جۇرەگىندە جۇمىر جەر شىر اينالىپ...
جەر اتتى پلانەتانىڭ كىشكەنە عانا بۇرىشىن وتان ەتكەن ءوزىنىڭ از حالقىنىڭ مۇڭى مەن مۇراتىن، بوستاندىعى مەن باقىتىن جىرلاۋ ارقىلى الەمدەگى بۇكىلادامزاتتىق مادەنيەتتىڭ بيىگىنە كوتەرىلىپ، حالىقتار ماحابباتىنا بولەنگەن پابلو نەرۋدا — اقىندىق تاعدىرى مەن ءومىر جولىنىڭ ادامزات تاريحىنداعى ۇلكەن دارىن قونعان ۇلى ادامدارعا ۇقساستىعىمەن ەمەس، ءوز تۆورچەستۆوسىنىڭ ەشقايسىسىنا ۇقسامايتىندىعىمەن ۇلى دا دارا.
ول ماعان كەيدە قازاق دالاسىنىڭ ءار پاتشانىڭ تۇسىندا، ءار زاماندا جۇرەگىن شاراسىزدىق پەن كەك كەرنەپ، قاسىرەتتى حالقىنىڭ تاقسىرەتىن تيتتەي دە بولسا جەڭىلدەتسەم، ءتىلى مەن قانىن جەر بەتىنىڭ قىم-قۋىت تىرلىگىندە نايزاعايلى داۋىلدار ءبىرجولا ءسۇرتىپ كەتپەۋى ءۇشىن داڭعويلاۋ حالقىنىڭ كوكىرەگىندە مۇڭ مەن نامىس الاۋىن تۇتاتسام دەپ وتكەن اباي، ماحامبەت، شوقان تارىزدەس قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن مارقاسقا ازاماتى بولىپ ەلەستەيدى.
مەن ونى نەگە بۇلايشا سەزىنەمىن؟
مۇنىڭ قانداي سيقىرلى سەبەبى بار؟
تىنىق مۇحيتتىڭ جاعالاۋىندا جاتقان چيلي اتتى ەلدىڭ پاررال قالاسىندا 1904 جىلى 12 شىلدەدە تەمىرجولشى حوسە دەل كارمەن مەن ونىڭ جۇبايى روسا باسۋالتونىڭ سەمياسىندا دۇنيەگە كەلگەن نەفتالي ريكاردو رەيەس باسۋالتونى قازاق دالاسىنىڭ قيىرلى قۇمىندا تۋىپ وسكەن ماعان، مەنىڭ حالقىما جاقىن ەتكەن تەك ۇلى مارتەبەلى پوەزيانىڭ قۇدىرەتى.
تەرريتوريالىق شەكارالارعا، شەن مەن شەكپەنگە، ۇلت پەن جىنىسقا، جاس پەن مارتەبەگە قارامايتىن، ادامزات تاريحىنىڭ شىعاندى شالعايلارىن جالعاستىرىپ كەلە جاتقان ونەر قۇدىرەتى عانا جەر شارىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى حالىقتار مەن ادامداردى وسىلايشا ءبىر-بىرىنىڭ باۋىرىنا تارتىپ جاقىنداتادى. بۇل — رۋحاني باۋىرلاستىق رۋحاني جاقىندىق. دەمەك، ماڭگىلىككە تامىر تارتقان جاقىندىق.
مەن العاش رەت اقىننىڭ «ماحابباتتىڭ ءجۇز جىرى جانە وكىنىش ءانىن» ءوزىم ءۇشىن اۋدارعان جىلدارى جاسىنان ولەڭ جازۋعا جانە سول تۋىندىلارىن باسپا ءسوز بەتىنە جاريالاۋعا اسا قۇشتار بولعان چيليلىك بوزبالا نەفتالي رەيەستىڭ، بالاسىنىڭ اقىندىق ونەر جولىنا تۇسۋىنە قارسى بولعان اكەسىنەن جاسقانىپ، جۋرنالدىق ءبىر ماقالا اۆتورى يان نەرۋدانىڭ فاميلياسى مەن ءوزى ويدان شىعارعان پابلو دەگەن ەسىمدى قوسىپ «پابلو نەرۋدا» اتىمەن العاشقى ولەڭىن باستىرعاندا ون ءتورت جاستا بولعانىن، ال ونىڭ بۇكىل لاتىن امەريكاسىنداعى ەلدەرگە داڭقىن كەنەتتەن شىعارعان «ماحاببات جايلى جيىرما جىر جانە وكىنىش ءانى» اتتى كىتابى جارىق كورگەندە، نەرۋدا بار جوعى جيىرما جاستا عانا بولگانىن بىلگەن دە ەمەسپىن.
