InfoHub Logo

وقو، شاردارا اۋدانى
«جاۋشىقۇم» مەكتەپ-ليسەيى
باعىتى: بيولوگيا
ورىنداعان: تويشىباي ديانا
سىنىبى: 3 «ا»
جەتەكشىسى: تۋرگۋمبايەۆا ايگەريم

 

مازمۇنى

ءى. كىرىسپە.
ا) جۋساننىڭ كەرەمەتتەرى مەن تۇرلەرى
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
ا) تالشىق جۋساننىڭ قاسيەتتەرى
ءا) تىقىر جۋساننىڭ قاسيەتتەرى
ب) دارمەنە جۋساننىڭ قاسيەتتەرى
ۆ) ەرمەن جۋساننىڭ قاسيەتتەرى
گ) تامىر جۋساننىڭ قاسيەتتەرى
د) ىلە جۋساننىڭ قاسيەتتەرى
ە) بورتە جۋساننىڭ قاسيەتتەرى
ج) اقباس جۋساننىڭ قاسيەتتەرى
ءىىى. قورىتىندى
ءىV. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

 

كىرىسپە.

ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ باي وسىمدىكتەر الەمى ەرتەدەن-اق ادام بالاسىنا قىزمەت ەتىپ كەلەدى. قازاقستان تۇرعىندارى ءتىرى تابيعاتپەن ءداستۇرلى بايلانىستا، ولار ەرتەدەن-اق وزدەرىنىڭ اينالاسىنداعى وسىمدىكتەردى جانە ولاردىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىستاعى پايداسى تۋرالى جاقسى بىلگەن. سولاردىڭ ءبىرى – جۋسان.

جۋسان جەر بەتىندەگى وسىمدىكتەردىڭ ەڭ اششىسى. ونىڭ پايدالى جاقتارى جەتەرلىك. لاتىندار بۇل ءشوپتى ارتەميزيا دەپ اتايدى. شوپتەسىن وسىمدىكتەردىڭ دارىلىك قاسيەتىن اشقان ارتەميد قۇدايدىڭ قۇرمەتىنە وسىلاي دەپ اتاعان.

ەرتەرەكتە وليمپيادا ويىندارىندا جەڭىپ شىققاندارعا سىيلىق رەتىندە جۋساننان جاسالعان سۋسىن ىشكىزەتىن بولعان.

ريمدىكتەر جۋسان تۇنباسىن اسقازان اۋرۋلارىن ەمدەۋگە پايدالانعان. ال قىتايلىقتار اياق كيىمدەرىنە جۋساننىڭ جاپىراعىن سالىپ جۇرسە، تاماققا دەگەن تابەتتى ارتتىرادى دەگەن. جۋسان تەڭىز ساياحاتشىلارىن ءتۇرلى تەڭىز اۋرۋلارىنان ساقتايدى.

ءبىر نارسەگە قاپالانعاندا جۋساندى يىسكەسەڭىز كوڭىلىڭىز ورنىعادى. ۇيقىسىزدىققا ۇشىراعاندا جاستىعىڭىزدىڭ استىنا جۋسان قويساڭىز كوزىڭىز تەز ىلىنەدى.

جۋسان تۇنباسىن دايىنداۋ ءۇشىن ءبىر شاي قاسىق ۇگىتىلگەن جۋسان جاپىراعىن ءبىر ستاكان قايناعان سۋعا سالادى. ونى جارتى ساعاتتان سوڭ ىشۋگە بولادى. تاماقتانباس الدىندا جارتى ساعات بۇرىن، ءبىر اس قاسىقتان كۇنىنە ءۇش مەزگىل ىشەدى. وسىلايشا ەكى اپتا پايدالانعان سوڭ توقتاتۋ قاجەت.

جۋسان بولمەدەگى اۋانى تازارتىپ، جۇيكەنى تىنىشتاندىرادى.

ءتىپتى مونشاعا تۇسەردە جۋسان جاپىراقتارىن پايدالانۋعا دا بولادى.

اۋىز شايۋعا كەرەكتى تۇنبانى ءبىر اس قاسىق جۋساندى ءبىر ستاكان قايناعان سۋعا بۇقتىرىپ دايىندايدى. جۋسان كۇردەلىگۇلدىلەر تۇقىمداسىنىڭ ءبىر تۋسىسى. ءبىر جىلدىق، ەكى جىلدىق نەمەسە كوپ جىلدىق شوپتەسىن وسىمدىكتەر نەمەسە شالا بۇتا.

