قازاقتىڭ اقىن قىزدارى
قازاق حالقى ەجەلدەن قىز بالانى، ايەل زاتىن سىيلاپ، ايالاپ وسىرگەن. ەل بيلەگەن حان، حالىقتى اۋزىنا قاراتقان باتىر بولسىن — ءبارى دە اقىل يەسى ايەلدىڭ سوزىنە توقتاعان؛ ايەلمەن رەتتى جەردە كەڭەسىپ، ءىلتيپات كورسەتىپ وتىرعان. قازاق دالاسىنىڭ قۇمعا باتقان قالالارىنىڭ اتى-اق — مىسالى، «بارشىنكەنت» — حالقىمىزدىڭ ايەل ادامعا، لايىقتى قىزدارىنا دەگەن قادىر-قۇرمەتىن كورسەتكەندەي. سول سياقتى ونەرلى ايەلگە دە حالىق قۇرمەتپەن قاراپ، قوشامەت تۇتقان.
قازاق جۇرتى ەجەلدەن قىز بالانىڭ بويىنداعى تالانتىن، ونەرىن قادىرلەي بىلگەن حالىق ەكەنىن الىسقا بارماي-اق وتكەن عاسىردا ءومىر كەشكەن اقىن سارا، كۇيشى-كومپوزيتور دينا، انشى-كومپوزيتور مايرا ونەرىنەن كورۋگە بولادى. الايدا قازاق ايەلىنىڭ بويىنداعى بارلىق ونەر، قابىلەت-تالانتىن تولىقتاي كورسەتۋگە ۋاقىت پەن زامان مۇمكىندىك بەرمەي كەلدى. ماسەلەن، سول ساڭلاق اقىن، تەڭدەسى جوق دارىن يەسى سارانى الايىق. قاراپايىم حالىق ونىڭ تالانتىن زور باعالاپ، قول سوققانمەن، فەودالدىق قوعام ونىڭ ومىرىنە، ونەرىنە كەڭ تىنىس بەرە المادى. اقىرى تالانتتى قىزدىڭ اقىندىق دارىنى تىرلىكتىڭ كۇيكى تىنىسىنا كومىلىپ، وت باسى، وشاق قاسىنىڭ قۇربانى بولدى. ءتىپتى ونىڭ جىرلارىنىڭ ءوزى بىزگە تۇگەل جەتە العان جوق. بۇرىن ءار عاسىردا شىققان سارا، دينا، مايرالار تۋرالى دەرەكتەر بىزگە جەتىپ، ونەرلى قازاق قىزدارى ىلۋدە بىرەۋ بولىپ كەلسە، بۇل كۇندە قازاقتىڭ تەك اقىن ايەلدەرىنىڭ ءوزى كوپتەپ سانالادى. بۇگىنگى اڭگىمەمىز دە قازاقتاننىڭ اقىن قىز-كەلىنشەكتەرى، ولاردىڭ وسكەلەڭ تۆورچەستۆوسى جايىندا.
سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىندا ءوزىنىڭ بالاۋسا جىرلارىن بوستاندىق تاڭىنىڭ نۇرىنا توعىتقان قازاقتىڭ اقىن قىزى اتانعان شولپان يمانبايەۆا بولدى. شولپان — بوستاندىققا قولى جەتكەن قازاق ايەلدەرىنىڭ ەركىن ءومىرى مەن باقىتىن العاش جىرلاعانداردىڭ ءبىرى. قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان ساكەن سەيفۋللين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، بەيىمبەت مايلين، ءسابيت مۇقانوۆ سەكىلدى ازاماتتارمەن ۇزەڭگىلەس ءومىر كەشتى.