سول جىلداردان باستاپ-اق پوەزيا مەن ساياسي ءومىردىڭ قايناعان قازانداي ورتاسىندا جۇرگەن اقىن ءومىرىنىڭ ەڭ سوڭعى ساتتەرىنە دەيىن قارۋىن قولدان تۇسىرمەي، ۇستەمدىك پەن وزبىرلىققا، جالا مەن قياناتقا قارسى كۇرەس تۋىن كوتەرىپ وتكەن. ول «ولەڭ جازام» دەپ سايالى ب ا ق، ساحارالى كەشتەر مەن جان تىنىشتىعىن ىزدەگەن جان ەمەس. لاتىن امەريكاسى مەن يسپانياداعى اۋمالى-توكپەلى ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ قاسى مەن قاباعىنا قاراپ، قاي تاپ، قاي پارتيانىڭ ءتۇتىنى تىك كوتەرىلسە، سوعان قاراي اۋناي ءتۇسىپ، ادىلەت پەن تۋعان حالقىنىڭ مۇددەسىن ءوز باسىنىڭ جايلى، قامسىز تىرشىلىگىنە ايىرباستاعان جان ەمەس.
ول ءار ءتۇرلى ەلدەردە ەلشى بولىپ قىزمەت ىستەي ءجۇرىپ، مانساپتىڭ مارحاباتتى مىنبەلەرىنەن تۇسپەي ءجۇرىپ، الاقانى كۇستەنىپ، تابانى ءتىلىنىپ، ءجۇزىمدى دالادا اپتاپقا كۇيىپ ەڭبەك ەتكەن، بەلۋاردان سۋ كەشىپ بالىق اۋلاعان، ءبىراق ولاردىڭ ەڭبەگىنىڭ راقاتىن از عانا بيلىكتى توپ كورگەن ءوز وتانداستارىنىڭ قاسىرەتىن جۇرەگىمەن سەزىنە ءبىلدى. ال اقىننىڭ سەزىنۋى دەگەن — جۇرەگىنىڭ تارام-تارام تامىرلارىن سولقىلداتىپ جىر قۇدىرەتىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى. ەندەشە، وزبىردىڭ وزبىر ەكەنىن، اقتىڭ قارا ەمەس ەكەنىن داۋسىن شىعارىپ ايتقاندى ۇستەمدىك قۇرىعىن قولىنا مىقتاپ ۇستاپ تۇرعان كۇشتىلەر توبى كەشىرە المايدى. ويتكەنى اقىن ولاردىڭ شىندىعىنىڭ سيقىن اينا الدىندا تۇرعانداي اشكەرەلەپ، جاريا ەتەدى عوي! نەرۋدا سول ءۇشىن دە ءوز ەلىنەن قۋىلىپ، بوتەن ەل، وزگە جەردى پانالاۋعا دا ءماجبۇر بولدى. «بۇكىلحالىقتىق ءان» اتتى پوەماسىن اقىن سول كەزدە جازعان ەدى. سوندا:
«قاراپ تۇردىم عاسىرىما،
بوس جىبەرگەن جاۋىزدىقتىڭ جۇگەنىن.
الدە جانىم اشىدى ما،
الدە مەنىڭ اينىدى ما جۇرەگىم —
بىلە المادىم ول جەرىن،
مىناۋ مەنىڭ كورگەنىم:
سايگون جەرىن ارالادىم،
مادراس پەن كانديدا دا بولعانمىن.
مۇحيتتاردى جاعالادىم،
كەزدىم ءىشىن دجۋنگليدەي ورماننىڭ.
بانگكوكتا تاڭداندىم،
تاس ماسكالى ءبيشى قىزدى كورگەندە.
وزەندەردەن ىزدەپ كۇندىك تالعامىن،
مىڭداپ جۇرگەن قايىرشىلار سور كەۋدە.
وزەن اسساڭ، الدىڭدا
جەر جاتادى سۇيرەتكەندەي تەرىنى.
قارا حالىق زار مۇندا
قارا نانعا. وشكەن ەلدىڭ سەنىمى.
قولباسشى دا، مىرزا دا
تۇرادى اپپاق اسەمدەلگەن سارايدا.
بەرەر ەكەن كىم جازا،
بۇل ومىرگە قايعى سالعان تالايعا.
سولاردا ەكەن جاۋىزدىق پەن بار بىلىق.
ال حالىقتى جىلاتقان،
ءوز بايلىعىن وزدەرىنە زار قىلىپ.
ەۆروپالىق اق ادام،
مۇناي قۋعان امەريكا بايلارى.
قاڭعىپ كەلىپ قالادان،
بىرەۋلەردىڭ جەرىن تاپتاپ، جايلادى».
