جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار
پاۆلودار وبلىسى، ماي اۋدانى،
كوكتوبە جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبىنىڭ
بيولوگيا ءپانى ءمۇعالىمى تلەۋموۆا ايسۋلۋ جولدىبايەۆنا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار
ساباقتىڭ ماقساتتارى:
1. وقۋشىلاردىڭ وسىمدىكتەردىڭ قۇرىلىسى، ماڭىزى، ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى بىلىمدەرىن تەرەڭدەتۋ؛
2. جەر بەتىندەگى وسىمدىكتەردى قورعاۋعا، تابيعاتتى سۇيە بىلۋگە، ۇقىپتىلىققا، ۇجىمدىلىققا، وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرىن كەڭەيتۋگە جانە ءوز بەتىنشە جۇمىس جاساۋعا، پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرا بىلۋگە، تاتۋلىققا تاربيەلەۋ؛
3. تانىمدىق ويىندار ارقىلى ويلاۋ، سويلەۋ جانە ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن
دامىتۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: سايىس ساباق
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى ەمەس
وقىتۋ ادىستەرى: تۇسىندىرمەلى، بايانداۋ، سۇراق - جاۋاپ، ينتەربەلسەندى تاقتا
تاقىرىبى: « جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار» اتتى سايىس
ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ ەڭبەكقورلىققا، ادالدىققا، وي – ءورىسىن كەڭەيتۋ، اسەمدىككە تاربيەلەۋ.
كىرىسپە ءسوز.
قايىرلى كۇن اياۋلى ۇستازدار، قىزعالداق قىزدار، ءقادىرلى ۇلدار جانە بۇگىنگى كەشىمىزدىڭ قوناقتارى. وقۋشىلاردىڭ وي - ءورىسىن كەڭەيتىپ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن شىندايتىن، ءبىلىمدى جاستاردى انىقتايتىن، بىلىمگە قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىراتىن «جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار» اتتى سايىسىمىزدى باستايىق! جالپى سايىسىمىز 7 سىنىپتار ارالىعىندا، ياعني 3 توپ اراسىندا وتەدى. 9 كەزەڭنەن تۇرادى.
سايىستىڭ شارتتارى:
1. «تانىستىرۋ».
2. ءۇي جۇمىسىن قورعاۋ
3. كىم تاپقىر؟
4. «سيقىرلى ساندىقشا»
5. «كوبەلەكتى قۇتقارۋ» ويىنى
6. ويلان تاپ!
8. «وسىمدىكتەر ەكولوگياسىن بىلەسىز بە؟»
9. ويلى بولساڭ وزىپ كور.
سايىستىڭ بارىسى:
جۇرگىزۋشى:
كوزگە تۇسەر جۇيرىكتەر باعاسىمەن،
سۋدا اعار تاۋلاردىڭ سالاسىمەن.
قارا قىلدى قاق جارار الدارىڭدا،
تانىستىرايىق ءادىل قازى القاسىمەن.
( قازىلاردى تانىستىرۋ)
جۇرگىزۋشى:
تەك ساتتىلىك، قاتىسىڭدار سايىسقا،
مىقتى بولساڭ، قابىرعاڭمەن قايىس پا.
وقۋ كەرەك، ءبىلىم كەرەك قاشاندا،
ول بولماسا، سايىس دەگەن سايىس پا؟- دەي وتىرىپ سايىسىمىزدى باستايمىز.
ءى كەزەڭ «تانىستىرۋ». ءار توپ ۇراندارى مەن ەمبلەمالارىن قورعايدى. ءسوز كەزەگىن توپ جەتەكشىلەرىنە بەرەمىز.
ءى توپ – «جاس بيولوگتار»
ءىى توپ – «بىلگىرلەر»
ءىىى توپ – «ميكروبيولوگتار»
ءىI كەزەڭ. ءۇي جۇمىسىن قورعاۋ. بۇل كەزەڭدە الدىن - الا بەرىلگەن تاپسىرمانى، ياعني بەلگىلى تاقىرىپتار بويىنشا جاسالىنعان بۋكلەتتەردى قورعاۋ.
ءىىى كەزەڭ. «كىم تاپقىر؟» ويىنى.
ويىننىڭ شارتى: ۇستەل ۇستىندەگى تاباقتا ءارتۇرلى جەمىستەر مەن كوكونىستەردى كورىپ تۇرسىڭدار. ەندى ءاربىر توپقا سۇراق قويامىن. وسى سۇراقتىڭ جاۋابى مىنا تاباقتا بار. سۇراقتى وقىعاننان كەيىن، سۇراققا بىردەن جاۋاپ بەرسە، 5 ۇپاي الادى. ال، ەگەردە كومەككە 2 – ءشى سۇراقتى السا – 4 ۇپاي، 3 – ءشى كومەكتى السا – 2 ۇپاي الادى.
ءى توپ: ا) بۇل وسىمدىكپەن، ەجەلگى ەگيپەتتە پيراميدا سالىپ جاتقان قۇلداردى اۋىرىپ قالماس ءۇشىن تاماقتاندىرعان.
ءا) بۇل وسىمدىكتە فيتونسيدتەر وتە كوپ، ونى تۇماۋ اۋرۋىمەن اۋىرعاندا پايدالانادى.
ب) جۋانىڭ تۋعان ءىنىسى. (سارىمساق)
ءىى توپ: ا) بۇل وسىمدىكتىڭ وتانى – وڭتۇستىك امەريكا. ونىڭ شىرىنى اسقازان اۋرۋىنا ەم.
ءا) بۇل وسىمدىكتەن سپيرت، كراحمال الىنادى، مال ازىعى رەتىندە دە پايدالانىلاتىن تەحنيكالىق وسىمدىك.