جۋساننىڭ تالشىق، تىقىر، دەرمەنە، ەرمەن، تامىر، ىلە سياقتى تۇرلەرىنە جەكە توقتالىپ، ولاردىڭ قاسيەتتەرىنە جەكە توقتالىپ سالىستىرا زەرتتەيىك.

نەگىزگى ءبولىم.

جۋساننىڭ ساباقتارى تىك نەمەسە كولبەۋ، كوبىنەسە تۇپتەنىپ وسەدى. جاپىراقتارىنىڭ ءپىشىنى ءار ءتۇرلى كەزەكتى ورنالاسقان. تۇپتەنىپ وسكەن جەكە ساباقتارىنىڭ ۇشىندا سىپىرعى ءتارىزدى گۇل شوعى بار. ساباقتارى ۇزىندى-قىسقالى، ءبىر جىلدىق نەمەسە كوپ جىلدىق بولادى. كوپ جىلدىق ساباقتارى تۇقىم بەرمەيدى. گ ۇلى سارعىلت. جەكە گۇلدەر ديامەترى 1،5-1 مم-دەي ۇساق زەمبىلشە جانە ونىڭ جۇيەسىندە تۇقىم بەرەتىن بولادى. گۇل شىعاراتىن بۇتاقشالارى ءشىلدى-تامىز ايلارىندا پايدا بولىپ، قىركۇيەكتىڭ باسىندا سەبەت گ ۇلى جارىلىپ، مايدا تۇقىمدارى شاشىلادى. تۇقىمنان وتە باياۋ وسەدى. ءبىرىنشى جىلى بيىكتىگى 10-12 سم ءبىر عانا ساباق شىعادى. ءبىرىنشى جانە ەكىنشى جىلى عانا گۇلدەيدى، وسى كەزدە 3-5 گۇل (شوعىرىن) شىعاراتىن ساباقتار شىعارادى.

گۇلىندە 3-4، 94% سانتونين بولادى. قازاقستانداعى عىلىم اكادەمياسى العاش رەت 1949 جىلى مادەني تۇردە وسىرە باستادى. بۇل جۋساننان جاقسى دارى-دارمەك جاسالادى.

  

تالشىق جۋسان.

كوپشىلىك جۋسانداردا ءتۇرلى گليۋكوزيتتەر، ال كەيبىرەۋلەرىنىڭ الكولويدتار بولادى. سوندىقتاندا جۋساننىڭ كەيبىر تۇرلەرى ۋلى بولىپ ەسەپتەلەدى. سونىڭ ءبىرى – تالشىق جۋسان. مۇنىڭ تامىرى جۋان. تامىردىن بىرنەشە ساباق شىعادى. بيىكتىگى – 30-45 سم. تامىز، قىركۇيەكتە گۇلدەيدى.

قازاقستان كاسپيي ماڭىندا جانە باسقا شولەيتتى، سازدى سارى توپىراقتى جەرلەردە ارام ءشوپ رەتىندى كەزدەسەدى. ۋلاعىش زاتى ەفير مايى بولىپ تابىلادى. ول كەپكەن جۋساندا 0،6-0،9 % ەفير مايى الىنعان. ءبىرىنشى ۋلاعىش زات – لاكتون – تاۋريسىن. مۇنداي جۋساندى جەگەن مالدار بىردەن قوزىپ، سوڭىنان ەسەنسىرەگەن قالىپقا تۇسەدى. تاۋريسىننىڭ دەنەسى قايتا-قايتا جيىرا بەرەتىن قاسيەتى بار. ۋلانعان مالدىڭ اۋزىنان سىلەكەي اعادى، قۇسۋى، ءىش بۇزىلۋى ىقتيمال. بۇل جاعدايدا كوبىنەسە مالدى 1 جەردەن ەكىنشى جەرگە ايداپ، ورىن اۋىستىرعاندا كەزدەسەدى.

تىقىر جۋسان.

عاسىرىمىزدىڭ ءقاۋىپتى ىندەتىنە اينالعان قاتەرلى ىسىك اۋرۋلارى جىل وتكەن سايىن كوبەيىپ بارادى. ەلىمىزدىڭ ءعالىمدارى وسى اۋرۋدىڭ ازابىن ازايتىپ، ەمدەپ جازاتىن دارى-دارمەك ويلاپ تاپتى.