سول ءۇشىن دە نەرۋدا ازاپتى وتكەلدەردى كەشىپ، جاپا شەكتى. ءبىر عانا مىسال. پابلو نەرۋدانىڭ حالىق اراسىنداعى بەدەلىن پايدالانعان چيليلىك ساياسي قايراتكەرسىماق گونسالەس ۆيدەلا 1946 جىلى چيلي رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى، قولىنا بيلىك تيگەنشە جاناشىر دا، قامقور دا، حالىق قامىن ويلايتىن پاراساتتى دا بولىپ كورىنە بىلگەن ۆيدەلا پرەزيدەنت كرەسلوسىنا وتىرىسىمەن-اق باياعىدان جاسىرىپ كەلگەن زۇلىمدىعىنىڭ پەردەسىن بىردەن اشىپ، نەرۋدا باستاعان تالانتتى ادامداردى قۋدالاپ، ولاردى حالىقتىڭ مادەني، ساياسي ومىرىنەن ءبىرجولا الاستاۋ ساياساتىن جۇرگىزدى. چيلي حالقىنىڭ مۇددەسى مەن مۇڭىن ءوز قارا باسى مەن سىبايلاستارىنىڭ جايلى تۇرمىسى جاعدايىنان بيىك قويا الاتىن شىنايى ازاماتتار قوعامداعى لايىقتى ورنىن الۋ تۇگىلى، ءومىر ءسۇرۋدىڭ وزىنە مۇقتاج بولدى. بيلىكتى توپتىڭ قاشان دا، قايدا دا قۇلقى ۇقساس بولىپ كەلەدى. مىنە، وسى جىلدارى ءوز توپىراعىندا كۇن كورە الماي، باسقا ەلدەردى پانالاۋعا ءماجبۇر بولعان نەرۋدا وزىنە دۇنيەجۇزىلىك اقىندىق داڭقىن اكەلگەن «بۇكىلحالىقتىق ءان» شىعارماسىن جازدى.
وزبىرلىق كۇش يەلەرى از كۇندىك بيلىكتىڭ قارۋىمەن ادام بويىنداعى الاپات قۋاتتى تالانتتى، ءوز تالانتتارىنا دەگەن حالىقتىڭ ماحابباتىن قۇرتا دا، قىرقا المايتىندارىن ۇعۋعا دانالىعى جەتپەدى.
«ايتىڭدارشى، ادامدار،
قالا، دالا، قامال دا —
ءبارى تۇنسا اجالعا،
بۇعان قانداي امال بار؟
تىستەنۋ بار، ىزا بار،
جۇرەكتەر بار قان تامعان،
ارماندار بار جالتارعان،
جىگىتتەر بار بەينە ءبىر
جارالانعان قارت ارلان.
نە ىستەۋ كەرەك —
ازۋ تىستەر قايرالىپ،
قولدار ارتقا بايلانىپ،
شاڭداق جولدىڭ بويىندا.
بۇعاۋ ءتۇسىپ مويىنعا،
قاراي دا الماي اينالىپ،
وڭشەڭ ماڭعاز جىگىتتەر،
بارا جاتسا ايدالىپ؟»
مىنە، ۇلى اقىن سول جىلدارى چيلي حالقىنىڭ سورىنا وكىمەت باسىنا كەلگەن توپتىڭ ساياساتىنا وسىلايشا لاعىنەت ايتادى. بۇل — جۇرتىن، جەرىن جاۋلارىمەن قوسىلا سويىلعا جىققان ازاماتسىماقتاردىڭ ءىس-قيمىلىن كورىپ ىزا كەرنەگەن جۇرەك ايقايى.
قاشاننان تاريحقا ايان قاعيدا بار. ادامزاتتىڭ اسىل ارمانى — بوستاندىق پەن ەركىندىكتى، تەڭدىك پەن شىنايى باۋىرمالدىقتى جۇزەگە اسىرۋعا تالپىنعان يگى نيەتتى جانداردىڭ جولىن قاپتاعان قۇرتتاي قارا كۇشتەر لەگى بوگەيدى. مىنە، پابلو نەرۋداداي ۇلكەن تالانت يەسىنىڭ اسىل ارمانىن تىنىق مۇحيتتىڭ تولقىندارىندا كۇلتالقانى شىققان كورابلدەي قيراتىپ، ونىڭ جارالانعان جۇرەگىن سىنعا سالعان دا سول قارا كۇشتەر بولاتىن. نەرۋدا جەكە باسىنىڭ راقاتى مەن جان تىنىشتىعىن كوزدەگەن جوق — ونىڭ اقىندىق داڭقى لاتىن امەريكاسىن شارلاي باستاعان بولاتىن — ونىڭ جۇرەگى مەن ميىنا تىنىشتىق بەرمەگەن مىناۋ جايلار ەدى:
«ازاماتى ءچيليدىڭ،
قاتال جەردىڭ ۇلدارى،
وزىنە ەركىن تيمەي تۋعان قۇنداعى،
داۋىلدار مەن قوقىستارعا كومىلىپ،
ءومىر كەشىپ ءجۇر ءبارى.
ۆالپارايسو،
كەدەيلىكتەن جارالانعان ءسابيىڭ،
ويراندالعان ءار ءۇيىڭ —
ءبارىن-بارىن كورگەن سايىن سولامىن،
جۇرەگىمدى وق تەسكەندەي بولامىن.
مەن قايعىرام سەن ءۇشىن،
حالقىم ءۇشىن، سوسىن مەن
امەريكا دەگەن مىنا ەل ءۇشىن.
جاتىر ءبارى سۇيەگىڭدى كەمىرىپ،
قۇتىرعان يت سەكىلدى ولار ەلىرىپ.
تۋعان جەرىم، چيلي ارۋ تۇلعالى،
جارالادى سەنى جاتتىڭ تىرناعى.
