇرىن قازاقتىلدىلەردىڭ اراسىنداعى ءتىل بۇزۋشىلىقتى جونگە سالۋدى دا ەستەن شىعارماۋعا ءتيىسپىز دەگەن تۇرعىدان مۇنىڭ ءبارىن ءسوز ەتتىك.
ەندى، قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسىن تولىقتاي قامتاماسىز ەتۋ، ءوز تۇعىرىنا قوندىرۋ سەكىلدى وتە وزەكتى ماسەلەگە قاتىستى كەيبىر ويلارىمىزدى ورتاعا سالايىق.
ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني-تاريحي مۇراسى ءارى بايىرعى جۇرتتىڭ قازىرگى كۇنگە دەيىن قارىم-قاتىناس قۇرالى رەتىندە قازاق تىلىنە كونستيتۋسيا ارقىلى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسى بەرىلگەن. اتا-بابادان اسىل مۇرا بولىپ قالعان انا ءتىلىمىز ءبىزدىڭ عانا ەمەس جالپىادامزاتتىق رۋحاني مادەنيەتتىڭ اجىراماس بولىگى جانە اسىل قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىرى.
ون سەگىز مىڭ عالامدا ءتىل اتاۋلى كوپ. ميلليونداعان، ءتىپتى ميلليارد ادام سويلەيتىن ءىرى تىلدەرمەن قاتار ساناۋلى جاندار عانا ءوزارا قاتىناس جاسايتىن تايپالىق دەڭگەيدە قولدانىلاتىندارى دا بار. الايدا ماسەلە ءتىلدىڭ ۇلكەن-كىشىلىگىندە ەمەس، ءار ءتىل ادام بالاسى ءۇشىن وزىنشە قۇندى. ءار ءتىلدىڭ ارتىندا ادامزات مادەنيەتى، تاريحى، ونەرى، ءان-جىرى، اۋىز ادەبيەتى، اقىل-ويى، ەركىندىگى سەكىلدى قۇندىلىقتارى بار. الەمدەگى مىڭداعان ءتىلدىڭ ءبىر بولشەگى ءارى ەلەۋلى وكىلى، ارينە، ءبىزدىڭ قازاق ءتىلىمىز.
زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، بۇگىنگى كۇنى الەمدە ءار 14 تاۋلىك سايىن ءبىر ءتىل جويىلادى ەكەن. ءتىلدىڭ ءولۋى بۇكىل ءبىر مادەنيەتتىڭ، تۇرمىستىق سالت-سانانىڭ قۇردىمعا كەتۋى دەگەن ءسوز. ءاربىر ەلدىڭ مەملەكەتتىك ساياساتىنداعى انا ءتىلىنىڭ، ۇلتتىق مادەنيەتىنىڭ ورنى ەرەكشە. سەبەبى ادامزات مادەنيەتىنىڭ ءوزى بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتىڭ ەڭ نەگىزگى ساياساتىن، رەسمي كوزقاراسىن، ۇلتتىق پوزيسياسىن ونىڭ ءوز تىلىنە دەگەن قۇرمەتىنە قاراپ تانيدى. سوندىقتان دا ەل باسقارعان تۇلعالار نەشە جەردەن پوليگلوت بولسا دا، رەسمي ساپارمەن بارعان بارلىق ەلدە ءوز مەملەكەتىنىڭ انا تىلىندە عانا سويلەيدى.
الەمدە تاۋەلسىز دەربەس ەلدەر مەن حالىقتار بار كەزدە سول مەملەكەتتەردىڭ انا ءتىلى مەن مادەنيەتى ماسەلەسى ەشقاشان كۇن تارتىبىنەن تۇسپەك ەمەس. ارينە، بەلگىلى ءبىر ەلدىڭ تىلدىك ورتاسىنىڭ قامتيتىن اۋماعىنا قاراي ءوز ەرەكشەلىكتەرىنە ساي تىلدىك ساياساتى ايقىندالارى ءمالىم. ايتالىق، 1990 جىلداردان بەرى قاراي اعىلشىن ءتىلىن ءوزىنىڭ ءتول مادەنيەتى رەتىندە قابىلداعانداردىڭ سانى 350 ميلليون ادامعا جەتسە، ەكىنشى ءتىلى رەتىندە سانايتىندار 400 ميلليونعا جۋىقتاعان.
