كاپيتان ۇلى
تەڭىزشىلەر ومىرىنەن پوۆەست
1
كۇزگى كاسپيي ءتۇسسىز ءبىر بوزىمىق جامىلىپ، مەڭىرەۋلەنە قالعان. بەت قۇبىلىسىن دا، جۇرەك تىنىسىن دا اڭعارتپاۋعا تىرىسقانداي. جەلى بويى جەردەگى «ءۇندى» كەمەسى دە، بەينەبىر سەلدىر پەردە سىرتىنداعى سيلۋەتتەي، بۋالدىر كورىنەدى. ودان ءارى كىمدەر بارى، نە بولىپ جاتقانى بەيمالىم. ءلۇپ ەتكەن جەل لەبى، ءدىر ەتكەن تولقىن ىرعاعى بولسا شە! بۇل مەڭىرەۋ تىنىشتىق ادام جۇرەگىنە ۇرەي سالارداي. مىناۋ مۇنار ارتىندا نە بالە بارىن كىم بىلگەن. كەشەگى ءبىر كوز جەتكىسىز كوگىلدىر كەڭىستىك، سول كەڭىستىك ۇستىندە تەربەلە تىزىلگەن «تەڭىز قالاسى»، ءتۇپ بويى وسى ايماقتى سانسىز ساۋلەمەن كەستەلەگەن، ويناقى وتتى تولقىندار كورگەن تۇستەي، الدامىش، كوزدەن تاسا بولىپتى. قاپەلىمدە، قاۋىرت كوتەرىلىپ، ءبىزدى جۇرتىنا تاستاپ كەتكەندەي. «قايدا كوشكەن، نەگە اسىققان؟»
كۇتپەگەن جەردەن الدەنە كەمە ۇستىنە تومپ ەتە قالادى. كوڭىلسىز عانا كوز توقتاتاسىڭ. سۇرىقسىز، شاعىن سۇر تورعاي. بەينەبىر سيقىر حابارشىسىنداي، مازاسىز شىرىلداپ، كوڭىل كۇدىگىن كۇشەيتە تۇسەدى. ايانىش بىلدىرگىڭ، ءىس ايىپتاعىڭ دا كەلەدى.
— الاقاي، جەل بولادى ەكەن!
تالدىرماش بويلى جەتكىنشەك بوز مۇنار سىرتىنداعى قۇپيا قۇبىلىستى ايقىن بولجاۋعا تىرىسقانداي، اۋماقتى كوزدەرىن ءبىر نۇكتەگە قاداي ءتۇسىپ، مانادان بەرى ءۇنسىز وتىرعان-دى. ءقازىر ونى كەنەتتەن شاتتىق بيلەگەندەي. ءمولدىر قاراشىقتارىنان نۇر شاشا كوڭىلدەنە كۇلەدى دە، الدىنا قونعان تورعايعا الاقانىن توسادى.
— كەل، قورىقپا، قورىقپا، كەل، قولىما قونا عوي. ءوزىڭ ءبىر قاناتىڭ قاتپاي قاسىرەت تارتقان بالاپان تورعاي ەكەنسىڭ... جەل اكەلدىم دە، جەل! تەك قايتىس جەلى بولعاي دا...
— ۇلىم، جەل تىلەمە، ۇلىم!
«شىن تىلەك پە، ءازىل مە؟.. الدە اۋەسقويلىق پا؟» جەل اڭساۋشى جەتكىنشەككە تاڭىرقاي دا قىزىعا قارايمىن. جاس تەڭىزشىنىڭ سابيلىك قالپىنان ءالى دە ايىعىپ ۇلگەرمەگەن دوڭگەلەك، بالعىن جۇزىندە ەرەكشە ءبىر سۇيكىمدىلىك بار. بەت بوياۋى توتىعا تۇرسا دا، ادەمى ۇساق تىستەرىن كىرشىك تە شالا قويماعان. جارلانباي بىتكەن جازىق ماڭدايى اشىق جاندى، اق جارقىندىعىن اڭعارتادى. راس، ونىڭ بويىندا ءوزى شامالاس ەرەسەكتەرگە ءتان ۇشقالاقتىق جوق. كەرىسىنشە، الدەنەندەي جاۋاپتىلىقتى سەزىنگەن بايىپتىلىق، ويلىلىق بار. كوز قۇيرىعىنان مەزگىلسىز تۇسكەن العاشقى ءاجىم ءىزىنىڭ سىزاتى بايقالادى.