سەنىڭ اپپاق پاك كەۋدەڭدى اياۋسىز،
قاڭعىپ كەلگەن اش توبەتتەر بىلعادى».
ءبىراق ءچيليدىڭ بيلىكتى توبى نەرۋدانىڭ «اقىن ەمەستىگىن» قانشاما دالەلدەسە دە، ونىڭ بويىنان ىلعي دا وزىنە، ابىرويى مەن ارىنا داق تۇسىرەر قاتەلىكتەر ىزدەپ جانتالاسسا دا، پابلونىڭ قۇدىرەتتى پوەزياسى ونىڭ ەڭبەكشى حالىق الدىنداعى بەدەلىن ودان سايىن كوتەرىپ، قارا كۇشتەردىڭ قولدارىنداعى وتتى قارۋمەن، از عانا كۇندىك بيلىكپەن كومكەرىلگەن ادامگەرشىلىك جۇتاڭدىعىن، مورالدىق بەيشارالىعىن، جاۋىزدىق اتاۋلىنىڭ رۋحاني السىزدىگىن ودان سايىن ايقىن دالەلدەي ءتۇستى.
ءوز ەلىنىڭ ءبىرىنشى تالانتى بولا تۇرىپ ساياسي تەررورمەن تىزگىندەلگەن وتانىمەن ايىرىلىسۋعا ءماجبۇر بولعان پابلو نەرۋدانىڭ ءور كەۋدەسىن، بولات بىلەگىن، وتتى جىگەرىن جاۋىزدىق شىنجىرى قانشالىق قۇرساۋلاسا دا، ونىڭ ءور باسىن ەشقانداي وزبىر دا توپاس باسشى ءوزىنىڭ الدىندا يە العان جوق. ويتكەنى نەرۋدا داۋرەنى وتپەلى ساياسي كونيۋكتۋراعا بەيىمدەلىپ، وكىمەت باسشىلارىمەن اۋىز جالاسىپ ءومىر كەشۋدى ۋاقىتشا قۋعىندىقتىڭ ازابىنا ايىرباستادى. سوندا ونىڭ وزىنە دە، مۇڭ مەن ءۇمىت جۋعان پوەزياسىنا دا قۋات بەرگەن — كوممۋنيستەر باستاعان ۇلى كۇشتىڭ بولاشاق جەڭىسىنە دەگەن سەنىم ەدى. ول از كۇندىك مانساپ پەن جالعان داڭق، بيلىكتى باسشىلارعا جاعىنىپ الار اتاق-ابىروي جايلى ەمەس، بەينەت كەشكەن ءوز حالقىنىڭ ادالدىعىن، قالا بەردى ادامزات تاريحىنىڭ الدىنداعى سۋرەتكەرلىك جاۋاپكەرشىلىك جايلى تولعاندى. از كۇندىك ابىرويدىڭ ۇلدەسى مەن بۇلدەسىنە ورانۋدان باس تارتۋى عانا — اقىندى ءوز پوەزياسىنىڭ شىرقاۋ بيىگىنەن تۇسىرمەدى.
«مەن ويلايمىن:
ەكەۋمىزدى ماحابباتپەن تابىستىرعان بۇل زامان،
ادىلەتتى قياناتپەن الىستىرعان بۇل زامان
كەتەدى ءوتىپ. باسقا كوكتەم، باسقا داۋرەن كەلەدى،
باسقالار گۇل تەرەدى.
سوندا مىناۋ ۇكىمەتتىڭ
مەنمەنسىگەن باسشىلارى بۇگىنگى،
وزدەرىنشە دانىشپانسىپ، اككى بولعان جىرىندى؛
ساۋدامەنەن ورلەگەندەر جىلى ءۇيلى —
ءبارى، ءبارى قۇريدى!»
نەرۋدانىڭ ءوز مۇددەلەرى جولىندا ادالدىق پەن اردان اتتاعان جەكسۇرىن جاۋلاردى جەرباۋىرلاتا سۇلاتاتىن اۆتوماتتىڭ وعىنداي، ءالسىن-السىن اتقىلاپ جاتقان جانارتاۋدىڭ كۇشىندەي قۇشتارلىق پەن مۇحيت تولقىنىنداي سەزىمگە تولى ولەڭدەرى گەوگرافيالىق شەڭبەرلەردەن شىعىپ، شىن مانىندەگى بۇكىلادامزاتتىق گيمنگە اينالدى.
«جاۋىزدىق كوپ جەردە ءالى،
جاتىر ادال گرەكتەر دارعا اسىلىپ،
جالىن جەرىن تۇر تاعى قان جاسىرىپ.
چيليدەگى باسشىلار اردان بەزىپ،
وتىر بۇگىن جازىقسىز جانداردى ەزىپ».
جەر بەتىندەگى وكىمەتتەر مەن بيلىكتەردىڭ وتپەلىلىگى سەكىلدى، جاۋىزدىقتىڭ سالتانات قۇرعان ءداۋىرى دە باستىعىرىلعان قورقىنىشتى تۇسكە ۇقساستىعىن چيلي كوممۋنيستەرى باستاعان ريەۆوليۋسيانىڭ جەڭىسى دالەلدەدى.
