InfoHub Logo

سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى دارىن.
جان-جاقتى ونەر يەسى، سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى دارىن، رومانشى، دراماتۋرگ، اقىن، اۋدارماشى، زەرتتەۋشى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ 1889 جىلى (كەي دەرەكتەردە 1890 جىلى) قازىرگى پاۆلودار وبلىسى، باياناۋىل اۋدانى، قىزىلتاۋ اتىرابىندا تۋعان. اكەسى ايماۋىت كەدەي بولعانىمەن، ارعى اتالارى داندەباي مەن قۋان تەكتى، داۋلەتتى، اتاق-ابىروي بىتكەن، ەل اراسىنداعى بىلىكتى كىسىلەر.

جاس كۇنىنەن جۇسىپبەك بىرگە تۋعان باۋىرلارى احمەت، جاقىپبەك سەكىلدى ارابشا حات تانۋ، وقۋ ۇستىنە، اعاش شەبەرلىگى، تەمىر ۇستالىعى ونەرىن قاتار ۇيرەنەدى. ون بەس-ون التى جاسىندا ءوزى ۇمتىلىپ، ءۇي ءىشىنىڭ رۇقساتىنسىز پاۆلودارعا قاشىپ بارىپ، ورىسشا-قازاقشا ەكى سىنىپتى مەكتەپكە تۇسەدى، ءبىر جاعىنان بالا وقىتىپ، قاراجات تابا ءجۇرىپ، وقۋىن 1914 جىلى بىتىرەدى دە، سەمەيدەگى وقىتۋشىلار سەمينارياسىنا تۇسەدى، ونى 1918 جىلى اياقتايدى. قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ قۇرىلتايىنا دەلەگات، وقۋ كومميسارياتىنىڭ كوللەگيا مۇشەسى بولۋ، «قازاق ءتىلى» گازەتىن وڭدەۋ، «اق جول» گازەتىندە ىستەۋ، شىمكەنتتەگى پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمىنىڭ ديرەكتورلىعى – مىنە مۇنىڭ ءبارى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ جاڭا ءومىردى ورنىقتىرۋ جولىنداعى كۇرەس جولىن، ءومىر بەلەستەرىن كورسەتەدى. 1929 جىلى باستالعان زوبالاڭ كەزىندە قارماققا ىلىنگەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ 1931 جىلى اتىلعان.

استان-كەستەڭ اۋىر، ءبىراق ەرەكشە قۋاتتى دا قىزىق، الەۋمەتتىك توڭكەرىستەر، ۇلى وزگەرىستەر زامانىندا ءومىر سۇرگەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ءوزىنىڭ وسى قىسقا عۇمىرىندا ارتىنا اسا باي، باعالى ادەبي، عىلىمي مۇرا قالدىرىپ ۇلگىردى.
ول، ۆ. شەكسپير، ۆ. گيۋگو، گ. موپاسسان ، ا.س.پۋشكين، ن.ۆ. گوگول، ل.ن.تولستوي شىعارمالارىن، ءبىرقاتار عىلىمي ەڭبەكتەردى اۋداردى، پەداگوگيكا، پسيحولوگيا، مەتوديكا، تاربيە تۋرالى زەرتتەۋلەر تۋدىردى؛ ادەبي، ەستەتيكا، سىن سالاسىنا ارالاستى: سان قيلى پروبلەمالىق ماقالالار جازدى. سول سياقتى «كۇنىكەيدىڭ جازىعى»، «اقبىلەك» روماندارى، سان الۋان پەسالارى – كۇردەلى تالانتتىڭ قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى ولمەيتىن ورنى بار شىعارمالار.

كوركەم پروزا.

قازاق ادەبيەتىندەگى ەڭ العاشقى رەاليستىك پروزا تالاپتارىنا، جانردىڭ ەۋروپالىق شارتتارىنا جاۋاپ بەرەتىن تولىققاندى، كوركەم، كۇردەلى شىعارمالاردىڭ ءبىرى – اۆتور ۇزاق اڭگىمە، ورىسشا اننوتاسياسىندا رومان دەپ كورسەتكەن «قارتقوجا» 1926 جىلى قىزىلوردا دا باسىلىپ شىقتى. بۇل – قازىرگى ولشەممەن العاندا، اسا ۇزاق شىعارما ەمەس، 7-8 باسپا تاباق كولەمىندەگى شىمىر، ىقشام جازىلعان دۇنيە. «باقىتسىز جامال»، «قامار سۇلۋ»، «قالىڭ مال»، «قىز كورەلىك» قاتارلاس تۋىندىلارداعىداي بىردە ولەڭ ءسوز ارالاس جۇرەتىن قويىرتپاق ستيلمەن ەمەس، باستان-اياق ساليقالى، سابىرلى، ۇستامدى پروزا ۇلگىسىندە جازىلعان.