— اقساقال، «جەل تىلەمە» دەدىڭىز-اۋ:— جاس تەڭىزشى الدەنەگە جىميدى.— مۇمكىن سىزگە ەرسى كورىنگەن شىعار. ال مەنىڭ جەل تىلەۋىم اۋەسقويلىق ەمەس، كاسىپ قامى. قايتۋدان ەگەر جەل سوقسا، سۋ استىنان قايراڭدار پايدا بولادى. يتبالىقتار اققايراڭعا ورمەلەيدى... ءبىز اڭشىلىققا شىعامىز... سوعىس بولادى. سول كەزدى كۇتىپ وسىندا 300 ادام وكتيابردەن بەرى ءيىرىلىپ جاتىرمىز. جوسپار بويىنشا 35 مىڭ باس اۋلاۋعا ءتيىستى ەكەنبىز، ازىرگە بار-جوعى 9 مىڭ عانا سوعىپپىز... ءۇي جاندارى دا بىزدەردى ۇلكەن ولجامەن كۇتەدى. ال ءبىز...
جەتكىنشەك نالىستى رايمەن قولىن سىلتەپ، كۇرسىنە تىنىستادى. ۇلان جۇزىندەگى قۇبىلىستى كوز قيىعىمەن شولىپ مەن دە كۇرسىندىم. «اداي جۇرتى بالالارىن ەرتە ۇيلەندىرەدى دەۋشى ەدى، وسى شىركىننىڭ بالا-شاعاسى دا بولىپ جۇرمەگەي!»
— ۇلىم، سەنىڭ اتىڭ كىم؟ نەشەدەسىڭ؟
— اتىم بولاتحان... ون جەتىگە اياق باستىم، اقساقال...
— ءتۇۋ، جىگىت بولىپ قالعان ەكەنسىڭ عوي، ءتىپتى...
— «ۇيلەنگەن شىعارسىڭ» دەمەكسىز عوي.— بولاتحان كەكەسىندەۋ كۇلىپ جىبەردى،— كەشىرە كورىڭىز، ازىرگە ودان وزگە تاۋقىمەتىم دە جەتىپ جاتىر...
— قايدام، اتا-انانىڭ ەرتەرەك اياقتاندىرۋعا تىرىساتىن ادەتى بولادى عوي... ولار قانشاعا كەلدى، وزدەرى؟
— شەشەم قىرىق ۇشتە... ال اكەم بيىل قىرىق بەستە...
ۇلان داۋىسىندا كەنەت ءبىر ءدىرىل پايدا بولعان ەدى، وسىنى اڭعارتپاۋعا تىرىسقانداي، سويلەم اقىرىن ءبىتىرىپ ءى ن ي، كىلت بوگەلىپ قالدى. ءدال ۇشى يمەكتەنبەي دە، تاڭقىلانباي دا تىك بىتكەن، ەتەگى دە جيناقى، قىر مۇرىنىن ءجيى-جيى تارتىپ قويادى. ءبىر نۇكتەگە قادالعان زەيىندى كوزدەرىنىڭ، كەمەرى جاسقا تولعان ءتارىزدى. ۇزىن قارا كىرپىكتى ءسال قوزعاسا بولعانى، سەل توگەرلىك ءتۇرى بار. اكە توڭىرەگىندە قاسىرەتتى ءبىر جايدى ەسكە تۇسىرگەنىن اڭعاردىم دا، اڭگىمە تاقىرىبىن وزگەرتۋگە تىرىستىم.