تۋعان جەرىنە، تۋعان حالقىنا قايتا ورالعان نەرۋدا ءچيليدىڭ تالانتتى ۇلدارى سالۆادور الەندە، لۋيس كورۆالانمەن بىرگە رەسپۋبليكانىڭ ريەۆوليۋسيالىق جەڭىستەرىن نىعايتۋدى قولعا الدى. «چيلي ريەۆوليۋسياسىنىڭ گيمندەرى» توپتاماسىن سول كەزدە جازعان ەدى.
«ەندى ەشقايدا كەتپەيمىن مەن، قيماسىم،
تەك وزىڭمەن بىرگە بولام،
جانارىڭنىڭ تىي جاسىن!
چيلي ءۇشىن، ءوزىم تۋعان جەر ءۇشىن،
قانسىراعان ەل ءۇشىن
تىستەنۋمەن قىرشىن كەتكەن جانداردىڭ
الىنباعان كەگى ءۇشىن،
دوستار ءۇشىن جانىن قيار مەن ءۇشىن،
ءور تەڭىزدىڭ جاعاسىندا ەركىن اتار تاڭ ءۇشىن،
بوستاندىقتىڭ جولىنداعى اقتارىلعان قان ءۇشىن،
مەنمەنسىگەن توپاس جاندار تاپتاعان
ازاماتتىڭ ارى ءۇشىن،
سەن بولماساڭ ورتاياتىن باقىت ءۇشىن مەندەگى،
تىرلىك ءۇشىن مىناۋ قارا جەردەگى،
مەن وسىندا وزىڭمەنەن قالامىن!
ەر سوڭىمنان، قاراعىم!» —
دەپ، ءوز پوەزياسىن تۋعان مادەنيەت پەن ادەبيەتتىڭ ءيىسى مۇرىندارىنا بارمايتىن، قولدارىنا بيلىك الىپ، حالىقتىڭ ارلىسى مەن ادالىن تاپتاۋعا، جەكە باستارىنىڭ توق تىرلىگى ءۇشىن تۋعان ۇلتتىڭ قاسيەتتى دە قاستەرلىسىنىڭ ءبارىن تەمىر تاباندارىمەن جانىشتاپ وتۋگە ءازىر ءچيليدىڭ رەاكسياشىل توپتارىنا قارسى قارۋ ەتىپ جۇمسادى. شىن ونەر قاشان دا وسىلاي عۇمىر كەشەدى. جايلى تۇرمىسىن، قاراقان باسىنىڭ قوڭىرجاي تىرلىگىن وسىلاي سارپ ەتەدى.
ادامزات تاريحىندا ءوزىن كوممۋنيستىك پارتيامەن تىعىز بايلانىستى سەزىنگەن، كوممۋنيستەردىڭ كۇرەسكەرلىگى مەن ادالدىعىن ءوز تۆورچەستۆوسىنا الماس ءتىندى ارقاۋ ەتكەن اقىن بولسا، ول — پابلو نەرۋدا.
ءوزىنىڭ كىشكەنە جەرىنە، ازعانا حالقىنا دەگەن ەلجىرەگەن جۇرەك سەزىمى ارقىلى بۇكىل ادامزاتتىڭ شەمەندەي قاتقان مۇڭى مەن كوز جاسىن سەزىنە بىلگەن اقىن بولسا، ول — پابلو نەرۋدا.
پرولەتارياتتىڭ جانى مەن قانىن بويىنا ءسىڭىرىپ، ادالدىق پەن بوستاندىقتىڭ تۋىن مۇرات ەتكەن دانىشپان لەنيننىڭ ريەۆوليۋسياشىل وتانىنا، سوۆەت حالقىنىڭ جەڭىسىنە شالعاي ماتەريكتەردەن قول سوعىپ قۋانعان اقىن بولسا، ول — پابلو نەرۋدا.
ءوز حالقىنىڭ ادال پەرزەنتى، ونىڭ بەينەتتى ءومىرىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن جانىمەن، جۇرەكجاردى جىرىمەن كۇرەسكەن پاتريوتى بولا تۇرا، پابلو نەرۋدا سول سەزىمى ارقىلى بۇكىل جەر ءجۇزىنىڭ بەرەكە-بىرلىگىن ويلاپ، الەمدەگى وقيعالاردىڭ بارىنە ءوز وشاعىنىڭ باسىنا تونگەن قاۋىپتەي الاڭدادى.
ونىڭ نەمىس باسقىنشىلارىنا قارسى ءبىر ادامنىڭ جۇدىرىعىنداي ءتۇيىلىپ، بوستاندىعىن قورعاپ قالۋ ءۇشىن تاريحقا اڭىز بولار بىرلىكپەن كۇرەسكەن سوۆەت حالقىنا دەگەن ماحابباتى، ماحابباتتى جىرلارى الەم حالىقتارىنا ايان. «ستالينگرادقا دەگەن ماحاببات ءانى»، «قىزىل ارميانىڭ پرۋسسيا قاقپاسىنا ەنۋى قۇرمەتىنە جازىلعان ءان»، «لەنين تۋرالى ودا» اتتى شىعارمالارى، جالپى بۇكىل تۆورچەستۆوسى نەرۋدانىڭ كوپ ۇلتتى سوۆەت مەملەكەتىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى مەن تىلەۋلەس كوڭىلىن كىمگە دە بولسا سەزىندىرەدى، سەزىنۋگە ءماجبۇر ەتەدى.