  

بۇل ءدارى ءسىز بەن ءبىز كۇندە كورىپ جۇرگەن كادىمگى جۋساننان جاسالادى. وسى وسىمدىكتىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن ۇزاق جىلدار بويى زەرتتەگەن عالىمدار ونىڭ راك جاسۋشالارىنا قارسى كۇرەسەتىن قاسيەتى بارىن انىقتادى. سول سەبەپتى دە ءدارىنى «ارگلابين» دەپ اتاپ وتىر. ال، «ارگلابيندى» لاتىنشادان اۋدارعاندا «تىقىر جۋسان» دەگەن ماعىنا بەرەدى. الەمدە 500-دەن اسا ءتۇرى بولسا، ونىڭ 81ء-ى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە وسەدى ەكەن. ول اسىرەسە ەلىمىزدىڭ ورتالىق وڭىرىندە قارقارالىنىڭ كەنت تاۋلارىندى كوپتەپ كەزدەسەدى. ونىڭ كۇز ايلارىندا گ ۇلى توگىلگەن سوڭ تەرىپ الادى. عالىمداردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، وسى ىسكە جۇمىلدىرعان جاڭا پرەپاراتتىڭ اۆتورى – سەرعازى ادەكەنوۆ.

ارگلابين ىسىك تۋعىزاتىن ۆيرۋستى جويىپ جاڭادان باستالىپ كەلە جاتقان ىسىك اۋرۋلارىنىڭ الدىن الادى.  باۋىر ىسىگىنە بايلانىستى ەرەكشە اسەرى بار.

بۇگىنگە دەيىن «فيتوحيميا» ءوندىرىس ورتالىعىندا ارگلابيننىڭ 175 مىڭنان اسا قۇتىسى شىعارىلادى. ول الەمنىڭ 11 ەلىندە اقش، ۇلىبريتانيا، جاپونيا، جۇڭگو، گەرمانيا، يتاليا، شۆەسيا سىندى ەكونوميكاسى قارىشتاپ دامىعان ەلدەرگە ساتىلعان. بۇگىنگە دەيىن بۇل جاڭا پرەپاراتتان مىڭداعان ادام دەرتىنە داۋا تاۋىپ، اۋرۋىنان ايىقتى.

«ارگلابين» ءدارىسىن شىعاراتىن قاراعاندى فورموسيەۆتيكالىق زاۋىتىنىڭ جۇمىسى قارقىندى ءجۇرىپ كەلەدى. قازىرگى تاڭدا اتالمىش زاۋىتتا جىلىنا 100 مىڭعا جۋىق ميوفيلدەنگەن ارگلابين ءوندىرىلىپ، ونىڭ دۇنيەجۇزىنىڭ بويىنشا قاجەتتىلىگى 1 ميلليارد دانا امپۋلادان استى.

دارمەنە جۋسان.

بيىكتىگى 50-70 سم-گە دەيىن جەتەىن كوپ جاعى اعاشتانىپ كەتكەن، جاپىراعى ۇساق ونىڭ جيەكتەرى قاۋىرسىن ءتارىزدى سالاعا جاقىن جەردەگى جاپىراقتارى ساعاقشى، جىلدىق شالا بۇتا. تامىرى اعاشتان قاتتى، جۋسان كىندىك تامىر. ساباعى كوپ، ءتۇپ بوزعىلت - جاسىل ءتۇستى، قالىڭ تۇك باسقان.

     

سەبەت گۇلدەرى ۇساق، جاسىل – سارى ءتۇستى، قوس جىنىستى بولادى. ءار ءبىر سەبەتتە 3-5 مم گۇلدەر ورنالاسقان، بارلىق سەبەت گۇلدەرى سىپىرتقى ءتارىزدى، گۇل شوعىرىن قۇرايدى. جەكە گ ۇلىنىڭ ۇزىندىعى 2-3 مم، توستاعانشاسى بولمايدى، 5 كۇلتەلەرى بولادى، ولار تۇتىك ءتارىزدى نەمەسە قوڭىراۋ پىشىندەس، جابىسقاق تۇكتەرى بار، اتالىعى 5 توزاڭ قاتپارى ءوزارا بىرىگىپ كەتكەن، انالىعى بىرەۋ، اۋىزى ەكىگە ايىرىلعان تۇكتى بولادى. جەمىسى بوزعىلت، ءۇستى سايلى تۇقىمشا، اۆگۋست ايىنىڭ اياعىمەن سەنتيابردىڭ باسىندا گۇلدەپ، وكتيابردىڭ اياعىندا جەمىس بەرەدى. گۇلدەنۋى 7-8  كۇنگە عانا سوزىلادى. دارمەنە جۋسان تەك قانا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە وسەتىن وسىمدىك.