وقىپ كورەيىك: «سول كەزدە قوجادان تالاي بالا وقيدى. سول بالالاردىڭ ىشىندە بوساعا جاقتا، استىندا ءبىر جاپىراق تاي تەرى، مۇرنىن قوس-قوس تارتىپ، قوجاسىنىڭ اقساباۋىنا قاراي ءتۇسىپ، شيەگە شانىشقان ءبىر جاپىراق قاعازىنا ءۇڭىلىپ، قۇنىسىپ ءبىر بالا وتىراتىن ەدى. جاسى 10-11 شاماسى بولار ما ەكەن، قالاي، ەكى جەڭى دە ساۋىس، بەتىنىڭ ءبىر جاعى دا ساتپاق، كوزىنىڭ بىلشىعى دا ءجوندى تازارمايدى. سول بالانىڭ قاق-سوقپەن ءىسى جوق، موماقان، اڭقاۋ، كوزى باقىرايىپ، اۋزىن اشىپ، مۇرنى قوڭقيىپ وتىرعانى. جاسىندا بولپيعان، سۇيكىمدى ءبىر بالا بولادى عوي، تاپ سول بالا وسى ەدى. قۇداي وڭداپ اتى دا تۇرىنە ساي بولا كەتەر مە؟ قارتقوجا».

اۆتور قورشاعان ورتانى، تىرشىلىك تىنىسىن، بارلىق ىس-ارەكەتتى وسى باستى كەيىپكەردىڭ وي-تۇيسىگى، سانا-ساڭلاۋى، تالعاۋبايلامى ارقىلى بەينەلەيدى.كەدي-كەپشىك، جالقى-جارىم ورتادان شىققان بالا ەس بىلگەننەن مازاق، قورلىق، تەپكى كورىپ وسەدى. تابيعاتىنان جۋاس، مومىن قارتقوجانى جوقشىلىق تاۋقىمەتى شىر جۇقتىرماي، ينەلىكتەي قاتىرىپ تاستاعانمەن، ول جارىققا تىربانادى، حات تانىسام، وقىسام، بىلسەم دەپ ۇمتىلادى. قايتا-قايتا تالابى كەسىلىپ، قاناتى قىرقىلادى. اسىرەسە، مالدان شۇرايى كەتىپ، مايەك الماي، تۇيەگە قوم، اتقا ۇيەك، قويعا شايىر، سيىرعا اۋكە بىتپەي جۇت قاپتاعان كەزدە، ەڭ الدىمەن سورلايتىن كەدەي بايعۇس قوي، سول شوقپار قارتقوجا شاڭىراعىنا تيەدى. شىرىلداعان اش بالاپانداي اۋىز اشقان بالا-شاعا ءۇشىن ۋىس ءدان تابۋ قامىمەن ازاپقا ءتۇسىپ ءجۇرىپ، قالىڭ قار، ساقىلداعان ايازدا مالتىعىپ جۇرگەندە اكەسى جۇمانعا سۋىق ءتيىپ، اقىرى قايتىس بولادى.

وڭكەي ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتپەگەن سارىۇرپەك «بالاپاندار» زارلاپ قالادى. جازۋشى اشتىق سۋرەتىن پسيحولوگيالىق تۇرعىدان ءدال بەينەلەيدى، ءبىر رەتتە كنۋت گامسۋننىڭ ايگىلى «اشتىق» رومانى ويعا ورالادى. ەل باسىنا كەلگەن ناۋبەت، زوبالاڭ، سەلەبە تۇسىندا دا جۋان جىڭىشكەنى، باي كەدەيدى، قوجا، مولدا مومىندى قارعا اۋناتىپ، دومالاتىپ جەم قىلىپ جاتىر.