«تىڭداڭىزدار، كۇن، الەم،
ءبىر جاڭالىق ايتام بۇگىن مىنا مەن:
مۇنداي شاتتىق كەۋدەگە ەندى سىيا ما،
قانات بايلاپ ۇشسام با ەكەن قياعا —
ەر ايبىندى ءبىزدىڭ قىزىل ارميا،
(ءيا، ءيا، ول بىزدىكى، حالىقتىكى، جەردىكى!)
جەتتى پرۋسسياعا!..»
پابلو نەرۋدا تۆورچەستۆوسىنداعى، جالپى ادامزاتتىڭ ادەبيەت مۇراسى تاريحىنداعى شىنايى، جالعان ۇرانسىز، جاساندى جاقسى كورۋسىز جازىلعان شىعارمالاردىڭ ءبىرى — «لەنين تۋرالى ودا». بۇل شىعارمانى چيلي اقىنى ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ قىرىق جىلدىق مەرەكەسى قۇرمەتىنە جازعان. «لەنين تۋرالى ودادا» XX عاسىردىڭ ايبىندى كۇرەسكەر اقىنى تاريحتىڭ تۇنەگىنەن ادامزاتتى ءبىر جارىق ساۋلەگە — ريەۆوليۋسيالىق كۇرەس ساۋلەسىنە باستاعان ورىس حالقىنىڭ كەمەڭگەر ۇلى ۆلاديمير ۋليانوۆتىڭ پرولەتاريات كوسەمى رەتىندە ادامدىق بەينەسىن جىر مارمارىمەن مۇسىندەپ قانا قويمايدى، جەر بەتىندە ءار كەزەڭدە حالىقتار تاعدىرىن شەشەتىن قوعام قايراتكەرلەرىنە، ەلدىڭ كوسەمى دارەجەسىنە كوتەرىلگەن ازاماتتارعا ادامدار مەن حالىقتار مۇددەسىن قورعاۋدا قانداي ادام بولۋى كەرەكتىگىن لەنين وبرازى ارقىلى ۇلگى ەتىپ ۇسىنادى.
«لەنين!
ماڭگى قالار ءىسىڭ ءۇشىن،
ءىلىمىڭ مەن كۇشىڭ ءۇشىن، —
مىڭ العىس!
بەيبىتشىلىك ءۇشىن كۇرەس جولىندا،
ۇمىتىلماس ۇرىس ءۇشىن،
سەنىڭ سولداتتارىڭنىڭ ۇلى ءىسى ءۇشىن،
لەنينگراد — قۇرىشتاي قالاڭ ءۇشىن،
تىڭ اتالعان بيدايلى دالاڭ ءۇشىن،
كەۋدەمدەگى سەن جاققان سەنىم ءۇشىن،
ءوزىڭ بەرگەن ءۇمىتتىڭ كەلۋى ءۇشىن،
لەنين!
العىس ساعان،
مىڭ-مىڭ العىس!» —
دەپ تۇيىندەيدى اقىن ءوز شىعارماسىن.
ادام بالاسىنىڭ ءومىرى كەيدە بالالاردىڭ ويىن الاڭىنا ۇقسايدى. جەڭىستەر مەن جەڭىلىستەر الما-كەزەك قايتالانىپ جاتادى، ادامدار دۇنيەدەن ءوتىپ جاتادى. جاڭا ۇرپاق وسەدى. تەك حالىقتىڭ شىنايى ونەرى عانا ماڭگىلىك ىرگە تاسىن بارعان سايىن قالىڭداتىپ، كەك پەن كۇرەستە قايناعان كىرپىشتەرىن ورنەكتەي، وركەندەي تۇسەدى. مىنە، چيليدەگى حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ريەۆوليۋسياسى قايتادان كۇيرەپ، ەلدىڭ ەركىندىگىن ءوز باسىنىڭ مۇددەسىنە شىمىرىكپەي ايىرباستاعان حۋنتانىڭ قولىنا كوشتى. سالۆادور الەندە قۇربان بولدى. حالىقتىڭ تالانتتى ۇلدارى قايتادان قۋعىن-قۋدالاۋعا ۇشىرادى. ەلدەن بىرلىك كەتىپ، حالىق باسىنا قارا تۇنەكتى كۇندەر قايتا تۋدى. ەل ازاماتتارىنىڭ بىرلىگى اشىعان ايرانداي ءىري باستادى. مۇنداي جاعدايدا حالىق تۇتاستىقتان ايىرىلىپ، توپ-توبىرلار ەتەك الادى. ەل اراسىندا ادامنىڭ ادامعا سەنىمسىزدىگى تۇتانادى. ال ۇستەمدىك قۇرعان توپقا كەرەگىنىڭ ءوزى دە وسى. حالىق تۇتاستىقتان