ەرتەدە دارمەنەنى قازاقستاننان جەرورتا، قارا جانە كاسپيي تەڭىزدەر ماڭىنا، ورتا ازياعا، سولتۇستىك امەريكاعا اپارىپ ەگىپ بايقاعان. ءبىراق ول جەرلەردە وسكەن دارمەنەنىڭ قۇرامىندا سانتونين بولماعاندىقتان ەگۋدى توقتاتقان.

بۇل كۇندەرى دارمەنە وڭتۇستىك وبلىسىنىڭ تۇركىستان، جامبىل وبلىسىنىڭ العاباس، بوگەن، قىزىلقۇم ايماقتارىندا، سىرداريا وزەنىنىڭ وڭ جاق جاعالاۋىندا وسەدى. ءبىراق بۇل وسىمدىكتەردىڭ قورى وتە ازايىپ بارادى، ويتكەنى تىڭ جەردى اۋدارۋ، ءدارى الۋدا ونى كوپتەپ پايدالانادى، وسى سەبەپتەر ونىڭ ازايۋىنا اسەر ەتۋدە. دارمەنە تۇقىمىنان كوبەيەدى. جاپىراعى مەن اشىلماعان گۇل شاناعىندا 2-6،5 % دەيىن سانتونين بولادى. وسى قاسيەتىن بىلگەننەن سوڭ، وكتيابر ريەۆاليۋسياسىنا دەيىن-اق وڭتۇستىك وبلىسىنىڭ سانتونين وندىرەتىن زاۋىت قۇرىلىپ، جىل سايىن 15-18 توننا سانتونين شەتەلگە شىعارىلىپ وتىرعان.

وسى كۇنگى سانتونين الۋمەن شىمكەنتتەگى حيميالىق ءدارى جاساۋ زاۋىتى اينالىسادى. بىرتىندەپ تابيعي قورىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ونىڭ تۇقىمىن كوبىرەك سەۋىپ وتىرۋ قاجەت. دارمەنەدە سانتونيننەن باسقا ەفير مايى دا بولادى. سانتونين ۋلى بولىپ ەسەپتەلگەندىكتەن ونى تەك دارىگەردىڭ ۇيعارۋىمەن عانا پايدالانۋ قاجەت. دارمەنەنىڭ گۇلىن ءدارىحانالاردان «سيتۆورنايا سەميا» دەگەن اتپەن ساتىپ الۋعا بولادى.

ەرمەن.

بيىكتىگى 1 مەترگە جەتەتىن، كوپ جىلدىق جاپىراقتارى قاۋىرسىن وسىمدىك. ساباعى قىرلى، جوعارعى جاعى بۇتاقشا، تۇكتى. ساباقتارىنىڭ تومەنگى جاعىنداعى ءتارىزدى، قوس تارماقتى.

ەرمەن – دالالى جەرلەردە جانە ءۇي ماڭىندا ارام ءشوپ رەتىندە وسەدى. الماتى، شىعىس قازاقستان وبلىستارىنىڭ تاۋ ەتەگى ايماعىندا كوپتەپ كەزدەسەدى. ەرمەننىڭ جاپىراعىن گۇلدەر الدىندا، ياعني ماي ايىنىڭ الدىندا گۇل بۇرلەرىن جيناۋعا بولادى. ونى اشىق جەردە، نە ءۇي شاتىرىندا كەپتىرەدى. ەرمەننەن گليۋكوزيد جانە 0،5 % ەفير مايى بولادى. ءشوپتىڭ ەرەكشە ءيىسى بار. ەرمەندى قولمەن ىسقىلاسا ءيىسى كۇشەيەدى. ءدامى اششى. سۋعا سالعانمەن ءشوپتىڭ اششى ءدامى كەتپەيدى. تاماقتاناردان 0،5 ساعات بۇرىن ەرمەننەن جاسالعان ءدارى ىشسە، تابەتى اشىلادى. ونى ءبىر ايدان ارتىق ىشۋگە پايدالانعان ءدارىنى ۇزاق ۋاقىت پايدالانسا، دەنە ۋلانىپ، نەرۆ جۇيەسى قوزىپ، ەرەكشە قۇبىلىس پايدا بولادى.