ب) كوزشەلەرىن كەسىپ الۋ ارقىلى كوبەيتۋگە بولادى. (كارتوپ)
ءىىى توپ: ا) بۇل جەمىستى بەتتى كۇتۋدە، ماسكا جاساۋدا، بەتتەگى سەپكىلدى كەتىرۋدە پايدالانادى.
ءا) ونىڭ قۇرامىندا 98 % سۋ بار.
ب) وگۋرسى - دىڭ قازاقشا اتاۋى. (قيار)
ءىىI كەزەڭ «سيقىرلى ساندىقشا» مىنا ساندىقشانىڭ ىشىندە 3 سۋرەت جاسىرىلعان. ءار توپ باسشىسى شىعىپ، تاڭداپ الادى. سول سۋرەتكە بايلانىستى سۇراقتار قويىلادى. (3 توپ باسشىسى تاڭداپ الدى)
1 توپقا مىسالى ساڭىراۋقۇلاقتار سۋرەتى ءتۇستى، سوعان سايكەس ساڭىراۋقۇلاقتار جايلى سۇراقتار قويىلادى. بەرىلگەن سۇراقتارعا ناقتى جانە شاپشاڭ جاۋاپ بەرۋى كەرەك.
ساڭىراۋقۇلاقتار بويىنشا سۇراقتار:
1. ساڭىراۋقۇلاقتاردى زەرتتەيتىن عىلىم؟ ميكولوگيا
2. ساڭىراۋقۇلاقتىڭ وسىمدىككە ءتان بەلگىسى: وسىمدىك سياقتى ءبىر ورىننان قوزعالمايدى: قانشا تىرشىلىك ەتسە، سونشا وسە بەرەدى؛ قورەكتىك زاتتاردى جانۋارلار سياقتى جۇتپاي، بۇكىل دەنەسىمەن سورادى.
3. پەنيسيلل مەن اسپەرگيلل قانداي ساڭىراۋقۇلاققا جاتادى؟ زەڭ ساڭىراۋقۇلاعىنا
4. ۋلى ساڭىراۋقۇلاقتى اتا. بوز ارامقۇلاق، شىبىنجۇت، كوڭىلكەش، جالعان تۇبىرتەك
5. ەڭ ۋلى ساڭىراۋقۇلاق – بوز ارامقۇلاق
6. زياندى باكتەريالاردىڭ ءوسۋىن تەجەيتىن دارىلەر قالاي اتالادى؟ - انتيبيوتيكتەر
7. وسىمدىككە ءارتۇرلى اۋرۋ تۋعىزاتىن پارازيت ساڭىراۋقۇلاقتاردى اتاڭدار. اقۇنتاق، قاستاۋىش، تات، قاراكۇيە. مۇنداي پارازيتتەر مادەني وسىمدىكتەردىڭ ءتۇسىمىن ورتا ەسەپپەن 10 - 30 % - عا تومەندەتەدى.
8. ەكى اعزانىڭ پايدالى سەلبەسۋى - سيمبيوز
9. جەۋگە جارامدى ساڭىراۋقۇلاقتى اتا – قوزىقۇيرىق، اق ساڭىراۋقۇلاق، بۇرىسكى، كوڭقۇلاق، جەرقۇلاق، تۇلكىجەم
10. زەڭ ساڭىراۋقۇلاعىنان قانداي انتيبيوتيك الىنادى؟ پەنيسيللين
باكتەريالار بويىنشا سۇراقتار:
1. باكتەريانىڭ پىشىندەرىن اتاڭدار. (تاياقشا، شار، ءۇتىر، ورالما ءتارىزدى)
2. كوزگە كورىنبەيتىن، ۇساق ءتىرى اعزالاردىڭ قۇرىلىسىن، قاسيەتتەرىن، پايداسى مەن زيانىن زەرتتەيتىن عىلىم. (ميكروبيولوگيا)
3. ۇساق اعزالاردى العاش رەت كىم اشتى؟ (انتون ليەۆەنگۋك)
4. باكتەريالار قانداي اۋرۋدى جۇقتىرادى؟ (وبا، سىرەسپە، تۋبەركۋلەز، ءىش سۇزەك، باسپا، توپالاڭ)
5. جۇقپالى اۋرۋلاردى الدىن الۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ (تازالىق ەرەجەلەرىن ساقتاۋ، مىسالى، قايناماعان، لاي، سۋ ىشپەۋ، كيىمدى تازا ۇستاۋ، اعزانى شىنىقتىرۋ، تاعامداردى كوگەرۋدەن ساقتاۋ. اۋاسى تازارتىلعان بولمەدە باكتەريالار سانى 13 ەسە ازايادى.)