ايىرىلسا، ونىڭ ۇلتتىق بىرلىگى مەن بولمىسىنا دا كاۋىپ تۋادى. مۇنداي كەزەڭ، اسىرەسە شىنايى تالانتتار ءۇشىن قاسىرەت. ويتكەنى ولار تالان-تاراجعا تۇسكەن حالىق مۇددەسىن ەلدەن بۇرىن ويلايدى. قاشان دا قارا كۇشتىڭ جاندايشاپتارى كوپ، بيلىكتىڭ قارۋى مەن امال-ايلاسى مول. ەلدەگى بۇل جاعداي پابلو نەرۋدانىڭ ءومىر بويى ادامداردىڭ توپاستىعى مەن وزبىرلىعىنان جارالانىپ، زاپى بولعان الىپ جۇرەگىنە سوڭعى رەت ەڭسەسىن ەندى كوتەرتپەس سوققى بولىپ ءتيدى. بۇكىل دۇنيە جۇزىنە داڭقى كەتىپ، جالىن مەن قايعى تۇنعان جىرلارىن ءار ۇلتتىڭ ۇل-قىزدارى قايتالاپ جۇرگەنىنە قاراماستان، حالىقارالىق لەنيندىك سىيلىقتىڭ، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى بولعانىنا قاراماستان، «پابلو نەرۋدا سۋرەتكەر ەمەس» دەپ قولدارىنا تۋ الىپ، ۇرانداعان چيليلىك وزبىر توپتار وزدەرىنىڭ بۇل لاڭىمەن چيلي حالقىن عانا ەمەس، ادامزات بالاسىن ۇلى سۋرەتكەرلەرىنىڭ بىرىنەن كۇنىنەن بۇرىن ايىرۋعا ءماجبۇر ەتۋدەن تايىنبادى.
سول جىلى اۋرۋ نەرۋدا ءوزىنىڭ «مويىندايمىن: مەن ءومىر ءسۇردىم» اتتى مەمۋارلىق كىتابىن جازدى. سوندا ول:
«مەنىڭ كوممۋنيستىك پارتياعا كىرگەنىمە دە ءبىراز جىلدار ءوتىپتى. ريزامىن. كوممۋنيستەر — تاتۋ سەميا. ولاردىڭ تەرىلەرى — كون، جۇرەكتەرى شىڭدالعان... ءبارى كوممۋنيستەرگە ءتىس قايرايدى... ءتۇرلى-تۇستى جەكسۇرىن قىلمىسكەرلەر، مونارحيستەر جاساسىن... مىلجىڭ ءپالسافا جاساسىن... اركىمگە ءبىر اۋىز سالاتىن قاباعان يتتەر جاساسىن... كوتكەنشەكتەپ جۇرەتىن شاياندار جاساسىن... جاساندى دانىشپاندىق جاساسىن... باشپايلارىنىڭ يدەولوگيالىق كىرىن جارتى عاسىر بويى جۋماعان كونسەرۆاتورلار جاساسىن... كوممۋنيستەردەن باسقانىڭ ءبارى جاساسىن... گازەتتەردىڭ ءبارى شىعا بەرسىن... كوممۋنيستەردەن باسقانىڭ ءبارىن باسسىن...
بىزدە ەركىندىك بار. شەت-شەگى جوق ەركىندىك. ولار مۇنى مويىنداعىسى كەلمەيدى. ونىڭ نە ەكەنىن ول بەيشارالار ۇعىنا دا المايدى»، — دەپ جازدى.
بۇل — پابلو نەرۋدانىڭ سوڭعى جازبالارىنىڭ ءبىر ءۇزىندىسى. وسىنىڭ وزىنەن-اق دانىشپان اقىننىڭ كوممۋنيستىك سەنىم كۇشى، حۋنتا وزبىرلىعىنا دەگەن جيىركەنىشى مەن ساركازمى ايقىن كورىنەدى.
قولىنا بيلىك تيگەن وزبىر توپ پابلو نەرۋدا، لۋيس كورۆالان سەكىلدى تالانتتى ۇلداردى قۋعىنعا ۇشىراتۋى، ازاپتاۋى ارقىلى چيلي حالقىنىڭ مادەنيەتىن سويىلعا جىقتى. ءبىراق ولار وزدەرىنىڭ ادامزات تاريحى الدىندا ادىلەت جازاسىن تارتارىن ويلاعىسى كەلمەدى.
وسىلاي قيمىلداماسا، ول وزبىرلىق بولار ما ەدى! پۋشكيندەردىڭ جۇرەگىنە وق اتىپ، ماحامبەتتەردىڭ باسىن شاپپاسا، نەرۋدالاردىڭ جانىن شىرقىراتپاسا، ول جاۋىزدىق اتانار ما ەدى.