جىر ونەرىنىڭ جاڭا زامانداعى قارلىعاشى شولپان 1904 جىلى سەلينوگراد وبلىسىنىڭ قورعالجىن اۋدانىنا قاراستى مايبالىق اۋلىندا تۋعان. 1920 جىلدارى ەلىمىزدى جاپپاي ساۋاتتاندىرۋ كەزىندە شولپان دا ساۋات اشۋ مەكتەبىندە وقىپ، ودان كەيىن كوممۋنا مەكتەبىندە بالالار تاربيەشىسى بولىپ قىزمەت ىستەگەن. 1923 جىلى «ەڭبەكشى قازاق» (قازىرگى «سوسياليستىك قازاقستان») گازەتىندە «جولاۋشى مەن جۇمىسكەر» اتتى ولەڭ باسىلدى. بۇل ولەڭنىڭ اۆتورى 19 جاسار شولپان يمانبايەۆا ەدى. وكتيابرمەن ازاتتىق العان قازاق ادەبيەتىنىڭ كوگىندە شولپان جۇلدىزداي جارق ەتكەن اقىن شولپان 22 جاسىندا دۇنيەدەن كەتتى. ول ءوزىنىڭ شىعارمالارىن باسپا ءسوز بەتىندە عانا بولماسا، جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىققانىن كورە العان جوق. قازاقستانداعى العاش سوۆەت وكىمەتىنىڭ تۋ تىككەن جەرى ورىنبوردا ايەلدەر كۋرسىندا وقىپ جۇرگەن جىلداردا اۋرۋعا شالدىعىپ، 1926 جىلى 22 جاسىندا دۇنيەدەن وتكەن شولپاننىڭ ولەڭدەرىن جيناقتاپ، العى ءسوز جازىپ «شولپاننىڭ ولەڭدەرى» دەگەن اتپەن كىتاپ ەتىپ 1927 جىلى باستىرىپ شىعارعان قازاق حالقىنىڭ شىن مانىندەگى قايراتكەر ساناۋلى قىزدارىنىڭ ءبىرى سارا اپاي ەسوۆا ەدى. اقىل-پاراساتتى، قايراتكەر، قوعامعا كوپ پايدا كەلتىرەتىن ادامدار بولادى. ءبىراق ولاردىڭ ءبارىنىڭ بويىندا كەيىنگى ۇرپاققا، ونەرگە دەگەن ادال جاناشىرلىق پەن قامقورلىق سەزىم بولا بەرمەيدى. تالاي قازاق قىزدارىنا كەزىندە وسىنداي قامقورشى بولعان سارا اپايدىڭ ەڭبەگىن ۇرپاقتار باعالاۋعا ءتيىس.
شولپان ءوز بويىنداعى تۋا بىتكەن تالانت كوزىن تولىقتاي اشۋعا، كوكىرەگىن تۋلاتقان ويدىڭ ءبارىن ولەڭمەن ورنەكتەۋگە، ءتىپتى اقىن بولىپ قالىپتاسۋعا قولى جەتپەي كەتتى. ءبىراق شولپان يمانبايەۆا جاڭا ءداۋىر تۋعىزعان اقىن سىڭلىلەرىنە جول كورسەتىپ كەتتى.
شولپان يمانبايەۆادان باستالعان قىزدار ەستافەتاسىن ءارى قاراي جالعاستىرىپ، ادەبيەتىمىزگە بىرنەشە پوەزيا كىتاپتارىن بەرگەن، حالقىمىزدىڭ اياۋلى قىزى — ءبىزدىڭ ماريام اپاي حاكىمجانوۆا. ماريام حاكىمجانوۆانىڭ ەسىمى بۇل كۇندە كىشكەنە بالدىرعانداردان باستاپ، ۇلاعاتتى ۇلكەندەرگە ابدەن تانىس. تىرشىلىكتىڭ سان ءتۇرلى سوقپاقتارىن كەشىپ وتكەن، ءومىرىنىڭ سانالى جارتى عاسىرىن ادەبيەتكە ارناعان ماريام اپايدىڭ اقىندىق ءومىربايانى مەن تۆورچەستۆوسى كوپ ۇلتتى وتانىمىزدىڭ وقىرماندارىنا بەلگىلى. سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى سەزىنەن باستاپ، ادەبيەت ماسەلەلەرى توڭىرەگىندە بولعان بىرنەشە وداقتىق، رەسپۋبليكالىق جيىندارعا قاتىسقان، ماكسيم گوركييدىڭ قولىنان سوۆەت جازۋشىسى دەگەن مانداتتى العان ماريام اپانىڭ ادامدىق ءومىر جولى دا ءوز الدىنا ءبىر حيكايا. 1986 جىلى ەلىمىز ماريام حاكىمجانوۆانىڭ 80 جاسقا، تۆورچەستۆولىق قىزمەتىنە 50 جىل تولۋىن كەڭ اتاپ ءوتتى. اقىننىڭ وتانىمىزدىڭ وردەندەرىمەن جانە بىرنەشە مەدالدارمەن، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارى ناگراداسى — قازاق سسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن ناگرادتالۋى، وعان قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى دەگەن جوعارعى اتاق بەرىلۋى — ۇكىمەتىمىزدىڭ ادام بالاسىنا، ونىڭ ىشىندە تۆورچەستۆو قايراتكەرلەرىنە دەگەن قامقورلىعى مەن ۇنەمى كوڭىل ءبولىپ وتىراتىندىعىنىڭ ايعاعى. ماريام حاكىمجانوۆا — ءار جىلدارى شىققان «جەڭەشەمنىڭ ولەڭدەرى»، «مانشۇك»، «انا ماحابباتى»، «گۇل تۋرالى اڭىز» جانە بىرنەشە جيناقتاردىڭ اۆتورى.