تامىر جۋسان.

قازاقستاندا كەزدەسەتىن 81 ءتۇردىڭ ىشىندەگى ءجيى كەزدەسەتىن ءتۇرى. بارلىق ءشولدى ايماقتىڭ وسىمدىكتەر بىرلەستىگىنىڭ باسىم ءتۇرى بولىپ تابىلادى. بۇل بيىكتىگى 30 سم – دەي بولاتىن بۇتاشىق، شاشاق تامىرلى، كوپتەگەن جەمىس بەرمەيتىن وركەندەرىمەن مىقتى توپ قۇرايدى.

گۇلدەيتىن وركەندەردىڭ ساباقتارى جىڭىشكە، ۇش جاعى بۇتاقتانعان، ۇلكەن بوساڭ سىپىرتقى. سەبەتتەرى ۇساق (بيىكتىگى 3-5 مم)، گۇلدەر سانى 3-5 قوس جىنىستى، تۇكتى، ۇش جاعىندا 5 ءتىستى جانە 5 اتالىعى بار، گۇلدەرى – سارى. كۇزدە گۇلدەيتىن ءتۇرى (تامىز-قازان)، كۇزدە كەش جەمىس بەرەدى. جەمىستەرى ۇساق، دانەگى قاناتسىز. تەك تۇقىممەن كوبەيەدى. جاس جەكە تۇرلەرى تابيعاتتا تەك 10 جىلدان سوڭ العاش رەت گۇلدەيدى. تامىر جۋسان قازاقستاننىڭ كوپتەگەن ءشولدى اۋداندارىندا نەگىزگى مال ازىعى بولىپ تابىلادى. ونىڭ قۇرامىندا بەلوكتار، كومىرسۋلار، مايلار جەتكىلىكتى. كۇزدە، قىستا جانە ەرتە كوكتەمدە مالدار ءسۇيسىنىپ جەيدى. 1 گەكتار جەردەن 3-5 سەنتنەر قۇرعاق ءونىم جينالادى.

ىلە جۋسان.       

بيىكتىگى 50-80 سم-گە دەيىن جەتەتىن، شولدە وسەتىن، شالا بۇتا، تامىرى جۋان، كىندىك تامىرلى، وسىمدىك ساباقتارى ءجيى بۇتاقتالعان، سىرتقى تۇكتى، سونىڭ اسەرىنەن سىرتتاي قاراعاندا بوزعىلت-جاسىل ءتۇستى بولىپ كەلەدى. جاپىراقتارى ۇزىن ساعاقتى، ۇزىندىعى 3،5-6 سم، ەنى 1-1،5 سم، تاقتامالارىنىڭ جيەكتەرى تەرەڭ ويىقتالعان.

سەبەت گۇلدەرى سىپىرتقى گۇل شوعىرىن قۇرايدى، ءار ءبىر گۇلدىڭ ۇزىندىعى 3 مم. گ ۇلى قوس جىنىستى، ءار سەبەتتە 3-5 گۇلدەن انالىق گۇلدەرى بولادى. ەۋروپادا، سولتۇستىك امەريكادا، ازيادا جانە سولتۇستىك امەريكادا جۋساننىڭ 500-دەي، سسسر – دە 170-تەن استام، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا 81 ءتۇرى بار. جۋسان رەسپۋبليكانىڭ دالا، ءشول، شولەيت ايماقتاردا وسەدى. كوپتەگەن تۇرلەرىنىڭ شارۋاشىلىقتا، پارفمەريادا، مەيسينادا ماڭىزى بار. مىسالى: كىبىرسىگەن توپىراقتىڭ بەتىن جەل ۇرلەپ كەتۋدەن ساقتايدى، شاعىن قۇمنىڭ جىلجۋىن توقتاتادى، قار ۇستايدى.

جۋسان وسىمدىگىن جاپونيا مەن قۇراما شتاتتارداعى سياقتى شەتەل عالىمدارى قولدان وسىرۋگە تىرىستى. ءبىراق ولارىنان ەشتەڭە شىعا قويعان جوق. سەبەبى ولاردىڭ قۇرامىندا سانتونين زاتى تابىلماعان.