6. باكتەريالاردا سپورا قاي جاعدايدا تۇزىلەدى؟ (تىرشىلىگىنە قولايسىز جاعدايلار تۋسا، مىسالى قورەك، ىلعال جەتكىلىكسىز بولسا، تەمپەراتۋرا كۇرت تومەندەپ نەمەسە كوتەرىلىپ كەتسە، باكتەريالار سپورا تۇزەدى)
7. باكتەريالاردىڭ حالىق شارۋاشىلىعىندا قانداي ماڭىزى بار؟ (ىرىمشىك جاساۋ، ءسۇت تاعامدارىن اشىتۋ، تەرى يلەۋ، سۇرلەم دايىنداۋ ءۇشىن قولدانعان، ماتا، بىلعارى ونەركاسىبىنە كەڭىنەن پايدالانادى)
8. ادامنىڭ، جانۋارلاردىڭ، وسىمدىكتەردىڭ دەنەسىندە مەكەندەپ، ءتىرى اعزانىڭ جاسۋشالارىنان اعزالىق زاتتاردى سورىپ قورەكتەنەتىن باكتەريالار قالاي اتالادى؟ (پارازيتتەر)
9. ءولى اعزالاردىڭ دەنەسىندە تىرشىلىك ەتەتىندەر – ساپروفيتتەر
10. ەگەر قولايلى جاعداي تۋسا، ياعني اۋا، سۋ، قورەك جەتكىلىكتى بولسا، باكتەريالار ءبولىنۋ ارقىلى كوبەيە باستايدى. مۇندايدا ءبىر جاسۋشا ەكىگە بولىنەدى. پايدا بولعان جاس جاسۋشا نەشە مينۋت سايىن ءبولىنىپ وتىرادى؟ (20 مينۋت)
بالدىرلار بويىنشا سۇراقتار
1. بالدىرلار جاسۋشاسىنا ءتۇس بەرىپ تۇراتىن نە؟ بالدىرلار جاسۋشاسىنداعى حلوروپلاستار قالاي اتالادى؟ (حروماتوفور)
2. بالدىرلاردىڭ وكىلدەرىن اتاپ شىق. (حلورەللا، حلوروكوكك، حلاميدومونادا، كلادوفورا، ۋلۆا، لاميناريا، سارگاسسۋم، كورالينا، پورفيرا، پليۋماريا)
3. قاعاز وندىرىسىندە قانداي بالدىردى پايدالاناتىن جاسىل بالدىر؟ (كلادوفورا)
4. عىلىمي زەرتحانالاردا باكتەريالار مەن ساڭىراۋقۇلاقتاردى، بالدىرلاردى وسىرەتىن قورەكتىك ورتا قالاي اتالادى؟ (اگار - اگار)
5. بالدىرلار تۇسىنە قاراي قالاي بولىنەدى؟ (جاسىل، قىزىل، قوڭىر)
6. توپىراقتا وسەتىن بالدىرلاردىڭ قانداي ماڭىزى بار؟ (توپىراقتا وسەتىندەرى وتتەك بولۋمەن قاتار وزدەرى ءشىرىپ، توپىراقتى قۇنارلاندىرادى. )
7. سۋدا وسەتىن بالدىرلاردىڭ ماڭىزى قانداي؟ (كومىرقىشقىل گازىن ءسىڭىرىپ، وتتەگىن بولەدى. سونىمەن سۋ جاندىكتەرى، بالىقتار تىنىس الادى. سۋداعى اعزالىق زاتتاردى دەنەسىنە ءسىڭىرىپ وتىرىپ، سۋدى تازارتادى. ۇساق جاندىكتەر بالدىرلارمەن قورەكتەنەدى )
8. قوڭىر بالدىرلار قايدا كەزدەسەدى؟ (تەڭىزدە، مۇحيتتار)
9. بالدىرلاردى زەرتتەيتىن عىلىم (الگولوگيا)
10. عارىشقا ۇشىرىلعان ءبىر جاسۋشالى تالشىقسىز جاسىل بالدىر (حلورەللا)
IV. كەزەڭ بالالار، ءقازىر مەن سەندەرگە ءبىر جۇمباق جاسىرامىن، وسى جۇمباقتىڭ شەشۋىن تابۋعا ماعان كومەكتەسىڭدەرشى.
ۇشىپ جۇرگەن گۇل كوردىم،
قونعاندا، ۇستاپ ۇلگەردىم
دۇرىس ايتاسىڭدار، ەندى كەلەسى كەزەڭىمىز «كوبەلەكتى قۇتقارۋ».
مۇندا ورمەكشى تورىنا كوبەلەك ءتۇسىپ قالىپتى. ويىن شارتى بويىنشا مىنا جاپىراق، گۇل، تۇقىم ۇياشىقتارى دا تورعا ءتۇسىپ قالعان ەكەن. ءار ۇياشىقتا جۇمباقتار جاسىرىلعان. ەگەر وسى جۇمباقتارعا دۇرىس جاۋاپ بەرسەڭىزدەر كوبەلەك توردان شىعادى. سونىمەن ءقازىر ءار توپتان ءبىر – ءبىر وقۋشىدان شىعىپ جۇمباقتى وقيدى، جۇمباققا شىققان وقۋشى جاۋاپ بەرۋى ءتيىس، ءبىراق جاۋاپ بەرە الماعان جاعدايدا توپتىڭ مۇشەلەرى ول جۇمباقتى شەشۋگە ات سالىسادى. قاي توپ كوبىرەك شەشەتىنىن كورەيىك
جۇمباق شەشۋ
1. انالىق تا، اتالىق تا ءبىر گۇلدە
اجىراسىپ كورگەن ەمەس، ول مۇلدە
جاراسىمدى جازىلمايتىن جۇپتارى
ونداي گۇلدى كورىپ ءجۇرمىز ءار كۇندە. (قوسجىنىستى)
2. جايقالىپ تۇر ساياجاي مەن دالادا
ۇناتادى بۇل گۇلدى، ۇلكەن – كىشى، بالادا
اتاۋىنا «قىز» دەگەن تاعى بار
ويلانداعى گۇلدى تاۋىپ ال. (قىزعالداق)
3. الۋان ءتۇستى جايقالىپ تۇر دالادا
باستى ازىق بال جينايتىن ارادا
تارتۋ ەتسەك مەرەكەلى كۇندەردە
ودان ارتىق سىي بولمايدى اناعا (گۇل)
4. ءبىر ورىندا توپتاسقان مايدا گۇلدەر
جيدى ەكەن بۇل ورىنعا ونى كىمدەر؟
الىستان كورىنەدى بۇرىن كوزگە
بوياۋى سان الۋان بۇرلەر (گۇلشوعىر)
5. بالاسىن ءتىزىپ سوڭىنا،
سۇڭگىپ ءجۇرىپ ۇيرەتتى
سۋ جۇقپايتىن توڭىنا
كىم بىلەدى؟ (ۇيرەك)
6. جازداي ىنگە تىعىلىپ،
جاتقان قىزىل تۇلكىنى
قۇيرىعىنان سۋىرىپ
اكەلدى اجەم ءبىر كۇنى (ءسابىز)
7. جۋان ۇشى جىپشەنىڭ
ۇستاپ تۇرار گۇلىڭدى
زاقىمدانسا سول جەرى
بارلىق گۇلىڭ ءبۇلىندى (گۇلتابان)
8. تاستامايدى باسىنان اق قالپاعىن،
جاۋىن ءسۇرتىپ تۇرادى باتقان شانىن (ساڭىراۋقۇلاق)
9. ءتۇرى شار سياقتى،
ءتۇسى قان سياقتى.