شولپان مەن ماريامعا ىلەسە شىققان اقىن قىز — زياش قالاۋوۆا. زياش شىمكەنت وبلىسىنىڭ اششىساي رۋدنيگىندە 1921 جىلى تۋعان.
قازاقتىڭ اباي اتىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، مۇعالىمدىك جۇمىس اتقارعان. زياش «شولپان»، «كاۆكاز شىڭىندا»، «بەيبىتشىلىك جىرى» اتتى ءۇش جيناق شىعاردى. سوۆەتتىك شىعىستىڭ قوس شىنارىنىڭ ءبىرى، سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى مانشۇك مامەتوۆانىڭ ەرلىگىن سۋرەتتەدى.
شولپان يمانبايەۆا، ماريام حاكىمجانوۆا، زياش قالاۋوۆا، قازاق پوەزياسىنا ءارقايسىسى وزدەرىنە ءتان ۇندەرىمەن كەلىپ، ايەل اقىنداردىڭ، ءومىردىڭ باسقا دا سالالارى سەكىلدى، ادەبيەت الەمىندە دە وزدەرىن كورسەتە الار مۇمكىندىكتەرى بار ەكەنىن تانىتتى. العاشقىلاردىڭ جۇگى اۋىر كەلەدى. ءبىراق سول اۋىر جۇك-مىندەتتى ارقالاپ ءوتىپ، كەيىنگىلەردى اقىندىق ونەرىنىڭ ورىنە تالپىندىردى. بۇل ءۇش اپامىزدىڭ تۆورچەستۆوسىنىڭ ماڭىزدىلىعى مەن قۇندىلىعىنىڭ ءوزى وسىندا.
ولەڭ ونەرىنىڭ جولىندا كوپ جىلدار ەڭبەك ەتكەن، بىرنەشە ولەڭ جيناقتارىن بەرگەن اقىن — ءامينا شالابايەۆا. تۆورچەستۆولىق جولىن اۋدارما مەن پروزادان باستاعان ءامينا اپا «قارلىعاشىم»، «كۇن قىزى»، «تاۋ بۇلاعى»، «مەنىڭ ورنەكتەرىم»، بالالارعا ارنالعان «ءانشى قوڭىراۋ»،
«سايران داۋرەن» اتتى تاڭدامالى جيناقتارىن بەردى. اۋدارما سالاسىندا دا ەڭبەك ەتتى. سادريددين ءاينيدىڭ «مەكتەبىن»، قاراقالپاق ەپوسى «قىرىق قىزدى» اۋدارۋعا قاتىستى.
اۋىز ادەبيەتى — قاي حالىقتىڭ بولماسىن رۋحاني قاينارى، ونەر باستاۋى. قازاق اۋىز ادەبيەتى جازبا ادەبيەتىمىزبەن قاتار جاساپ كەلەدى. كوپ مەزگىل ايتىس، جار-جار ونەرى قالىس قالىپ كەلگەنمەن، سوڭعى جىلدارى قايتا ورلەۋ ۇستىندە ەكەندىگى قۋانتادى. وسىنداي حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ وزىق داستۇرلەرىن جالعاستىرىپ جۇرگەن اقىن اپالارىمىزدى ءبىزدىڭ كەيىنگى ۇرپاق قۇرمەت تۇتىپ، زاڭدى ماقتان ەتەدى. ولار حاليما وتەعالييەۆا مەن دامەش بەرسۇگىروۆا.
قازاقتىڭ بەلگىلى اقىنى تۇرسىنحان ءابدىراحمانوۆا الدىڭعى توپتىڭ ىزىمەن كەلىپ، شولپان، ماريام تىككەن اقىن قىزدار وتاۋىنىڭ تابالدىرىعىن اتتادى. بۇل 50ء-شى جىلدار بولاتىن. سودان بەرى تۇرسىنحان ءابدىراحمانوۆا «ءان»، «اننەن-انگە»، «شىرقاۋ»، «كوگەرشىن كوڭىل» ولەڭ جيناقتارىن ۇسىندى. بۇل كىسى اقىندىقپەن قاتار عىلىم سالاسىندا قيىن دا ابىرويلى جۇمىستار اتقارىپ ءجۇر.