تەك ولار مۇنداي قيمىل ارەكەتتەر ارقىلى ونەر قۇدىرەتى دارىعان الىپ جۇرەكتىڭ سوعۋىن توقتاتقانمەن، ونىڭ بالاپانداي شىرىلداپ ۇشقان رۋحى — ادامدارعا قۋات پەن تىرشىلىك ءنارىن بەرەر جىرلارىنىڭ جۇرەگىن توقتاتا المايتىنىن، تۋعان حالقىنىڭ، بۇكىل پروگرەسشىل ادامزاتتىڭ تۋما تالانتتى اقىنعا دەگەن ماحابباتىن ەشقانداي وزبىرلىقتىڭ قارا كۇشى وشىرە المايتىنىن ۇعىنا الماعانى ايانىشتى.
چيلي حالقىنىڭ جالىندى پاتريوت ازاماتى، جىرلارى داۋىلدارمەن عانا ولشەنەر XX عىسىردشش اقىنى پابلو نەرۋدانىڭ تۋعانىنا 80 جىل تولۋىن بۇكىل دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىنىڭ ءوز مادەنيەتىنىڭ، ءوز ادەبيەتىنىڭ سالتاناتىنداي مەرەكەلەپ اتاپ ءوتۋى تالانت قۇدىرەتىنىڭ ماڭگىلىگىن تاعى دا ءبىر پاش ەتكەندەي.
سوۆەت حالقىنىڭ تالانتتى جازۋشىسى، پابلو نەرۋدامەن ولە-ولگەنشە قيماس دوس بوپ وتكەن يليا ەرەنبۋرگ چيلي اقىنىنا حالىقارالىق لەنيندىك سىيلىق بەرىلگەن كۇنى سوۆەت راديوسىنان سويلەگەن سوزىندە:
«پابلو، مەن سەنى ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ، بۇكىل حالىقتاردىڭ ساعان دەگەن ماحابباتىمەن قۇتتىقتايمىن!» دەگەن ەدى. سول ماحاببات كۇشى جىل سايىن جاڭعىرىعىپ، «بۇكىل جەرگە جۇلدىز بولىپ جارقىراپ»، جارىعىن دۇنيەگە شاشا تۇسۋدە. ءوزىنىڭ پارتياسىمەن، حالقىمەن كىرىگىپ كەتكەن ۇلى ونەر يەسى عانا وسىلاي ماڭگى جارقىراي الادى. وعان اقىننىڭ «مەنىڭ پارتياما» اتتى شاعىن ولەڭى كورىپكەلدىڭ كۋاسىندەي دالەل.
«تانىمايتىن جانداردى تۋىسقان قىپ جىبەردىڭ،
قاينار كوزىن سەن بەردىڭ قايرات پەنەن جىگەردىڭ.
وتانىمدى قايتاردىڭ بىت-شىت بولعان كەزىمدە،
بوستاندىق دەپ تالپىنتقان بولەدىڭ ءبىر سەزىمگە.
مەيىرىم مەن ماحاببات وتىن جاقتىڭ جانىما،
سەن ۇيرەتتىڭ ەشقاشان داق سالماۋدى ارىما.
جاۋىزدىقتىڭ، بىرلىكتىڭ ءتۇسىندىردىڭ نە ەكەنىن،
ادالدىق پەن ادامدىق سەن كورسەتتىڭ مەكەنىن.
الىپ كەلدىڭ سەن مەنى شىندىق اتتى ارالعا،
حالىق دەگەن — ۇيرەتتىڭ — تىرەك بارىن ادامدا.
جاۋ بولۋدى ۇيرەتتىڭ زۇلىمدىققا، زورلىققا،
ماقسات ءۇشىن كۇرەستە بولاتىنىن قورلىق تا.
جالىن بەردىڭ سەن ماعان، جانام، ەندى سونبەيمىن،
بۇل ومىردە سەن باردا، مەن ەشقاشان ولمەيمىن!»
جۇدىرىقتاي جۇرەگىندە جۇمىر جەر شىر اينالىپ، ادال جاندى ادامزات اتاۋلىنىڭ ءبارى وتانداسى بولعان اقىننىڭ ءار جۇرەككە ۇيا سالعان جىرلارى ادىلەت پەن ادالدىقتىڭ تۋىنداي جەلبىرەۋدە.
شىن سۋرەتكەردىڭ شىنايى عۇمىرى قاشان دا وسىلاي جالعاسادى.
1984
You Might Also Like
-
سوۆەت ادەبيەتشىلەرىنىڭ ۇلكەن فورۋمى — جازۋشىلار سەزىنىڭ الدىندا قالامگەر رەتىندە وي-تولعانىستارىڭدى بۇكپەسىز ورتاعا سالۋ، جاقسىسىنا ءسۇيىنىپ، جامانىنا كۇيىنىپ جۇرەتىن ءتول ادەبيەتىڭنىڭ وسى تۇس...
-
ەسىرتكىگە ەلىكتەيتىندەر نەگىزىنەن جاسوسپىرىمدەر مەن جاستار. ولار ءولىمنىڭ نە ەكەنىن تەرەڭ ۇعىنبايتىن جاستا ەسىرتكىگە ۇرىنادى. جاستىق شاقتا ءبارىن كورىپ-بىلۋ كەرەك دەگەن تۇسىنىك سانالارىن جاۋلاپ الادى...