ءدامى بال سياقتى،
ول نە؟ (شيە)
10. اسپاي پىسكەن،
قايناماي تۇسكەن. (جەمىس)
11. جەپ كورىپ ەم ءوزىن مەن،
جاس شىعارادى كوزىمنەن. (پياز)
12. الاسا تالدا
الۋان الما،
القىزىل بولماي،
اۋزىنا الما. (قىزاناق)
13. ۇستىنە تىگىپ كوك شاتىر،
استىندا قىزىل ءداۋ جاتىر. (قىزىلشا)
14. جايلى، جۇمساق توسەگىم،
دومالانىپ وسەمىن.
قابات - قابات تونىم بار،
قالاي ونى شەشەمىن؟ (ورامجاپىراق)
15. الاسى بار، قاراسى بار، اعى بار،
پىشاق تيسە، قىپ - قىزىل بولىپ جارىلار. (قاربىز)
V. «ويلان تاپ!». وسى كەزەڭدە ءاربىر توپقا بەينەتاسپا كورسەتىلەدى. بەينەتاسپا ارقىلى قانداي قاراپايىمدىلار ەكەنىن انىقتاۋ كەرەك:
1. جاسىل ەۆگلەنا؛ 2. امەبا؛ 3. كىرپىكشەلى كەبىسشە.
VI. كەزەڭ «وسىمدىكتەر ەكولوگياسىن بىلەسىز بە؟»
- بالالار، سەندەر وسىمدىكتەردىڭ ءار ءتۇرلى تىرشىلىك ەتەتىن ەكولوگيالىق ورتاسىن بىلەسىڭدەر مە؟ وسى شەڭبەردە وسىمدىكتەردىڭ ءتۇرلى تىرشىلىك ەتەتىن ورتاسى: سۋ، باتپاق، دالا، ءشول - شولەيتتى، اعاش ءدىڭى، تاۋلى جەر دەگەن ۇياشىقتار بار.
جۇرگىزۋشى: وسى شەڭبەر ىشىنە ءاربىر توپتان ءبىر وقۋشىدان كىرۋ كەرەك. وسىمدىكتىڭ اتىن اتاعاندا اربىرەۋلەرى 3 سەكۋند ىشىندە اتالعان وسىمدىك تىرشىلىك ەتەتىن ورتاعا، ياعني وسى ۇياشىقتىڭ بىرەۋىنە تۇرۋلارى كەرەك. كىمدە - كىم قاتەلەسسە جانە ۇياشىققا كىرمەسە، ۇپاي المايدى. وسى كەزەڭ ەكى اينالىمنان تۇرادى. قالعان 3 تىرشىلىك ەتۋ ورتالىعىنا قايتا ءاربىر توپتان ءبىر - بىردەن وقۋشىلارىن ورتاعا شىعادى. 7 «ا» - شىمتەزەك، قىنا. 7 «ب» - بالدىر، سەكسەۋىل. 7 «ۆ» - بايشەشەك، ساڭىراۋقۇلاق
1. قىنا – تاۋلى جەر
2. سەكسەۋىل – ءشول - شولەيتتى
3. شىمتەزەك - باتپاق
4. بايشەشەك – دالا
5. ساڭىراۋقۇلاق – اعاش ءدىڭى
6. بالدىر - سۋ
VIءى توپ باسشىلارىنا ارنالعان «ويلى بولساڭ وزىپ كور!» كەزەڭى. بۇل كەزەڭنىڭ شارتىنا توقتالا كەتسەم، مۇندا 3 ۇياشىق بەرىلەدى. ۇياشىقتاردىڭ ارتىندا ارىپتەر جاسىرىلعان. ءار توپ باسشىسى شىعىپ، ۇياشىقتاردى تاڭدايسىڭدار. مەن سەندەرگە سۇراقتار وقيمىن، سەندەر سۇراققا تەك قولىنداعى ارىپتەن باستالاتىن سوزدەردى ايتاسىڭدار. ال، باستايىق! (ق، ا، م)
1. جانۋاردىڭ اتى
2. دوس قانداي بولۋ كەرەك
3. وسى زالدان قانداي زات كورىپ تۇرسىڭ؟
4. وقۋشىلاردىڭ قۇرالى
5. وسى مەكتەپتەگى ءمۇعالىمنىڭ اتى
6. وسىمدىكتىڭ اتى
7. قالانىڭ اتى
8. بيولوگيالىق تەرمين
9. دالادا نە بار؟
10. مۇعالىمدەرىڭ قانداي؟
11. سەن قاندايسىڭ؟
قورىتىندى:
جۇرگىزۋشى:
ۇشقىر ويعا سەرىك بولسىن شەبەرلىك،
ءسوز كەزەگىن قازىلارعا بەرەيىك
ارامىزدا تاپقىش دوستار كوپ ەكەن،
سولاردىڭ ءبىز ناتيجەسىن كورەيىك، - دەي كەلە ەندىگى قورىتىندى ءسوز كەزەگىن قازىلارعا بەرەمىز.
جۇرگىزۋشى:
عىلىمنىڭ سىرىن ۇعىنا،
شىعىڭدار ءبىلىمنىڭ شىڭىنا.
دارىندىلىق پەن تاپقىرلىق،
جەتكىزەدى سىزدەردى،
بيولوگيا سىرىنا،- دەي وتىرىپ سايىسىمىزدى اياقتايمىز.