«اقىن سىرى»، «قاسىم امانجولوۆتىڭ پوەتيكاسى» اتتى عىلىمي مونوگرافيالار جازدى. اقىن حاميت ەرگالييەۆ تۆورچەستۆوسىن زەرتتەدى. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى تۇرسىنحان ءابدىراحمانوۆا «ايەل باقىتى» اتتى ولەڭىندە ايەل جانىنىڭ نازىك تە تابيعاتتاي سىرلى قۇپيالارىن، ايەل پسيحولوگياسىن اشۋدى ماقسات تۇتادى.
«ايەل نازىك گۇل دەيسىڭدەر ەرەكشە،
وسى ويىڭدى، دوستىم، ءوزىڭ كەل، ەكشە.
ماڭگى گۇلدەپ بولۋ ءۇشىن باقىتتى
سول ايەلگە كوپ دۇنيە كەرەك پە؟
ۇيمەي-اق قوي باسىنا ونىڭ بار قۇتتى،
سىيلاما سەن وقا، ۇشتاپ، بارقىتتى.
ەرتەلى-كەش ۇيگە ەسىكتەن كىرگەندە
جادىراڭقى اجارىڭا ول باقىتتى.
سىيلاما سەن ءىنجۋ-مارجان، جاقۇتتى،
سىيلاما سەن بيىك مانساپ، تاقىتتى.
جۋدەۋ جانىن نە سىنىڭقى قاباعىن
تاني سالعان نازارىڭا ول باقىتتى.
ۇستاماساڭ ايەل ەدى دەپ ىقتىرىپ،
بولىسەتىن بولساڭ بارىڭدى ۇقتىرىپ.
نە كۇيىڭە ورتاق ەتسەڭ باقىتتى ول
قىزمەتىڭدە بولار ماڭگى تىك تۇرىپ».
گۇلسىم سەيىلجانوۆا ادەبيەتىمىزگە «انا گ ۇلى»، «بىلەزىك»، «ۇلار»، «القوڭىر»، «شالقىما»، «كوكتەم اۋەنى» جانە باسقا جيناقتارىن بەردى. فازۋ الييەۆانىڭ، زۋلفيانىڭ جىرلارىن انا تىلىمىزگە اۋداردى.
پوەزيا الەمىنە قوسىلعان 15 جىلعا جۋىق مەرزىم ىشىندە بىرنەشە ولەڭ جيناقتارىن بەرگەن اقىن — رزا قۋناقوۆا. رزا ادەبيەتكە و باستا بالالارعا ارناپ جازعان ولەڭدەرىمەن كەلگەن ەدى. ءقازىر ۇلكەندەر پوەزياسىندا دا ءوز ورنىن الىپ، ءوز ۇلەسىن قوسىپ ءجۇر. رزا سونىمەن قاتار پروزا سالاسىندا ەلەۋلى ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. اقىننىڭ «سۋرەت»، «ەركە ەلىك»، «جاننات جەر»، «كىشكەنە جۇرەكتەر»، «كەرىمسال»، «ول ون جەتىدە ەدى» سەكىلدى بىرنەشە ولەڭ جانە پروزا جيناقتارى بار.
قازاقستاننىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى بۇل كۇندەرى مەملەكەت باسقارادى، ولار حالىق قالاۋلىلارى — دەپۋتاتتار، قوعام قايراتكەرلەرى، ونەر جۇيرىكتەرى، قاراپايىم ەڭبەك وزاتتارى. مىسالى، سسسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى، سوسياليستىك ەڭبەك ەرى، لەنين وردەندى مەحانيزاتور، ءتورت بالانىڭ اناسى كامشات دونەنبايەۆا، سوسياليستىك ەڭبەك ەرى، اتاقتى كۇرىش ءوسىرۋشى، ون بالا ءوسىرىپ تاربيەلەگەن باتىر انا ۇلبالا التايبايەۆا، سسسر حالىق ءارتيسى، ءانشى بيبىگۇل تولەگەنوۆا، اتاقتى كومپوزيتور عازيزا جۇبانوۆا، ەسىمدەرى ەلگە بەلگىلى عالىمدار ءنايلا بازانوۆا، پاتشايىم تاجىبايەۆا — ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ، كەلەشەك ۇرپاقتىرىمىزدىڭ ماقتانىشى. مىنە، وسىنداي ەل قۇرمەتىنە بولەنگەن ايەلدەر بەينەسىن اقىن قىز-كەلىنشەكتەر ءوز جىرلارىنا ارقاۋ ەتەدى.