ولاي بولسا، ادام رەسۋرستارى مەن ەكونوميكالىق ءال-اۋقاتى جاعىنان الدىڭعى قاتارداعى ەلدەر ءوز تىلدەرىن بارشاعا تاراتىپ، جاھانداندىرۋعا تىرىسسا، كەرىسىنشە، تۇرعىندار سانى از، شاعىن مەملەكەتتەر ءوز تىلدەرى مەن مادەنيەتتەرىن عالامدانۋدىڭ نوپىرىنەن قورعاۋعا بارىن سالىپ جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
ءبىز ءۇشىن دە ماڭىزدىسى – ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىزدى جوعالتپاۋ، تاريحىمىزدىڭ، مادەنيەتىمىزدىڭ، انا ءتىلىمىزدىڭ قايماعىن بۇزباي ساقتاۋ. قازىرگى كۇنى اعىلشىن، ورىس، جۇڭگو تىلدەرىنە ءتۇرلى دەڭگەيدە قاجەتتىلىك تۋاتىنى راس. ءعىلىم-بىلىم، تەحنيكا، بيزنەس دەگەندەي الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناستىڭ بارلىق سالاسىن قامتىعان كوپتىلدىلىك ماسەلەسىنىڭ ەلىمىز ءۇشىن شىنايى تالاپقا اينالعانىن دا جوققا شىعارۋدان اۋلاقپىز. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى قازاق ءتىلىن قۇرباندىققا شالۋ ەسەبىنەن جۇرگىزىلۋىنە تۇبەگەيلى قارسىمىز.
جاھاندانۋ ۇدەرىسىندە شەت تىلدىك ءبىلىم بەرۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرعاندا مەملەكەتتىك ءارى انا ءتىلىمىز – قازاق ءتىلىنىڭ مادەني تۇتاستىعىن بۇزباۋدى جانە قوعامدىق دامۋدىڭ شىنايى باعىت-باعدارىنا ساي تىلدەردىڭ تەپە-تەڭدىگىن ساقتايتىن احۋالدى قالىپتاستىرۋ – قازاق ۇكىمەتىنىڭ باستى ساياساتى بولۋى ءتيىس. ءتىل تۋرالى زاڭدارىمىزدىڭ ءوزى جات تىلدەردىڭ ينتەرۆەنسياسىنان انا ءتىلىمىزدى قورعايتىن تەتىككە نەگىزدەلگەنى ابزال بولماق. زاڭدا مەملەكەتتىك ءتىل اياسىندا ۇستانۋعا ءتيىس باستى باعىت قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ ادەبي نورماسىن ساقتاي وتىرىپ، ءتۇرلى اتاۋلاردى عىلىمي نەگىزدە لايىقتى تاعايىنداۋ، رەسمي تۇردە بەكىتە وتىرىپ، جۇزەگە اسىرعاندا، ءتىل ورگاندارىنىڭ كاسىبي كەڭەسىنە جۇگىنۋدى قالىپتاستىرۋى كەرەك. ازاماتتىق، قىلمىستىق كودەكستەردى بۇزعاندار زاڭ الدىندا قالاي ايىپتالسا، ءتىل زاڭىن بۇزعاندار دا ءدال سولاي جاۋاپ بەرۋى مىندەتتەلگەنى قاجەت دەپ بىلەمىز.
ەلىمىزدە قازاق تىلىنەن وزگە ەشبىر شەت تىلىنە باسىمدىق بەرىلمەگەنى ابزال بولار ەدى. ول ءۇشىن اۋدارما ءىسى ماماندارىن تەك قازاق ءتىلىنىڭ بازاسىندا عانا دايىنداپ شىعارۋدى مەنشىك نىساندارىنا قاراماستان بارلىق جوو باسشىلارىنا، عىلىمي كەڭەسىنە تالاپ ەتۋ كەرەك.
بىزدە عىلىمي-پراكتيكالىق ءماسليحاتتار ءوتىپ، ءتىل جايىندا ءتۇرلى قارارلار قابىلدانىپ جاتادى. ءبىراق جۇزەگە اسىرىلۋى ىلۋدە ءبىرى عانا شىعار. عاسىرلار بويى اتا-بابالارىمىز وزگە ەلدىڭ بوداندىعىندا بولسا دا كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ كەلگەن انا ءتىلىمىزدى تاۋەلسىزدىك العان سوڭ ءوز تۇعىرىنا قوندىرا الماساق، ەلدىگىمىزگە سىن.
جىل سايىن اقپان ايىنىڭ 21ء-ىن يۋنەسكو تاراپىنان «حالىقارالىق انا ءتىلى كۇنى» ەتىپ اتاپ وتەدى. قىركۇيەك ايىنىڭ سوڭعى اپتاسىندا ءبىز دە تىلدەر مەرەكەسىن تويلايمىز. كوپتەگەن يگى شارالار ۇيىمداستىرىلادى، قالىپتاسقان جاقسى داستۇرلەرىمىز دە بارشىلىق. ەندى ونىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ، ىقپالىن كۇشەيتۋ ماسەلەسىن ۋاقىت وزدىرماي، قولعا الۋىمىز وزەكتى بولىپ وتىر.
ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن، جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان وقۋلىقتار، نۇسقاۋلىقتار، كىتاپ، قۇرالداردا قازاق ءتىلىنىڭ ەرەجەلەرى، ستيلدىك تالاپتارى، ادەبي ءتىلدىڭ نورماسى قاتاڭ قاداعالانۋى بارىنەن ماڭىزدى دەپ ەسەپتەيمىز. انا ءتىلىمىزدىڭ تەكتىلىگىن، اسەمدىگىن، كوركەمدىگىن ءدال وسى نىسانداردا بارىنشا ساقتاپ، شەشەندىگى مەن شەبەرلىگىن مەيلىنشە جەتكىزە بىلسەك، جاس بۋىننىڭ تىلدىك الەۋەتىنىڭ ارتتىرىلۋىنا باعا جەتپەس ۇلەس قوسقان بولار ەدىك.
ەلىمىزدىڭ قوعامدىق-ەكونوميكالىق تۇراقتى دامۋىن جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىن قالىپتاستىراتىن عالىمدار كەڭەسىن قۇرىپ، پرەزيدەنت جانىندا جۇمىس ىستەتۋدى ۇسىنىس ەتكىمىز كەلەدى. اتالمىش كەڭەس مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭدىلىقتارعا تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىستەر ەنگىزۋدى، ءتىلدى قورعاۋعا قاتىستى قۇقىقتىق اكتىلەردى دايىنداۋدى، انا ءتىلىمىز بەن شەت تىلدەرى اراسىنداعى ماسەلەلەردى، ساياساتتى ساباقتاستىرۋمەن، ۇيلەستىرۋمەن اينالىسسا، قانەكي!
سونداي-اق، ونى كەيىن ءتىل ساياساتى جونىندەگى ۇلتتىق كەڭەس ەتىپ كەڭەيتىپ ۇيىمداستىرساق، ءتىپتى دە نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. سول ارقىلى ءتىل ۇيىمدارىنىڭ فۋنكسيالارىن، ىس-قىزمەتتەرىنىڭ باعىت-باعدارلارىن بەلگىلەپ، انا ءتىلىمىز بەن شەت تىلدەرىنىڭ وقۋ ستاندارتتارىنىڭ مازمۇنىن ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىز بەن الەمدىك نورمالارعا ساي جەتىلدىرسە.
مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى جاڭادان ارنايى زاڭ قابىلداپ، ونىڭ ورىندالۋ بارىسىن پارلامەنت پالاتالارىنداعى تۇراقتى كوميتەتتەر ارقىلى تالقىلاپ، ەلىمىزدە انا ءتىلىمىزدىڭ باسىمدىعى مەن بيلىگىنىڭ ۇستەمدىگىن ارتتىراتىن وزگەرىستەر ەنگىزىلگەنى ابزال.
جارىققا شىعارىلاتىن بارلىق باسىلىمدار مەن قۇجاتتاردىڭ تىلدىك، ستيلدىك ساپاسىن جاڭا ساتىعا كوتەرۋ ءۇشىن مەنشىك نىساندارىنا قاراماستان بارلىق باسپاحانالاردا بىلىكتى باسپا رەداكتورلارىن جۇمىس ىستەتەتىن ەرەجە بەكىتىلۋى قاجەت. انا ءتىلىمىزدىڭ قۇندىلىعىن ارتتىرۋ، جاس بۋىننىڭ تىلدىك ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن جوو-عا، «بولاشاق» باعدارلاماسى ارقىلى شەتەلدىك وقۋ ورىندارىنا جانە مەملەكەتتىك قىزمەتتەرگە قابىلداناتىن ۇمىتكەرلەردىڭ جاپپاي قازاق تىلىندە اۋىزشا جانە جازباشا ەمتيحاننان ءوتۋىن زاڭداستىرساق.
قالا جانە ەلدى مەكەندەردەگى ۇيىم، مەكەمەلەردىڭ اتاۋلارى، كۇرە جولدار بويىنداعى جازبالار تەك قازاق تىلىندە عانا بولۋىن دا قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. جارناما، ءتۇرلى اتاۋلار، اقپارات قۇرالدارى ماتىندەرىنەن باستاپ، وقۋلىقتار، ادەبي باسىلىمدارعا دەيىنگى بارلىق جازبالاردىڭ تىلدىك ساپاسىنا، ستيلىنە تۇراقتى باقىلاۋ جاساپ، كەتكەن قاتەلەردى دەر كەزىندە جونگە كەلتىرىپ وتىراتىن ءتىل ساقشىلارى دا اۋاداي قاجەت-اق.
اياگوز ارىستانبايەۆا
“تۇران” ۋنيۆەرسيتەتى
You Might Also Like
-
ساگاتبايەۆا التىن گاتاۋوللايەۆنا. بقو تەرەكتى اۋدانى اقجايىق اۋىلى. اقجايىق جوببم جانىنداعى ينتەرنات تاربيەشىسى