كوكتوبە جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبىنىڭ
بيولوگيا ءپانى ءمۇعالىمى تلەۋموۆا ايسۋلۋ جولدىبايەۆنا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار
ساباقتىڭ ماقساتتارى:
1. وقۋشىلاردىڭ وسىمدىكتەردىڭ قۇرىلىسى، ماڭىزى، ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى بىلىمدەرىن تەرەڭدەتۋ؛
2. جەر بەتىندەگى وسىمدىكتەردى قورعاۋعا، تابيعاتتى سۇيە بىلۋگە، ۇقىپتىلىققا، ۇجىمدىلىققا، وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرىن كەڭەيتۋگە جانە ءوز بەتىنشە جۇمىس جاساۋعا، پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرا بىلۋگە، تاتۋلىققا تاربيەلەۋ؛
3. تانىمدىق ويىندار ارقىلى ويلاۋ، سويلەۋ جانە ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن
دامىتۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: سايىس ساباق
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى ەمەس
وقىتۋ ادىستەرى: تۇسىندىرمەلى، بايانداۋ، سۇراق - جاۋاپ، ينتەربەلسەندى تاقتا
تاقىرىبى: « جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار» اتتى سايىس
ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ ەڭبەكقورلىققا، ادالدىققا، وي – ءورىسىن كەڭەيتۋ، اسەمدىككە تاربيەلەۋ.
كىرىسپە ءسوز.
قايىرلى كۇن اياۋلى ۇستازدار، قىزعالداق قىزدار، ءقادىرلى ۇلدار جانە بۇگىنگى كەشىمىزدىڭ قوناقتارى. وقۋشىلاردىڭ وي - ءورىسىن كەڭەيتىپ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن شىندايتىن، ءبىلىمدى جاستاردى انىقتايتىن، بىلىمگە قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىراتىن «جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار» اتتى سايىسىمىزدى باستايىق! جالپى سايىسىمىز 7 سىنىپتار ارالىعىندا، ياعني 3 توپ اراسىندا وتەدى. 9 كەزەڭنەن تۇرادى.
سايىستىڭ شارتتارى:
1. «تانىستىرۋ».
2. ءۇي جۇمىسىن قورعاۋ
3. كىم تاپقىر؟
4. «سيقىرلى ساندىقشا»
5. «كوبەلەكتى قۇتقارۋ» ويىنى
6. ويلان تاپ!
8. «وسىمدىكتەر ەكولوگياسىن بىلەسىز بە؟»
9. ويلى بولساڭ وزىپ كور.
سايىستىڭ بارىسى:
جۇرگىزۋشى:
كوزگە تۇسەر جۇيرىكتەر باعاسىمەن،
سۋدا اعار تاۋلاردىڭ سالاسىمەن.
قارا قىلدى قاق جارار الدارىڭدا،
تانىستىرايىق ءادىل قازى القاسىمەن.
( قازىلاردى تانىستىرۋ)
جۇرگىزۋشى:
تەك ساتتىلىك، قاتىسىڭدار سايىسقا،
مىقتى بولساڭ، قابىرعاڭمەن قايىس پا.
وقۋ كەرەك، ءبىلىم كەرەك قاشاندا،
ول بولماسا، سايىس دەگەن سايىس پا؟- دەي وتىرىپ سايىسىمىزدى باستايمىز.
ءى كەزەڭ «تانىستىرۋ». ءار توپ ۇراندارى مەن ەمبلەمالارىن قورعايدى. ءسوز كەزەگىن توپ جەتەكشىلەرىنە بەرەمىز.
ءى توپ – «جاس بيولوگتار»
ءىى توپ – «بىلگىرلەر»
ءىىى توپ – «ميكروبيولوگتار»
ءىI كەزەڭ. ءۇي جۇمىسىن قورعاۋ. بۇل كەزەڭدە الدىن - الا بەرىلگەن تاپسىرمانى، ياعني بەلگىلى تاقىرىپتار بويىنشا جاسالىنعان بۋكلەتتەردى قورعاۋ.
ءىىى كەزەڭ. «كىم تاپقىر؟» ويىنى.
ويىننىڭ شارتى: ۇستەل ۇستىندەگى تاباقتا ءارتۇرلى جەمىستەر مەن كوكونىستەردى كورىپ تۇرسىڭدار. ەندى ءاربىر توپقا سۇراق قويامىن. وسى سۇراقتىڭ جاۋابى مىنا تاباقتا بار. سۇراقتى وقىعاننان كەيىن، سۇراققا بىردەن جاۋاپ بەرسە، 5 ۇپاي الادى. ال، ەگەردە كومەككە 2 – ءشى سۇراقتى السا – 4 ۇپاي، 3 – ءشى كومەكتى السا – 2 ۇپاي الادى.
ءى توپ: ا) بۇل وسىمدىكپەن، ەجەلگى ەگيپەتتە پيراميدا سالىپ جاتقان قۇلداردى اۋىرىپ قالماس ءۇشىن تاماقتاندىرعان.
ءا) بۇل وسىمدىكتە فيتونسيدتەر وتە كوپ، ونى تۇماۋ اۋرۋىمەن اۋىرعاندا پايدالانادى.
ب) جۋانىڭ تۋعان ءىنىسى. (سارىمساق)
ءىى توپ: ا) بۇل وسىمدىكتىڭ وتانى – وڭتۇستىك امەريكا. ونىڭ شىرىنى اسقازان اۋرۋىنا ەم.
ءا) بۇل وسىمدىكتەن سپيرت، كراحمال الىنادى، مال ازىعى رەتىندە دە پايدالانىلاتىن تەحنيكالىق وسىمدىك.