— ۇلىم، مەكتەپتى ءبىتىردىڭ بە؟
— ون جىلدىقتى دەيسىز عوي؟— الگى ءبىر ءسات بوساڭسي باستاعان كوڭىلىن ەندى عانا قالپىنا كەلتىرگەن بولاتحان كارى ادامداردىڭ سالتىنشا كۇرسىنە باسىن يزەي وتىرىپ، وكىنىشتى ۇنمەن جاۋاپ قايتاردى.— بىتىرە المادىم، اقساقال. وكىنىشتىڭ ءوزى دە وسىندا... ءيا، ءيا، بىتىرە المادىم. «شىعاسىعا يەسى باسشى» دەگەندەي وسىعان ءوزىمنىڭ ءبىر وعاشتاۋ قىلىعىم سەبەپشى بولدى ما دەپ تە وكىنەمىن...
اداي ۇلى ادەيى پىكىر جيناقتاماق بولعانداي، ءسال بوگەلە تۇسكەن ەدى. مۇڭايىڭقى جۇزىنە ءۇنسىز عانا ءۇڭىلىپ، وكىنىش سەبەبىنىڭ دەرەگىن بولجاۋعا تىرىستىم. «تەگى، ءبىر كەشىرىلمەس اۋىر قىلىعى ءۇشىن قاتىگەز اكە وقىتپاي قويعان-دى... الدە تاستاپ...»
— ءيا، وكىنگەننەن نە پايدا!
بولاتحان مەنىڭ، ويىمدى اياقتاتپاي، تاماعىن ءبىر كەنەپ الدى دا، اڭگىمەگە كىرىستى. بۇل جولى ۇزاق سويلەر ءتۇرى بار.
2
— «تولقىندا تۋعاندار» رومانىنىڭ كەيىپكەرلەرى ءتارىزدى تەلەگەي ءجۇزىپ، سەڭ كەشكەن ەلمىز عوي. اكەم كاپيتان بولاتىن... ۇيدەگىسىنەن تۇزدەگىسى كوپ. ءوز تىلىمەن ايتقاندا، كۇزگى نوسەر كەزىندە كوك الا تولقىن جالىندا، قىلىشىن سۇيرەپ قىس جەتسە، سەڭنەن سەڭگە سەكىرىپ، تەڭىز كاسىبىندە جۇرەتىن. ءار ساپارداعى اڭگىمەسىنىڭ ءوزى قىزىقتى ءبىر داستان ەدى. ءبىز ۇيا كەمەرىندە وتىرىپ، اتا-اناسىن كۇتكەن قارلىعاش بالاپاندارىنداي، ۇلكەندى-كىشىلى ءۇش بالا ءۇبىر-شۇبىر ورمەلەپ، اكە تىزەسىنە ورنالاساتىنبىز. ول اڭگىمە باستار كوز الدىنان دومالاي ءتۇسىپ، اكە جۇزىنەن كوز الماي، قۇمارتا دا قۇنىعا تىڭدار ەدىك. اكەم بەينەبىر الىمدى ارتيست ءتارىزدى، بەت ءپىشىنىن سان رەت قۇبىلتىپ، اسەرلەندىرە سويلەيتىن... كەيدە ءسابي جۇرەكتەر ءدىر ەتە دە قالاتىن. اڭعارىمپاز اكە ونداي كەز ءبىزدى مەيىرىمدى قۇشاعىنا قىسىپ، كوزىنەن جاس اققانشا كۇلەتىن. «قورىقپاڭدار، بالاپاندارىم، اڭشى دەگەن حالىق ماقتانشاق كەلەدى... ءوسىرىپ ايتقاندى جاقسى كورەدى. سەنىڭ مەكتەبىڭدە ءبىر سۋرەت بار-اۋ. بايقادىڭ، با؟ ءۇش اڭشىنىڭ اڭگىمەلەسىپ وتىرعان كەزى بەينەلەنگەن... اڭشى قياپاتى ءدال بەرىلىپتى... كۇلكىڭ كەلەدى. ورتاداعىسى قانداي ءبوسىپ وتىر. ون جاقتاعى جاستاۋى اۋزىن اشىپ، اڭقيىپ قالعان... سول سياقتى مەن دە اڭشى ەمەسپىن بە؟ وسىنىن تەڭ جارمىسى شىن بولعاندا دا قايدا... ۇرەيلەنبەڭدەر، سارى ۋىز سابيلەر...»