قازاق ايەلى قاشاننان قالاي جىرلاسا دا، قانداي بيىككە كوتەرسە دە، تابيعاتىمەن — پاراساتىمەن، تۇراقتىلىعىمەن، باتىلدىق قايسارلىعىمەن لايىق. بۇگىنگى زامانداعى قازاق قىزدارى دا ادەبيەتكە وزەك بولۋدا. كامشات دونەنبايەۆا تۋرالى جازىلعان «ءبىزدىڭ كامشات»، التايبايەۆا تۋرالى «ۇلبالا» اتتى كىتاپتار جەكە-جەكە شىعارمالار بولىپ جارىق كوردى.
تۋعان ەلدىڭ بۇگىنگى سۇلۋ ءمۇسىن تابيعاتى، ونىڭ اق جارقىن ادامدارىنىڭ سەزىمى، بيىك ادامگەرشىلىگى، يگىلىكتى ءومىر تىنىسى اقىن قىز-كەلىنشەكتەردىڭ جىر ارقاۋى بولىپ وتىر. اقىن مارفۋعا ايتحوجينا قازاقتىڭ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ، ودان كەيىن موسكۆاداعى م. گوركيي اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ ەكى جىلدىق كۋرسىندا وقىدى. قۇلجا ايماعىندا تۋىپ-وسكەن مارفۋعا سوۆەتتىك وتانىنىڭ ايالى الاقانىندا، تۋعان حالقىنىڭ ىستىق ءىلتيپاتىنا بولەندى. ول — «شىڭداعى جازۋ»، «اققۋ ءانى»، «قاراكوزايىم»، «كوزىمنىڭ قاراسى»، «اق بەسىگىم»، «قىران جەتكەن» جانە باسقا دا ولەڭ كىتاپتارىنىڭ اۆتورى. مارفۋتانىڭ جىرلارى كوپ ۇلتتى وتانىمىزداعى تۋىسقان رەسپۋبليكالار تىلدەرىنە اۋدارىلدى.
قىزدار پوەزياسىنا نازىك ليريزم مەن شىنشىل سەزىم اكەلگەن تالانتتى اقىن — اقۇشتاپ باقتىگەرەيەۆا. اقۇشتاپ كەزىندە جاس جازۋشىلاردىڭ موسكۆادا وتكەن بۇكىلوداقتىق كەڭەسىنە، گوركيي قالاسىندا وتكەن جاس اقىندار فەستيۆالىنە قاتىستى. ولەڭدەرى ورىس، تاجىك تىلدەرىنە اۋدارىلدى. اقۇشتاپ ءوزىنىڭ «ءورىمتال»، «ناز»، «قۋانىشىم — ىڭكارىم»، «سەنى ويلايمىن»، «اق قانات» اتتى ولەڭ جيناقتارىمەن پوەزيا وقىرماندارىنىڭ ءىلتيپاتىنا بولەندى. اقۇشتاپ ولەڭدەرىندە شىنشىلدىق پەن سىرشىلدىق، اقىنعا عانا ءتان سەزىمتالدىق ازاماتتىق اۋەنمەن استاسىپ جاتادى. اقۇشتاپ باقتىگەرەيەۆانى وزگەلەردەن وقشاۋلاندىراتىن دا وسى قاسيەتتەرى.
«ويلاردان كەتكەن شاعىم توزىپ مەنىڭ
دوستىڭ دا نيەتىنەن سەزىكتى ەدىم.
سەنىمنىڭ شىراعى ءوشىپ كەتەر كەزدە
جارقىنىم، جاقسى بولدى-اۋ كەزىككەنىڭ.
تەز ۇقتىڭ، كوڭىلىمدى قايتارمادىڭ،
كەلدى ءبىر قۋانىشتان ايقايلاعىم.
تەرەڭدە جاتقان سىرىن جۇرەگىمنىڭ
وزىڭە اقتارىلا ايتام ءبارىن.
شارشاتسا شىن تىلەكتەر بىرىكپەگەن،
تىرلىكتە وشپەيدى ەكەن ءۇمىت دەگەن.
بار قايعىم باسىمداعى ۇمىتىلىپ
مەن سەنىڭ الدىڭا ىلعي كۇلىپ كەلەم.