ب) كوزشەلەرىن كەسىپ الۋ ارقىلى كوبەيتۋگە بولادى. (كارتوپ)
ءىىى توپ: ا) بۇل جەمىستى بەتتى كۇتۋدە، ماسكا جاساۋدا، بەتتەگى سەپكىلدى كەتىرۋدە پايدالانادى.
ءا) ونىڭ قۇرامىندا 98 % سۋ بار.
ب) وگۋرسى - دىڭ قازاقشا اتاۋى. (قيار)
ءىىI كەزەڭ «سيقىرلى ساندىقشا» مىنا ساندىقشانىڭ ىشىندە 3 سۋرەت جاسىرىلعان. ءار توپ باسشىسى شىعىپ، تاڭداپ الادى. سول سۋرەتكە بايلانىستى سۇراقتار قويىلادى. (3 توپ باسشىسى تاڭداپ الدى)
1 توپقا مىسالى ساڭىراۋقۇلاقتار سۋرەتى ءتۇستى، سوعان سايكەس ساڭىراۋقۇلاقتار جايلى سۇراقتار قويىلادى. بەرىلگەن سۇراقتارعا ناقتى جانە شاپشاڭ جاۋاپ بەرۋى كەرەك.
ساڭىراۋقۇلاقتار بويىنشا سۇراقتار:
1. ساڭىراۋقۇلاقتاردى زەرتتەيتىن عىلىم؟ ميكولوگيا
2. ساڭىراۋقۇلاقتىڭ وسىمدىككە ءتان بەلگىسى: وسىمدىك سياقتى ءبىر ورىننان قوزعالمايدى: قانشا تىرشىلىك ەتسە، سونشا وسە بەرەدى؛ قورەكتىك زاتتاردى جانۋارلار سياقتى جۇتپاي، بۇكىل دەنەسىمەن سورادى.
3. پەنيسيلل مەن اسپەرگيلل قانداي ساڭىراۋقۇلاققا جاتادى؟ زەڭ ساڭىراۋقۇلاعىنا
4. ۋلى ساڭىراۋقۇلاقتى اتا. بوز ارامقۇلاق، شىبىنجۇت، كوڭىلكەش، جالعان تۇبىرتەك
5. ەڭ ۋلى ساڭىراۋقۇلاق – بوز ارامقۇلاق
6. زياندى باكتەريالاردىڭ ءوسۋىن تەجەيتىن دارىلەر قالاي اتالادى؟ - انتيبيوتيكتەر
7. وسىمدىككە ءارتۇرلى اۋرۋ تۋعىزاتىن پارازيت ساڭىراۋقۇلاقتاردى اتاڭدار. اقۇنتاق، قاستاۋىش، تات، قاراكۇيە. مۇنداي پارازيتتەر مادەني وسىمدىكتەردىڭ ءتۇسىمىن ورتا ەسەپپەن 10 - 30 % - عا تومەندەتەدى.
8. ەكى اعزانىڭ پايدالى سەلبەسۋى - سيمبيوز
9. جەۋگە جارامدى ساڭىراۋقۇلاقتى اتا – قوزىقۇيرىق، اق ساڭىراۋقۇلاق، بۇرىسكى، كوڭقۇلاق، جەرقۇلاق، تۇلكىجەم
10. زەڭ ساڭىراۋقۇلاعىنان قانداي انتيبيوتيك الىنادى؟ پەنيسيللين
باكتەريالار بويىنشا سۇراقتار:
1. باكتەريانىڭ پىشىندەرىن اتاڭدار. (تاياقشا، شار، ءۇتىر، ورالما ءتارىزدى)
2. كوزگە كورىنبەيتىن، ۇساق ءتىرى اعزالاردىڭ قۇرىلىسىن، قاسيەتتەرىن، پايداسى مەن زيانىن زەرتتەيتىن عىلىم. (ميكروبيولوگيا)
3. ۇساق اعزالاردى العاش رەت كىم اشتى؟ (انتون ليەۆەنگۋك)
4. باكتەريالار قانداي اۋرۋدى جۇقتىرادى؟ (وبا، سىرەسپە، تۋبەركۋلەز، ءىش سۇزەك، باسپا، توپالاڭ)
5. جۇقپالى اۋرۋلاردى الدىن الۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ (تازالىق ەرەجەلەرىن ساقتاۋ، مىسالى، قايناماعان، لاي، سۋ ىشپەۋ، كيىمدى تازا ۇستاۋ، اعزانى شىنىقتىرۋ، تاعامداردى كوگەرۋدەن ساقتاۋ. اۋاسى تازارتىلعان بولمەدە باكتەريالار سانى 13 ەسە ازايادى.)