تومەندەگى كەستەگە سۇيەنە وتىرىپ زەردەلەسەك جۋسان تۇرلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ پايدالىسى دارمەنە جۋسانى. شيپالىق شيكى زات رەتىندە ەكى مەرزىمدە جيناپ الادى. دارمەنە جۋساننىڭ گ ۇلى اشىلماعان گۇلشاناعىنان 2،5 % - كە دەيىن سانتونين زاتى تابىلعان. ونىڭ قۇرامى كەيدە 4-7 %-كە جەتەدى. ءشوپتى شيكىزاتىندا 1،75-5،4 % - كە دەيىن سانتونين زاتى بار. جەمىسى مەن تامىرىندا ول زات بولمايدى. گۇلىندە سينەول، تەرپەن جانە سەسكۆيارتەميزول زاتتارىنان قۇرالاتىن 2 پايىزداي ەفير مايى بار. سانتونين ىشەك قۇرتىنا قارسى ەمدىك ءۇشىن قولدانىلادى.

قاراجۋسان مەن بورتە جۋسان.

قازاقستاندا جۋساننىڭ 20 – داي ءتۇرى وسەدى. ولاردىڭ ىشىندە ازىقتىق جانە دارىلىك قاسيەتتەرى جاعىنان قارا جۋسان، بورتە جۋسان جانە قۇم جۋسانى – شاعىردىڭ ماڭىزى زور. قارا جۋسان مەن بورتە جۋسان بيكتىگى 30 – 45 سم، كوپ جىلدىق ءشوپ تەكتەس وسىمدىك. ونىڭ ساباقتارى تىك وسەدى، جوعارى جاعىندا بۇتاقشالارى كوپ بولادى. جاپىراقتارى كۇڭگىرت جاسىل ءتۇستى، كەزەكتەسىپ ورنالاسقان، گۇلدەرى مايدا، سارى ءتۇستى. وسىمدىك شىلدە– تامىز ايلارىندا گۇلدەيدى.

قارا جۋسان مەن بورتە جۋسان قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك، باتىس، ورتالىق وبلىستارىنىڭ دالالى ايماقتارىندا ءجيى وسەدى. كەيبىر اۋدانداردا ونداعان، جۇزدەگەن گەكتار جەردى الىپ جاتادى. قارا جۋسان سور جانە سورتاڭ جەرلەردە كوپ كەزدەسەدى. دارىلىك شيكىزات رەتىندە جۋسان ساباعىنىڭ جوعارى جاعى ورىلىپ الىنىپ، كولەڭكە جەردە كەپتىرىلەدى

قارا جۋسان مەن بورتە جۋساننىڭ قۇرامىندا 7 – 8% ءنارۋىز، 4 - 5% ماي، 26 - 28% كلەچاتكا بار. سونداي – اق جۋسان ءشوبىنىڭ قۇرامىندا ابسينتين، انابسانتين دەپ اتالاتىن گليكوزيدتەر، فلاۆنويدتار، ەفير مايلارى، اسكوربين قىشقىلى، فيتونسيدتەر، كاروتين جانە باسقا دا زاتتار بار.

جۋسان قويعا تاپتىرمايتىن ازىق بولىپ سانالادى. ونى جازدىڭ العاشقى ايلارى مەن كۇز، قىس ايلارىندا قوي، جىلقى، ەشكى وتە ءسۇيسىنىپ جەيدى. ءسويتىپ تەز سەمىرەدى. مال دارىگەرلىگى پراكتيكاسىندا جۋسان ءشوبى مالدىڭ تابەتىن اشۋ، اسقازان – ىشەك جۇمىستارىن جاقسارتۋ ءۇشىن قولدانىلادى. سونداي – اق ول ىشەكتەگى گەلمينتتىك قۇرتتاردى دا تۇسىرە الادى. دارىلىك ماقساتپەن جۋسان ءشوبى جاڭا گۇلدەگەن كەزدە، ال ازىقتىق ماقساتمەن كۇزدە ابدەن جەمىسى پىسكەن كەزدە ورىلادى. جۋسان ءشوبىنىڭ تۇنباسى 1:10 قاتىناستا جاسالىپ بۇزاۋعا، قۇلىنعا – 150 – 200 مل، قوزىعا – 25 – 50 مل مولشەرىندە كۇنىنە 3 رەت ىشكىزىلەدى. ال ءىرى قاراعا – 300 – 350 مل، ساۋلىققا – 75 – 150 مل مولشەرىندە ىشكىزىلەدى. كۇندەلىكتى مالعا بەرىلەتىن جەمگە مايدالانعان جۋسان ءشوبىن قوسىپ، مالدىڭ اس قورىتۋى جاقسارىپ، تەز قوڭدانادى.