وزىڭە ەركىنسۋمەن وتەم دە شىن،
مەيلى جۇرت بۇل ءىسىمدى بەكەر دەسىن.
قۇلىن-تاي وي مەن قىرعا ويناقتايدى،
كەڭ دالا تەنتەكتىگىن كوتەرگەسىن».
ال، قانيپا بۇعىبايەۆانىڭ ءومىرى دە، شىعارماشىلىعى دا — ءوز الدىنا ءبىر الەم.
«جۇمىر جەر — ادامزات تۇراعى،
تىنىشتىق — ولاردىڭ ۇرانى.
سۇم سوعىس شىقپاسىن ەسىنەن ەشكىمنىڭ،
ول جىلدىڭ زاردابىن تارتقاندار ءتىرى ءالى!» —
دەپ ول وكتەمدىك پەن وزبىرلىققا، سوعىس پەن كۇڭدىككە ولەڭىمەن لاعىنەت ايتادى. ءوز جىرلارىن ۇلكەن ازاماتتىق ويمەن ۇلاستىرىپ، دۇنيە جۇزىندەگى اق تىلەكتى ادام بالاسىنىڭ اسىل مۇراتى — بەيبىتشىلىكتى تۋ ەتىپ كوتەرەدى.
ماعيراش ساريكوۆا — وزىندىك اۋەن-ۇندى، سىرشىل اقىن. «ستۋدەنت قالامى»، «سىرساندىق»، «سەنىڭ كوزىڭ» اتتى جيناقتارىن بەردى. اقىندىق ورىن، تالانت قۇدىرەتى شىققان كىتاپتىڭ سانىمەن ولشەنبەسە كەرەك. ماعيراش — كور-جەردى جازا بەرمەيتىن، تالعامپاز، پوەزياعا جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن اقىن. ءقازىر ءوزىنىڭ شابىتتى تۆورچەستۆولىق ءوسۋى شاعىندا. ماعان ماعيراشتىڭ ولەڭدەرى كەرەمەت ۇنايدى. ادەبيەت تە ءومىردىڭ ءبىر بولشەگى بولعاندىقتان، ىلعي ءوسۋ ۇستىندە، جەتىلۋ، دامۋ ۇستىندە وركەندەيدى. ادام بالاسىنىڭ جان-جاقتى دامۋ ساتىسىنداعى ءبىزدىڭ بۇگىنگى زامانىمىزدا ادەبيەتشىلەرگە قويىلار تالاپ پەن تالعام دا وتە جوعارى. ونىڭ ۇستىنە الدىڭعىلاردىڭ جەتىستىگىنەن ۇيرەنىپ، جەتپەس جاقتارىن تولتىرۋ دا بۇگىنگى تاڭداعى جاستاردىڭ مىندەتى. مىنە، الگى اتالعان اقىنداردان كەيىن ادەبيەتتە ەشكىمگە ۇقسامايتىن ءوز ورنەگىن قالدىرۋدى ماقسات تۇتقان تالانتتى، تالعامدى جاستار كەلەدى.
ەگەر بىزدە بۇرىن «ايەلدەر پوەزياسى» دەپ ادەيىلەپ ايتىپ، كەي جاعدايدا، ءتىپتى، كەم-كەتىگىنە كەشىرىممەن مۇسىركەي قاراۋ باسىم بولىپ كەلسە، بۇگىنگى جاس اقىن قىزدار بۇل سەكىلدى داستۇرگە اينالىپ كەتكەن پيعىلدى وزدەرىنىڭ پوەتيكالىق تۋىندىلارىمەن، پوەزياعا ءتان ءورشىل دە نازىك، ۇلكەن ازاماتتىق ۇنىمەن جوققا شىعاردى. وسىنداي جاس اقىنداردىڭ الدىڭعى ساپىندا ءبىزدىڭ كۇلاش احمەتوۆا كەلەدى. كۇلاش كۇندەلىكتى باسپا ءسوز بەتىندە جاريالانىپ جۇرگەن جىرلارىمەن، ءوزىنىڭ «اق گۇلىم مەنىڭ»، «سەن مەنىڭ باقىتىمسىڭ» اتتى جيناقتارىمەن پوەزيانىڭ تالعامپاز وقىرماندارىن ءسۇيسىندىرىپ تاستادى.