ءبىر ەسكەرەتىن نارسە، بۇل روماندا جازۋشىنىڭ الەۋمەتتىك كوزقاراسى ايقىن، قازاق اۋىلىنداعى تاپ كۇرەسى ءدال اجىراتىلىپ، ايقىن دارالانىپ، ناقتى ادام تاعدىرلارى جاندى ءتىرى تۇلعالار ارقىلى بەينەلەنەدى.
بولىس، بيلەر، مولدالار پورترەتىن، مىنەزىن، سويلەۋ ەرەكشەلىكتەرىن جازۋشى رەاليستىك دالدىكپەن، سەنىمدى بوياۋلارمەن تۇسىرەدى. كوبىنەسە باسقا پەرسوناجدار قارتقوجا سەزىمى، ويى، تالعامى ارقىلى سۇزگىدەن ءوتىپ وتىرادى. اكەدەن ايىرىلىپ جەتىم قالعان، ءۇي-ىشىنىڭ اۋىرتپالىعىن اعاسى تۇڭعىشباي ەكەۋى كوتەرە باستاعان تۇستا قارتقوجا قازاق دالاسىنا كەلگەن زور كەساپات – ون التىنشى جىل زوبالاڭىنا ۇشىرايدى.

رۋ اراسىندا يت جىعىس كۇرەسى بولماسا، كەيىنگى الپىس-جەتپىس جىلدا اسا ۇلكەن قىرعىنعا ۇشىراپ، سوعىس-سۇرگىن كورمەگەن، مال باعىپ، جاي جاتىپ، كەش تۇرىپ، كەڭ ساحارادا تولىقسىپ كوشىپ جۇرگەن جالپاق جۇرت ءۇشىن ون توعىز بەن وتىز ءبىر اراسىنداعى ەر ازاماتتارىن سولداتقا بەرۋ قول-اياقتى بايلاپ، زىندانعا تاستاعانداي، ايتىپ كەلگەن اجال، اقىرزامان كورگەنى راس. وسى تۇستاعى ادىلەتسىزدىك، وپاسىزدىق، مال، دۇنيە، پارا بەرىپ، كىسى سالىپ جىبەرۋ، ءتىزىم توڭىرەگىندەگى تالاستار، بولىس كىتاپشاسىن ورتەۋمەن ءبارىن تىندىردىم ساناعان كوربالالىق، حالىق نارازىلىعى ۋشىعىپ كەلىپ، اسقىنىپ بارىپ، بايلارعا، وتارشىلدىققا قارسى كوتەرىلىسكە ۇلاسۋ، جاساق قۇرۋ، سودان كەيىن ەرىكسىز تۇسالىپ، كوگەنگە تىزىلگەندەي كۇيگە ءتۇسىپ، مايدانعا جونەلتىلۋ – وسىلاردىڭ بارلىعىن جازۋشى ءۇيىرىم-ۇيىرىم وقيعالار، بىر-بىرىمەن ساباقتاس ارەكەتتەر ارقىلى كورسەتەدى. كوپشىلىك كورىنىستەرىندە ديالوگ، مونولوگ، پوليلوگ ۇلگىلەرىمەن قوسا، تۇرمىس-سالت سۋرەتتەرى، كۇرەس، ءان سالۋ كورىنىستەرى شەبەر بەينەلەنەدى. اسىرەسە باتىر، ءارى ءانشى دارمەن تاعدىرى، دارمەن – ءباتىش ماحاببات حيكاياسى ۇلكەن جازۋشىلىق شابىتپەن جازىلعان. دارمەن تاعدىرىنان اتاقتى ءمادي ءومىرىنىڭ كەيبىر سارىندارىن اڭعارۋعا بولادى.