اقباس جۋسان.

     

كادىمگى مىڭجاپىراق، اقباس جۋسان (لات. Achillea millefolium) – استرالىلار تۇقىمداسى، مىڭجاپىراق تۋىسىنا جاتاتىن، كوپ جىلدىق ءشوپ تەكتەس وسىمدىك. بيىكتىگى 70 سم بولاتىن ساباعى بىرەۋ نەمەسە بىرنەشە، قاتتى. تامىر ساباعى كولبەۋ وسەدى، ونىڭ جوعارعى جاعىنان ءبىر توپ تامىر جاپىراقتارى مەن ساباعى ءوسىپ شىعادى. جاپىراعى كوپ لانسەت ءتارىزدى، 2-3 قاۋىرسىندى سالالانعان. ءار سالاسى بىرنەشە جۇزدەگەن سەگمەنتتەرگە بولىنەدى، سول سەبەپتەن „مىڭجاپىراق“ ەسىمى بەرىلگەن. كۇردەلى قىلقاندى، ۇساق سەبەتتى. سىرتقى گۇلدەرى 5 دارا جىنىستى، كۇلگىن، قىزىل ءتۇستى. ىشكى گۇلدەرى قوسجىنىستى، تۇتىك ءتارىزدى، 5 انالىق، 5 تىكشەلى.توزاڭقابى — سارى. جەمىسى ۇساق تۇقىمشا، جاندىكتەرمەن توزاڭدانادى. تۇقىم توگىلۋ ارقىلى تارالادى. شىلدەدەن كۇزگە دەيىن گۇلدەيدى. قازاقستانداعى 12 ءتۇردىڭ اراسىندا كەڭ تارالعان ءتۇرى، ورماندى دالا مەن دالالاردا جانە قۇرعاق شابىندىقتاردا وسەدى. قۇرامىندا احيللەين الكالويدى، ەفير مايلارى، كامفورا، تۋيون جانە قۇمىرسقا، سىركە، ۆالەريان، اكونيت، اسكوربين قىشقىلدارى، س،ك دارۋمەندەرى، فيتوسيدتەر، سپوريتتەر بار.كادىمگى مىڭجاپىراقتىڭ قان توقتاتاتىن، قابىنۋعا، اللەرگياعا قارسى اسەر ەتەتىن، جاراقاتتاردىڭ جازىلۋىن تەزدەتەتىن، قان تامىرلارىن كەڭەيتەتىن، اۋىرعان جەرلەردى تىنىشتاندىراتىن قاسيەتتەرى بار. وسىعان بايلانىستى وسىمدىكتى جاتىردان، وكپەدەن، ىشەكتەن، مۇرىننان، گەمورروي تۇيىندەرىنەن قان كەتكەندە جانە اسقازانعا جارا تۇسكەندە پايدالانادى. سونىمەن قاتار دەنە سىرتىنداعى جارالارعا دا تۇنباسىن جاعادى جانە جاپىراقتارىن تاڭىپ قويادى. حالىق مەديسيناسىندا ءوت قالتاسىنا تاس بايلانعاندا جانە باۋىر اۋرۋلارىن، برونحتىڭ قابىنۋىن، گەموررويدى ەمدەۋ ءۇشىن قولدانادى.