جالپى، «بۇل ادامنان كەرەمەت اقىن شىعادى» نەمەسە كەرىسىنشە «ەشتەڭە شىقپايتىن بولۋ كەرەك» دەپ الدىن الا جورامال پىكىر ايتۋ دۇرىس ەمەس دەپ ويلايمىن. ال كۇلاش تۋرالى، ونىڭ تۇڭعىش كىتابى شىقپاي تۇرىپ، ماۋسىمدىق باسپا ءسوز بەتىندەگى ولەڭدەرىن وقىعاننان كەيىن، ۇمىتپاسام. بۇدان التى جىل بۇرىن، ءوز پىكىرىمدى ايتقان بولاتىنمىن. «جۇلدىز» جۋرنالى سول كەزدە «دوڭگەلەك ستول» ۇيىمداستىرىپ، كىمدەردەن ءۇمىت كۇتەسىز، قاي اقىنداردى جاقسى كورەسىز، نەگە جاقسى كورەسىز دەگەن سۇراقتار قويىپ ەدى. مەن سوعان جۋرنال بەتىندە پىكىرىمدى ايتقام.
ومىردە ءار ءتۇرلى جاعدايلار بولادى، وزگەرىستەر، قۇبىلىستار دەگەن — تىرشىلىكتەگى زاڭدىلىق قوي. ءبىراق سوعان قاراماستان، مەنىڭ پىكىر وزگەرتۋىم — وتە قيىن ماسەلە. بۇل قاسيەتىم كەيدە دۇرىس بولماۋى دا ابدەن مۇمكىن. دەي تۇرعانمەن، قانعا سىڭگەن قاسيەت بولسا كەرەك، اۋەلدە ۇناپ قالعان نارسەنى كەيىن مۇلدە جەك كورگىم جوق.
ءوز باسىم كەيىنگى جاس اقىندارعا قاراپ، ءتىپتى ەكپىندەرىنە قاۋىپتەنە قاراپ وتىرامىن. سونداي قاۋىپتەنە، سۇيسىنە قارايتىن ازعانتاي توپتىڭ ىشىندە كۇلاش بار. كۇلاشتىڭ تۆورچەستۆوسى مەنىڭ كوز الدىمدا ءوسىپ، دامىپ كەلەدى.
ءبىر ولەڭنەن ەكىنشىسىنە اتتاعان سايىن ءوسىپ كەلەدى. كۇلاشقا مەنىڭ ءبىر ريزا بولاتىن جەرىم — ول ولەڭگە وتە جاۋاپتى قارايدى. باياعىدا ءبىزدىڭ اۋىلدا سارسەن دەگەن زەرگەر بولعان-دى. كۇمىستەن ويۋ وياتىن: بىلەزىك، ساقينا، سىرعا، القا دەيسىڭ بە — ءبارىن جاسايتىن. سوندا كورىكتەن شىققان كۇمىستەن قول تۇگىلى، كوزگە كورىنبەس نازىك ورنەكتەردى كەز كەلگەن ادام توزە بەرمەيتىن شىدامدىلىقپەن اشەكەيلەيتىن. ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس ولەڭدى جازۋ دا وسىنداي ىسمەرلىك، شەبەرلىكتى قاجەت ەتەتىن سياقتى.
كۇلاشتىڭ تۇڭعىش كىتابى «اق گۇلىم مەنىڭ» شىققان كەزدە ولەڭ تۇسىنەتىن جاماعات قازاق پوەزياسىنىڭ كوگىندە تاعى ءبىر جۇلدىز شىققانىن، ايقايلاپ ايتپاسا دا، ىشتەي مويىندادى.
كوپ ىزدەنۋ، كوپ وقۋ، ولەڭگە وتە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ سەكىلدى كوبىمىزدە جەتىسپەيتىن قاسيەتتەر كۇلاش پەن ونىڭ قۇربىلارىندا بار ەكەندىگى قۋانتادى.
ولەڭ وقيتىندار، ءۇمىت كۇتىپ جۇرگەن تاعى دا تالانتتى اقىندار — ءحانبيبى ەسەنقارايەۆا مەن تۇرسىناي ورازبايەۆا. ءحانبيبىنىڭ سىرشىل دا، ويناقى، كەيدە وكتەم ءۇندى جىرلارىندا ماحامبەت پەن اقىن سارانىڭ ەكپىنى جاتقانداي سەزىلەدى. ايتايىن دەگەن ويىن تۋرا، ءادىل ءارى نانىمدى جەتكىزەدى. كەڭ تىنىستى، تالانتتى اقىن.