الاساپىران، اق قار، كوك مۇزدا قارتقوجا ۇلكەن ارەكەت، زور قيمىلمەن كورىنە المايدى، ول قوساق اراسىندا جۇرسە دە، وڭ مەن سولىن تانىپ، كوزى اشىلىپ، مارقايا باستايدى. بۇل ەۆوليۋسيا، اسىرەسە، سولداتقا الىنىپ، ريگا تۇبىندە تىل جۇمىستارىنا جەگىلگەن كەزدە ورىستەي تۇسەدى. اندرەي اتتى ورىس دوس تابادى. ءادىلىن ايتقاندا، سوعىس كورىنىستەرى كەلتە، شولاق قايىرىلعان، مايدان ءومىرىن كورسەتەتىن ءبىر-اق ەلەس بار. اقپان ريەۆوليۋسياسى، جىگىتتەردى ماسكەۋ، ومبى ارقىلى ەلگە قايتۋ تاريحي شولۋ تۇرىندە، اتۇستىلەۋ بەينەلەنەدى. روماننىڭ ءبىرىنشى، ەكىنشى بولىمدەرىندە تياناقتىلىق، تاپتىشتەي سۋرەتتەۋ، الدىك، وقيعالاردىڭ دوڭگەلەنىپ اياقتالىپ وتىرۋى رازى ەتسە، ءۇشىنشى بولىمدە الىپتەمە (وچەرك) سارىندارى ءار نارسەنىڭ باسىن شالۋ، اسىعىستىق قىلاڭ بەرىپ قالادى. قارتقوجا باسىنان كوپ وقيعالار وتەدى. زورلاپ جەڭگەسىنە ۇيلەندىرۋ ءبىر قايعى بولسا، باياناۋىل، سەمەي، ومبى بارىپ، وقۋعا ءتۇسۋ ارەكەتتەرىن كوپ قيىندىق، ازاپ شەكتىرەدى. الاش قوزعالىسى تۇسىنداعى سان الۋان وقيعالاردىڭ ىشىندە دە قارتقوجا بەل شەشىپ، بىلەك سىبانىپ كىرىسىپ كەتە المايدى. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىنگى داۋىردەگى قارتقوجا ارەكەتتەرىندە لوق ەتىپ ءتۇسىپ كەتۋ، كوز جۇمباي، نار تاۋەكەل مىنەزدەرى جوق. جازۋشىنىڭ تابيعاتىنان بۇيىعى، ۇستامدى، سابىرلى، جوق-جىتىك، كەدەي-كەپشىكتەن شىققان ادامنىڭ بىرتە-بىرتە ويانىپ، جارىققا ۇمتىلىپ، زور قيىندىقپەن ءبىلىم الىپ، الەۋمەت كۇرەسىنە تارتىلىپ، اقىرىن-اقىرىن وزگەرە ءجۇرىپ جاڭا زامان كۇرەسكەرىنىڭ قاتارىنا قوسىلۋىن پسيحولوگيالىق تۇرعىدا سەنىمدى بەينەلەۋىن «قارتقوجا» رومانىنىڭ ەڭ باستى، كەمەلدى ولجاسى دەپ بىلەمىز. مۇنىڭ ۇستىنە سۋرەتكەرلىك تۇرعىدا كەيىپكەرلەردى مىنەزدەۋ، دارالاۋ، ايقىنداۋ ۇستىندە سان الۋان كوركەمدىك تاسىلدەر ساتىمەن قامتىلعان.

تازا كوركەم پروزا تاسىلدەرىنىڭ ۇستىنە كەيدە جازۋشى وقىرمانعا تىكەلەي ءتىل قاتادى، سىرلاسادى، كەيدە كوسەمسوز قۇرالدارىن دا پايدالانادى. شىعارمادا تاريحي بەلگىلى ادامداردىڭ، ونىڭ ىشىندە سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ دا كورىنەتىن تۇستارى بار. روماننىڭ ومىرلىك ماتەريالى ناقتى، ءدالدى ورتانى قامتيدى؛ نەگىزگى ارەكەتتەر باياناۋىل توڭىرەگىندە، سەمەي، ومبى قالالارىندا وتەدى.

باس كەيىپكەر – قارتقوجا ومىردە بولعان ادام، ءمۇعالىم بولىپ، ۇستازدىق ەتكەن ەكەن. 1937 جىلى قان قىرعىندا مەرت بولعان قارتقوجادان قالعان ۇرپاق – تولەش قارتقوجا ۇلى توعانبايەۆ تەحنيكا عىلىمىنىڭ كانديداتى، قازاق اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتىندا دوسەنت

قازاق ادەبيەتىندە رەاليستىك رومان پرينسيپتەرىن العاش مەڭگەرگەن قالامگەردىڭ ءبىرى – جۇسىپبەك. ول ستيل، كومپوزيسيا ءتارىزدى كوركەمدىك قۇرالدارعا ەرەكشە كوڭىل ءبولدى، اسىرەسە، حالىق ءتىلىنىڭ سان الۋان بايلىعىن ەركىن قولدانا وتىرىپ، ەۋروپا، ورىس تولعاۋلاردى كورسەتۋ داستۇرلەرىن ەركىن پايدالاندى. جازۋشىنىڭ تالانت مۇمكىندىكتەرى، قابىلەت ەرەكشەلىكتەرى اسىرەسە ونىڭ «اقبىلەك» رومانىندا ايقىن كورىنەدى.