اكەم وسىلاي دەپ ۇزاق كۇلەتىن. جۇرەكتەن ۇرەي سەيىلىپ، ءبىز دە كۇلەتىنبىز...
اسىلى، سول اكە اڭگىمەسىنىڭ اسەرى بولسا كەرەك، مەنى بارعان سايىن ءبىر تەڭىز قۇمارلىق بيلەدى. كەيدە ءتىپتى ساعات بويى تەڭىز جاعاسىندا ءجۇرىپ الاتىن بولدىم. تەڭىز ماعان بەينەبىر ادام مىنەزىن اڭعارتقانداي... تەڭىز بەتىنىڭ شار ايناداي جارقىراپ جاتقان تىمىق كەزدەرىن بايقاپ كوردىڭىز بە؟ تىمىق بولعاندا بۇگىنگى سياقتى بوز مۇنار ەمەس... جوق، كادىمگى كۇن ساۋلەسىن ءوز بەتىندە ويناتاتىن ناعىز اق تىمىقتى ايتامىن... ادام بالاسىنىڭ جان دۇنيەسى جاي تاپقان جايدارى كوزىندەي ادەمى كۇلىپ جاتادى-اۋ! سول اق تىمىقتان كەيىن، جاڭا عانا اق جالدانا باستاعان البىرت تولقىندار كۇمىس ۇنمەن كۇمبىرلەي ىرعالىپ، شالقىپ جاتار ءبىر كەزى بولادى-اۋ. مىنە، تەڭىز جۇرەگىنىڭ وسى كەزدەگى تىنىسىن تىڭداپ كورسەڭىز... قانشاما ءۇن، قانشاما سىر جاتىر! ال ناعىز دۇلەي كەزىن باقىلاعانىڭىز بار ما؟.. ءدال ءبىر اشىنعان ادام قياپاتىنا كوشەدى ەمەس پە؟ ماناعى ءبىر تىنىش تا تەگىس تەلەگەي بەتىندە ەندى بيىك-بيىك شىڭدار مەن شاتقال قۇزدار پايدا بولىپ، قوپارىلىسا جوڭكىلەدى. الاڭسىز جاتقان الىپتىڭ الدەكىم تىنىشتىعىن بۇزعان ءتارىزدى. وسىعان ىزالانعان كوك جويقىن جاعاداعى جارتاستى تولقىن كەۋدەسىمەن ۇرعىلايدى. اشۋلى اق باس تولقىندار ارىستانداي اقىرىپ، شىڭ تاسقا كەزەك-كەزەك سوعىلادى دا، لەزدە تالقان بولادى. وسى ءسات شىڭ ءتوسىن شايىپ وتكەن ۇساق بۇرقاسىنعا كوز سالعانىڭىز بار ما؟ ءبىر تۇستەن ەكىنشى تۇسكە اينالا توقتاۋسىز وزگەرگەن الۋان بوياۋلار قۇبىلىسىن بايقايسىز. ال مەڭىرەۋ جارتاس تولقىن اشۋىنان دا، بوياۋ ءلاززاتىنان دا نە اڭعارسىن، مەلشيەدى دە قالا بەرەدى. مىنە، وسىنداي كەزدە مەن جار جاعاسىنان كەتە المايمىن، تاباندارىم جابىسىپ قالعانداي، قوزعالۋعا ەرىك بەرمەيدى. جالت ەتكەن اساۋ تولقىن جالىنان اكەمدى كۇتەم. كازىر ول شىڭ ۇشارىنا سەكىرە قارعىپ، ماعان قولىن سوزاتىنداي. مەنى دە تولقىن قۇلاعىندا ويناۋعا شاقىرارداي... ۇزاق كۇتەم... ءۇستى-باسىم سۋ بولادى. اقىماقتىعىمدى قاراڭىزشى!..