6. باكتەريالاردا سپورا قاي جاعدايدا تۇزىلەدى؟ (تىرشىلىگىنە قولايسىز جاعدايلار تۋسا، مىسالى قورەك، ىلعال جەتكىلىكسىز بولسا، تەمپەراتۋرا كۇرت تومەندەپ نەمەسە كوتەرىلىپ كەتسە، باكتەريالار سپورا تۇزەدى)
7. باكتەريالاردىڭ حالىق شارۋاشىلىعىندا قانداي ماڭىزى بار؟ (ىرىمشىك جاساۋ، ءسۇت تاعامدارىن اشىتۋ، تەرى يلەۋ، سۇرلەم دايىنداۋ ءۇشىن قولدانعان، ماتا، بىلعارى ونەركاسىبىنە كەڭىنەن پايدالانادى)
8. ادامنىڭ، جانۋارلاردىڭ، وسىمدىكتەردىڭ دەنەسىندە مەكەندەپ، ءتىرى اعزانىڭ جاسۋشالارىنان اعزالىق زاتتاردى سورىپ قورەكتەنەتىن باكتەريالار قالاي اتالادى؟ (پارازيتتەر)
9. ءولى اعزالاردىڭ دەنەسىندە تىرشىلىك ەتەتىندەر – ساپروفيتتەر
10. ەگەر قولايلى جاعداي تۋسا، ياعني اۋا، سۋ، قورەك جەتكىلىكتى بولسا، باكتەريالار ءبولىنۋ ارقىلى كوبەيە باستايدى. مۇندايدا ءبىر جاسۋشا ەكىگە بولىنەدى. پايدا بولعان جاس جاسۋشا نەشە مينۋت سايىن ءبولىنىپ وتىرادى؟ (20 مينۋت)
بالدىرلار بويىنشا سۇراقتار
1. بالدىرلار جاسۋشاسىنا ءتۇس بەرىپ تۇراتىن نە؟ بالدىرلار جاسۋشاسىنداعى حلوروپلاستار قالاي اتالادى؟ (حروماتوفور)
2. بالدىرلاردىڭ وكىلدەرىن اتاپ شىق. (حلورەللا، حلوروكوكك، حلاميدومونادا، كلادوفورا، ۋلۆا، لاميناريا، سارگاسسۋم، كورالينا، پورفيرا، پليۋماريا)
3. قاعاز وندىرىسىندە قانداي بالدىردى پايدالاناتىن جاسىل بالدىر؟ (كلادوفورا)
4. عىلىمي زەرتحانالاردا باكتەريالار مەن ساڭىراۋقۇلاقتاردى، بالدىرلاردى وسىرەتىن قورەكتىك ورتا قالاي اتالادى؟ (اگار - اگار)
5. بالدىرلار تۇسىنە قاراي قالاي بولىنەدى؟ (جاسىل، قىزىل، قوڭىر)
6. توپىراقتا وسەتىن بالدىرلاردىڭ قانداي ماڭىزى بار؟ (توپىراقتا وسەتىندەرى وتتەك بولۋمەن قاتار وزدەرى ءشىرىپ، توپىراقتى قۇنارلاندىرادى. )
7. سۋدا وسەتىن بالدىرلاردىڭ ماڭىزى قانداي؟ (كومىرقىشقىل گازىن ءسىڭىرىپ، وتتەگىن بولەدى. سونىمەن سۋ جاندىكتەرى، بالىقتار تىنىس الادى. سۋداعى اعزالىق زاتتاردى دەنەسىنە ءسىڭىرىپ وتىرىپ، سۋدى تازارتادى. ۇساق جاندىكتەر بالدىرلارمەن قورەكتەنەدى )
8. قوڭىر بالدىرلار قايدا كەزدەسەدى؟ (تەڭىزدە، مۇحيتتار)
9. بالدىرلاردى زەرتتەيتىن عىلىم (الگولوگيا)
10. عارىشقا ۇشىرىلعان ءبىر جاسۋشالى تالشىقسىز جاسىل بالدىر (حلورەللا)
IV. كەزەڭ بالالار، ءقازىر مەن سەندەرگە ءبىر جۇمباق جاسىرامىن، وسى جۇمباقتىڭ شەشۋىن تابۋعا ماعان كومەكتەسىڭدەرشى.
ۇشىپ جۇرگەن گۇل كوردىم،
قونعاندا، ۇستاپ ۇلگەردىم
دۇرىس ايتاسىڭدار، ەندى كەلەسى كەزەڭىمىز «كوبەلەكتى قۇتقارۋ».
مۇندا ورمەكشى تورىنا كوبەلەك ءتۇسىپ قالىپتى. ويىن شارتى بويىنشا مىنا جاپىراق، گۇل، تۇقىم ۇياشىقتارى دا تورعا ءتۇسىپ قالعان ەكەن. ءار ۇياشىقتا جۇمباقتار جاسىرىلعان. ەگەر وسى جۇمباقتارعا دۇرىس جاۋاپ بەرسەڭىزدەر كوبەلەك توردان شىعادى. سونىمەن ءقازىر ءار توپتان ءبىر – ءبىر وقۋشىدان شىعىپ جۇمباقتى وقيدى، جۇمباققا شىققان وقۋشى جاۋاپ بەرۋى ءتيىس، ءبىراق جاۋاپ بەرە الماعان جاعدايدا توپتىڭ مۇشەلەرى ول جۇمباقتى شەشۋگە ات سالىسادى. قاي توپ كوبىرەك شەشەتىنىن كورەيىك
جۇمباق شەشۋ
1. انالىق تا، اتالىق تا ءبىر گۇلدە
اجىراسىپ كورگەن ەمەس، ول مۇلدە
جاراسىمدى جازىلمايتىن جۇپتارى
ونداي گۇلدى كورىپ ءجۇرمىز ءار كۇندە. (قوسجىنىستى)
2. جايقالىپ تۇر ساياجاي مەن دالادا
ۇناتادى بۇل گۇلدى، ۇلكەن – كىشى، بالادا
اتاۋىنا «قىز» دەگەن تاعى بار
ويلانداعى گۇلدى تاۋىپ ال. (قىزعالداق)
3. الۋان ءتۇستى جايقالىپ تۇر دالادا
باستى ازىق بال جينايتىن ارادا
تارتۋ ەتسەك مەرەكەلى كۇندەردە
ودان ارتىق سىي بولمايدى اناعا (گۇل)
4. ءبىر ورىندا توپتاسقان مايدا گۇلدەر
جيدى ەكەن بۇل ورىنعا ونى كىمدەر؟
الىستان كورىنەدى بۇرىن كوزگە
بوياۋى سان الۋان بۇرلەر (گۇلشوعىر)
5. بالاسىن ءتىزىپ سوڭىنا،
سۇڭگىپ ءجۇرىپ ۇيرەتتى
سۋ جۇقپايتىن توڭىنا
كىم بىلەدى؟ (ۇيرەك)
6. جازداي ىنگە تىعىلىپ،
جاتقان قىزىل تۇلكىنى
قۇيرىعىنان سۋىرىپ
اكەلدى اجەم ءبىر كۇنى (ءسابىز)
7. جۋان ۇشى جىپشەنىڭ
ۇستاپ تۇرار گۇلىڭدى
زاقىمدانسا سول جەرى
بارلىق گۇلىڭ ءبۇلىندى (گۇلتابان)
8. تاستامايدى باسىنان اق قالپاعىن،
جاۋىن ءسۇرتىپ تۇرادى باتقان شانىن (ساڭىراۋقۇلاق)
9. ءتۇرى شار سياقتى،
ءتۇسى قان سياقتى.