تۇرسىناي جىرلارىنا تۇما بۇلاقتاي مولدىرلىك، قانشا تىڭداساڭ دا جالىقتىرمايتىن اسەم سازدىلىق ءتان. تۇرسىنايدىڭ جىرلارىندا جارقىلداعان اقجارما اقىن مىنەز كورىنىپ تۇرادى. اقىندىق مىنەز تانىتپايتىن جىرلار ادەبيەتتە جاقسى دا ەمەس، جامان دا ەمەس ءبىر دۇنيە بولىپ قالادى.
ءحانبيبى:
«بار مەنىڭ مىنەزدەرىم
ارعىماقتاي القىنىپ الىستارعا
تۇنجىراعان تۇندەردە جول اساتىن.
ارىستاننىڭ ايبىندى اۋزىنداعى
كەزدەرىم بار اسىنا تالاساتىن!
بىلمەيمىن الدەكىمگە ۇنايمىن با،
بىلمەيمىن سول بيىكتەن قۇلايمىن با!؟»
تۇرسىناي:
«ەي، اق ەركە داۋرەنىم!
كوڭىلىمنىڭ پەردەسىن باسىپ ءوتىپ
بىردە وجەت، بىردە ەركە، جاسىق ەتىپ،
بال بازارلى كۇندەردى شاشۋ ەتىپ،
ارمانىمدى جاقىن نە قاشىق ەتىپ،
مىنا ومىرگە قويدىڭ عوي عاشىق ەتىپ».
جامبىل وبلىسىنىڭ مەركە اۋدانىندا تۇراتىن ءمۇعالىم شىرىن ماماسەرىكوۆانىڭ ونەردەگى دە، ولەڭدەگى دە ورنى ەرەكشە. شىرىننىڭ پوەزياسى مەنىڭ كوز الدىمدا بۇرىمىن ءوردى.
و باستا شولپان مەن ماريام باستاعان اقىن قىزدار كەرۋەنى بۇل كۇندە قاتارى كوبەيىپ، تولىعىپ قالدى. بۇرىن اقىن قىزدار ىلۋدە بىرەۋ بولسا، ءقازىر ولاردىڭ سانى ەداۋىر، ءتىپتى جىل سايىن كوبەيىپ كەلەدى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز، ارينە، ولاردىڭ بولاشاعىن، ادەبيەت كوگىندەگى الار ورنىن جىلدار ايقىندايدى. ال اقىن قىزداردىڭ كوبەيە ءتۇسۋى ءبىزدىڭ بۇگىنگى زامانىمىزدىڭ ارقاسى ەكەنىن تاعى دا ايتقىم كەلەدى.
باياعى زامانداردا ىلۋدە بىرەۋى عانا جارق ەتىپ كوزگە ءتۇسىپ جوق بولاتىن ونەرلى قىزداردىڭ بۇگىنگى سىڭلىلەرى حالىق اتىنان وسىلاي سويلەيدى. بۇل زاڭدى دا. بۇگىنگى قازاق قىزى دۇنيە جۇزىلىك عالىمدار جيىنىندا عىلىمدا اشقان تىڭ جاڭالىقتارىمەن ءسوز سويلەيدى؛ XX عاسىردىڭ تالعامپاز وقىرماندارىنىڭ الدىندا ءوزىنىڭ الماستاي وتكىر، كۇن شۋاعىنداي نازىك جىرلارىن وقيدى.
مۇنىڭ ءبارى — ءبىزدىڭ وسكەلەڭ ءومىر تىنىسىمىزدىڭ ايقىن ايعاعى. قازاق حالقىنىڭ اقىن قىزدارى تۋعان ادەبيەتىمىز تاريحىندا وزدەرىنىڭ اسقاق تا ايبىندى، نازىك تە سەزىمتال جىرلارىمەن قالارى ءسوزسىز.
1975
You Might Also Like
-
وسى ساۋال مەنى كوپ ويلاندىراتىن. ءالى ويلاندىرىپ كەلەدى. سەبەبى ءبىز پوەزيا مەن ونىڭ وكىلدەرى تۋرالى سىني-ماقالالار مەن ءار ءتۇرلى جيىن-كەڭەستەردە جاسالعان باياندامالاردان شامامەن «ايەل اقىنداردىڭ...
-
ءبىز شوقان ءۋاليحانوۆتى اعارتۋشى، گەوگراف جانە تاريحشى رەتىندە بىلەمىز. الايدا، شوقاننىڭ پۋبليسيستيكالىق قىرىن دا ايتپاي كەتۋ مۇمكىن ەمەس. اجەسىنىڭ ارقاسىندا شوقان ءۋاليحانوۆ بالا كەزىنەن قازاق اڭىز &...