بولاتحان سابيلىك كەزدىڭ رومانتيكاسىن كازىر ەرسى كورگەندەي ءسال جىميا بوگەلىپ، اڭگىمەسىن قايتا جالعادى.
— ءيا، سول كەزدەگى اقىماقتىعىما تاڭدانامىن. اشۋلى تولقىن اراسىنان اكەمدى ىزدەۋىمە جول بولسىن؟ ول كىسىنىڭ «تولقىن جالىندا وينايمىز» دەگەنىن سول قاز قالپىندا تۇسىنگەنىمنەن شىعار. راس، كەيدە وسىنداي ءبىر داۋىلدى كەزدەرى اكەمنىڭ كەنەت كوك الا تولقىن اراسىنان شىعا كەلەتىن شاقتارى دا بولادى. ارينە، جاياۋ ەمەس، كەمەمەن. اساۋ تولقىندى الماس ەمسەردەي ەكى ايىرىپ، موتورلى كەمە جار جيەككە جاقىنداي بەرگەندە-اق مەن ايقايلاي جۇگىرەم. «اكە، اكە، الاقاي!..» كاپيتان مىنبەسىنەن اكەم دە قولىن سوزادى. «بولاتىم مەنىڭ... تەرەم مەنىڭ!» كەمە پريستانعا جاقىنداعان سەكۋندتا-اق مەن جۇگىرە بارىپ اكە موينىنا اسىلامىن. «اكە، كەمەڭمەن قىدىرتشى مەنى!» اندا-ساندا اكەم بۇل تىلەگىمدى دە ورىندايدى... اكە مەن بالا توبەمىز كوككە جەتىپ ۇيگە ورالامىز... «اينالايىن، بالاپانىم... امان قايتتىڭ با، قۇلىنىم؟!»— دەپ كارى اجەم اكەمدى سۇيەدى. اكەم ءبىزدى سۇيەدى. اجەمنىڭ الپامساداي اكەمدى «بالاپانىم» دەپ سۇيگەنى بىزگە ەرسى كورىنەدى. ءبىز كۇلەمىز. «بالاپان، بالاپان!..» ال ءوز شەشەمنىڭ اكەمدى نەگە سۇيمەيتىنى مەنى مەيلىنشە تاڭداندىرادى. «الدە ۇناتپاي ما ەكەن؟.. جوق، مەنىڭ جاقسى اكەمدى ۇناتپاۋعا حاقى بار ما؟» وسىنى تالاي رەت سۇراماق بولسام دا، ساعىنىش قىزىعىمەن ۇمىتىپ كەتەم. اكەم تەك وتىردى بولدى، ءبىز ءۇش تۋما تاعى دا تىزەسىنە ورمەلەيمىز. اكەم ءبىزدىڭ بەتىمىزدى قىرما ساقالىنىڭ تىكەنەكتەي قىلىمەن قىتىقتايدى. ءبىز كۇلەمىز. «تاعى دا، تاعى دا... مەنى، مەنى!» شات سابيلەر ءماز-مايرام بولىپ، دۋ ەتە قالامىز. ءبىزدى قىزىقتاپ اجەم مەن انام كۇلەدى...
جاس تەڭىزشى ءدال وسى تۇستا ءسال بوگەلە ءتۇسىپ، ماعان سۇراقتى پىشىنمەن قارادى.
— اقساقال، «لەنينشىل جاس» گازەتىندە، «سەميا باقىتى نە؟» دەگەن ماسەلە قوزعالدى-اۋ، ەسىڭىزدە مە، وقىپ پا ەدىڭىز؟
— وقىعام،— مەن باسىمدى يزەدىم دە، قارسى سۇراق قويدىم،—ءيا، سەميا باقىتى دەگەن نە، باسە؟ سەن قالاي تۇسىنەسىڭ؟
مەن بە، مەن سەميا باقىتى دەگەن ءدال ءبىزدىڭ الگى كەزىمىز... ءۇي ءىشىنىڭ ورتاق ۇعىنىسى، ورتاق شاتتىعى دەر ەدىم... دۇرىس پا، اقساقال؟
— ابدەن دۇرىس، جىگىتسىڭ، ۇلىم! ايتا بەر، ءيا...