ءدامى بال سياقتى،
ول نە؟ (شيە)
10. اسپاي پىسكەن،
قايناماي تۇسكەن. (جەمىس)
11. جەپ كورىپ ەم ءوزىن مەن،
جاس شىعارادى كوزىمنەن. (پياز)
12. الاسا تالدا
الۋان الما،
القىزىل بولماي،
اۋزىنا الما. (قىزاناق)
13. ۇستىنە تىگىپ كوك شاتىر،
استىندا قىزىل ءداۋ جاتىر. (قىزىلشا)
14. جايلى، جۇمساق توسەگىم،
دومالانىپ وسەمىن.
قابات - قابات تونىم بار،
قالاي ونى شەشەمىن؟ (ورامجاپىراق)
15. الاسى بار، قاراسى بار، اعى بار،
پىشاق تيسە، قىپ - قىزىل بولىپ جارىلار. (قاربىز)
V. «ويلان تاپ!». وسى كەزەڭدە ءاربىر توپقا بەينەتاسپا كورسەتىلەدى. بەينەتاسپا ارقىلى قانداي قاراپايىمدىلار ەكەنىن انىقتاۋ كەرەك:
1. جاسىل ەۆگلەنا؛ 2. امەبا؛ 3. كىرپىكشەلى كەبىسشە.
VI. كەزەڭ «وسىمدىكتەر ەكولوگياسىن بىلەسىز بە؟»
- بالالار، سەندەر وسىمدىكتەردىڭ ءار ءتۇرلى تىرشىلىك ەتەتىن ەكولوگيالىق ورتاسىن بىلەسىڭدەر مە؟ وسى شەڭبەردە وسىمدىكتەردىڭ ءتۇرلى تىرشىلىك ەتەتىن ورتاسى: سۋ، باتپاق، دالا، ءشول - شولەيتتى، اعاش ءدىڭى، تاۋلى جەر دەگەن ۇياشىقتار بار.
جۇرگىزۋشى: وسى شەڭبەر ىشىنە ءاربىر توپتان ءبىر وقۋشىدان كىرۋ كەرەك. وسىمدىكتىڭ اتىن اتاعاندا اربىرەۋلەرى 3 سەكۋند ىشىندە اتالعان وسىمدىك تىرشىلىك ەتەتىن ورتاعا، ياعني وسى ۇياشىقتىڭ بىرەۋىنە تۇرۋلارى كەرەك. كىمدە - كىم قاتەلەسسە جانە ۇياشىققا كىرمەسە، ۇپاي المايدى. وسى كەزەڭ ەكى اينالىمنان تۇرادى. قالعان 3 تىرشىلىك ەتۋ ورتالىعىنا قايتا ءاربىر توپتان ءبىر - بىردەن وقۋشىلارىن ورتاعا شىعادى. 7 «ا» - شىمتەزەك، قىنا. 7 «ب» - بالدىر، سەكسەۋىل. 7 «ۆ» - بايشەشەك، ساڭىراۋقۇلاق
1. قىنا – تاۋلى جەر
2. سەكسەۋىل – ءشول - شولەيتتى
3. شىمتەزەك - باتپاق
4. بايشەشەك – دالا
5. ساڭىراۋقۇلاق – اعاش ءدىڭى
6. بالدىر - سۋ
VIءى توپ باسشىلارىنا ارنالعان «ويلى بولساڭ وزىپ كور!» كەزەڭى. بۇل كەزەڭنىڭ شارتىنا توقتالا كەتسەم، مۇندا 3 ۇياشىق بەرىلەدى. ۇياشىقتاردىڭ ارتىندا ارىپتەر جاسىرىلعان. ءار توپ باسشىسى شىعىپ، ۇياشىقتاردى تاڭدايسىڭدار. مەن سەندەرگە سۇراقتار وقيمىن، سەندەر سۇراققا تەك قولىنداعى ارىپتەن باستالاتىن سوزدەردى ايتاسىڭدار. ال، باستايىق! (ق، ا، م)
1. جانۋاردىڭ اتى
2. دوس قانداي بولۋ كەرەك
3. وسى زالدان قانداي زات كورىپ تۇرسىڭ؟
4. وقۋشىلاردىڭ قۇرالى
5. وسى مەكتەپتەگى ءمۇعالىمنىڭ اتى
6. وسىمدىكتىڭ اتى
7. قالانىڭ اتى
8. بيولوگيالىق تەرمين
9. دالادا نە بار؟
10. مۇعالىمدەرىڭ قانداي؟
11. سەن قاندايسىڭ؟
قورىتىندى:
جۇرگىزۋشى:
ۇشقىر ويعا سەرىك بولسىن شەبەرلىك،
ءسوز كەزەگىن قازىلارعا بەرەيىك
ارامىزدا تاپقىش دوستار كوپ ەكەن،
سولاردىڭ ءبىز ناتيجەسىن كورەيىك، - دەي كەلە ەندىگى قورىتىندى ءسوز كەزەگىن قازىلارعا بەرەمىز.
جۇرگىزۋشى:
عىلىمنىڭ سىرىن ۇعىنا،
شىعىڭدار ءبىلىمنىڭ شىڭىنا.
دارىندىلىق پەن تاپقىرلىق،
جەتكىزەدى سىزدەردى،
بيولوگيا سىرىنا،- دەي وتىرىپ سايىسىمىزدى اياقتايمىز.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قاسيەتتى تۇركىستان