№	جۋسان تۇرلەرى	بيىكتىگى	گۇلدەيدى	قۇرامى	ەمدىك قاسيەتى
1	تالشىق جۋسان	30-45 سم	تامىزدا، قىركۇيەك	ۋلاعىش زات لاكتون، تاۋريسين	ۋلى، ەمدىك قاسيەتى جوق
2	دارمەنە جۋسان	50-70 سم گ ۇلىنىڭ ۇزىندىعى 2-3 مم	تامىز، قىركۇيەك	سانتونين، پارفمەريادا پايدالاناتىن ەفير مايى الىنادى	ىشەك قۇرتتارىنا قارسى ەمگە قولدانىلادى
3	ەرمەن جۋسان	1-2 م	ءساۋىر، مامىر	گليۋكوزيد، 0،5% ەفير مايى	تابەت اشۋعا
4	تامىر جۋسان	30 سم	تامىز-قازان	بەلوكتار، كومىرسۋلار، مايلار	مال ازىعى، مال شارۋاشىلىعىنا پايدالى
5	ىلە جۋسان	50-80 سم	تامىز	پارفمەريادا پايدالانىلاتىن ەفير مايى الىنادى	مال شارۋاشىلىعىنا پايدالى
6	قارا جۋسان مەن بورتە جۋسان	30 – 45 سم	شىلدە – تامىز	7 – 8% ءنارۋىز، 4 - 5% ماي،  26 - 28% كلەچاتكا	مال شارۋاشىلىعىندا اسقازان – ىشەك جۇمىستارىن جاقسارتۋ، ىشەكتەگى قۇرتتاردى جويۋعا كومەكتەسەدى.
7	اقباس جۋسان	70 سم	شىلدە كۇز ايلارى	احيللەين الكالويدى، ەفير مايلارى، كامفورا، تۋيون جانە قۇمىرسقا، سىركە، ۆالەريان، اكونيت، اسكوربين قىشقىلدارى، س،ك دارۋمەندەرى، فيتوسيدتەر، سپوريتتەر	وسىمدىكتى جاتىردان، وكپەدەن، ىشەكتەن، مۇرىننان، گەمورروي تۇيىندەرىنەن قان كەتكەندە جانە اسقازانعا جارا تۇسكەندە پايدالانادى.

قورىتىندى.

ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ەرەكشە وسىمدىكتەر بايلىعى قامقورلىق پەن اسقان ۇنەمدىلىكتى تالاپ ەتەدى. ادام ارەكەتىنىڭ كۇشەيە تۇسۋىنە بايلانىستى كوپتەگەن وسىمدىكتەر سيرەپ بارا جاتىر، ولاردىڭ سانى ازايىپ، پوپۋلياسياسى قىسقارىپ، وزدىگىنەن قالپىنا كەلۋى بۇزىلۋدا. اسىرەسە بۇل پايدالى وسىمدىكتەرگە قاتىستى. بۇل ماسەلەنىڭ ماڭىزدىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، قازاقستان ۇكىمەتى – ەلىمىزدىڭ قايتالانباس بيولوگيالىق الۋان تۇرلىلىگىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قاجەتتى شارالاردى قولدانادى. قازاقستاندا 9 قورىق بار. ولاردىڭ تەرريتورياسىندا 2800 استام جوعارعى ساتىداعى وسىمدىكتەر ءتۇرى قورعاۋعا الىنعان، ياعني بۇكىل قازاقستان فلوراسىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى.

جۋسان وسىمدىگى ەمدىك قاسيەتتەرى مەن بىرگە اۋىل شارۋاشىلىعىنا پايداسى مول قۇندى وسىمدىك. رەسپۋبليكامىزدىڭ ۇلتتىق ماقتانىشى دارمەنە جۋسانىنىڭ تابيعي قورىنىڭ ازايماۋىنا ۇلەس قوسۋ مىندەتىمىز. ولاردى مال جايىلىمىنان ءبولىپ تاستاپ، ەگىستىككە اينالدىرۋدى توقتاتۋ العا قويعان ماقساتىمىز. جۋساننىڭ تابيعي قورىن قولدان تۇقىمىن سەبۋ ارقىلى كوبەيتۋ قاجەت.

پايدالىلعان ادەبيەتتەر.

1. گ.س. كالينوۆا، ا.ن. مياگكوۆا، مەتوديكا وبۋچەنيا بيولوگيي. م: «پروسۆەششەنيە»، 1989 ج.
2. يۋ.پ.لاپتيەۆ. راسسكازى و پولەزنىحراستەنياح. م: «پروسۆەششەنيە»، 1982 ج.
3. قازاقستان مەكتەبى. №11، 12. 1992 ج.
4. بيولوگيا. اتامۇرا 2002 ج.
5. بيولوگيا، گەوگرافيا، حيميا №11، 12. 1999 ج.
6. قازاق ۇلتتىق ەنسيكلوپەدياسى. 1-توم.
7. جەتىسۋ ەنسيكلوپەديا. الماتى ارىس باسپاسى 2004-712 بەت.

---