مەن زەيىندى ۇلاندى باسىنان سيپاپ، توسىمە قىستىم دا، اسىقتىرا ءتۇستىم. مۇنىم جالىققاندىق ەمەس، اكە تۋرالى اڭگىمە اياقتالماي قالا ما دەپ قاۋىپتەنگەندىك. ويتكەنى الگى ءبىر ءسات بوز مۇنار سىرتىنان جالعىز-جارىم شىنجىر شاقىرى ەستىلە باستاعان ەدى. ەندى سول شاقىر بىردەن-بىرگە مولايىپ بارادى. «تەڭىز قالاسى» ورنىن اۋىستىرعالى جاتپاعاي.
— بولاتحان، ۋا، بولاتحان!
كورشى كەمەدەن ەستىلگەن بۇل داۋىس ماعان قاباق شىتتىردى. اكە جايلى اڭگىمە اياقسىز قالار ءتۇرى بار.
— اعا، مەن مۇندامىن.— بولاتحان ورنىنان كوتەرىلدى.— ءبىر جەرگە جۇمساماق پا ەدىڭىز!
— بالىق تاپسىرالىق، قاراعىم!
— جارايدى، اعا، كازىر.— جاس تەڭىزشى كەشىرىم سۇراعان پىشىنمەن ماعان بۇرىلدى.— اقساقال، ءسىز رۇقسات ەتسەڭىز...
— ارينە، رۇقسات، جۇمىستان قالدىرۋعا بولمايدى عوي.
اڭگىمەنى از ۋاقىت دوعارا تۇرۋعا تۋرا كەلدى.
3
بوز مۇنار ءبىراز سەيىلىپ، «تەڭىز قالاسى» قايتادان بوي كورسەتە باستاعان. تەرىستىك جەلى ەركىن تىنىستاپ، تەڭىز بەتىنە بەدەرلەر پايدا بولىپتى. جاڭادان عانا اق جالدانا تۇسكەن البىرت تولقىندار ءبىرىن-بىرى ەكشەلەپ، شيراتىلا كوشەدى. «قالا كۆارتالدارى» تولقىن توسىندە ىرعالادى. تەك قانا تەمىر بارجانىڭ تەڭسەلەر ءازىر ءتۇرى جوق. ءتۇن ىشىندە وسىناۋ شىڭىراۋ تۇبىنەن ەسىپ شىققان كىشىگىرىم ارالداي، مەلش ەتپەستەن، ماڭعاز تۇر. ءونبويىنا وركەش-وركەش تۇز توبەلەر ۇيىلگەن. العاشقى بەتتە جوتالانا بىتكەن اق شىڭعا دا جوريسىڭ. الگى ءبىر ءسات «تەڭىز قالاسىنىڭ» ءار تۇسىنان جارىسا جۇزگەن موتورلى ءىرى كەمەلەر وسى باعىتقا بەت تۇزەگەن ەدى، ال ءقازىر سول بارجانى قورشالاي كەلىپ توقتاعان. تەڭىز باتىرلارى قىزۋ جۇمىس ۇستىندە. قاقپاقتارى اشىلعان تريۋم تەرەڭىنەن قاجىرلى قارلار سەرمەلىپ، كوك شۋلان جالتىر تەرىلى، ىركىلدەگەن اق مايلار شورشي قارعىپ پالۋباعا تۇسەدى. كولەمى كىشى-گىرىم دوڭىز تۋشاسىنداي. پالۋباداعى ادامدار الگى مايلى تۋشانى تور دوربالارعا ورنالاستىرا بەرەدى. قۋاتتى ۇلكەن كراندار اۋماعى جىلىم ۇيدەي، اۋىر جۇكتى دوربانى ۇزىن تۇمسىعىنا ءىلىپ الادى دا، اسپانداتا جونەلەدى. ءبىراز كوتەرىپ بارعاننان كەيىن، ىرعالتا تەمەن ءتۇسىرىپ، بارجا بورتىنداعى زور ولشەۋىشكە قوندىرادى. تور دوربا تولى بۇل جۇكتەر — سۇيەكتەرى عانا سالىنىپ، تەرىسىمەن تۇتاس الىنعان يتبالىق مايلارى. قالىڭدىعى كەرە قارىس. ولشەنىپ بولعان تۋشالار دەرەۋ بارجا تريۋمىنە اۋدارىلىپ، بەلگىلى ءتارتىپ بويىنشا رەتتەلە بەرەدى. سول مايلى تۋشالاردى تۇز بەن مۇزعا كەمە باستىرىپ، دەنەلى ەكى جىگىت تۇر. يتبالىق مايىن وڭدەۋشى تاجىريبەلى ماماندار بولۋعا ءتيىستى. موتورلى كەمەلەردىڭ بىرىندە اڭگىمەمىزدىڭ باس كەيىپكەرى بولاتحاندى تاعى دا كەزدەستىرەمىز. ۋىز جاستىڭ ەرەن قيمىلى بار نازارىڭدى وزىنە اۋدارارداي. دەنەسى تالدىرماش بولعانىمەن، ارەكەتىندە الىمدىلىق بار. دوڭىز ۇلكەندىگىندەي زور يتبالىق تۋشاسىن ىركىلمەستەن، ىرعاي لاقتىرادى. قيمىلىنا كوز ىلەسەر ەمەس. كيىمدى دە ىقشام كيگەن. كويلەك سىرتىندا سىرمالى جەڭسىز كەۋدەلىك، موينىندا جىلتىر الجاپقىش، رەزينا ەتىك قونىشىن بالتىرىنا دەيىن كوتەرىپ العان. بۇل قانشاما قىزۋ جۇمىس كەزىندە دە تازالىقتى ەستەن شىعارماس، ۇقىپتى ادامنىڭ بويىنا ءتان قاسيەت...
جۇكتەرىن تاپسىرىپ بولعان كەمەلەر كەيىن سەرپىلىن، جاڭا كەلگەندەرگە جول بەرە باستادى. سونىڭ ءبىرى بولاتحان كەمەسى ەدى. ءدال وسى كەز تەڭىز جاپالاعى قۋعان شاعىن عانا ءبىر اق قۇس، ادام بالاسىنان قورعانىش سۇراعانداي، مازاسىز شىرىلداپ تومەندەي بەردى.
— كوگەرشىن، كوگەرشىن.— بولاتحان ەكى قولىن جوعارى سوزعان كۇيى ايقايلاپ جىبەردى،—اناۋ جىرتقىشتان قاشىپ كەلەدى... كەلە عوي. كەل، الاقانىما قونا عوي، كىنادان پاك بەيبىتشىلىك كوگەرشىنى... مىلتىق قايدا... اتالىقشى، اناۋ جىرتقىشتى!..
ايقايدان ۇرەيلەنگەن تەڭىز جاپالاعى ىزالى ۇنمەن شاڭق ەتتى دە، جالت بۇرىلدى. قاناتى تالعان كوگەرشىن تومەندەپ كەلدى دە، ودان ءارى ءوز بويىن ءوزى بيلەي الماي، ەكى كەمەنىڭ ارالىعىنا قۇلاپ ءتۇستى. تەڭىز تولقىنى السىرەگەن دەنەگە كۇش بەرمەك بولعانداي، كوگەرشىن قاۋىرسىنىن اق كوبىكپەن جاۋىپ، تەربەتە باستادى. بەيبىتشىلىك قۇسىنا بولاتحان دا ۇمتىلعان ەدى، ءبىراق ۇلگىرمەدى، قولى ۇزىن ەگدەلەردىڭ ءبىرى ودان بۇرىن كوتەرىپ الدى. ول «سەيسميكا» تەپلوحودىنىڭ كاپيتانى الەكساندر زابۋرين ەدى. جاس تەڭىزشى الاقانىن توستى.
— اعاي ماعان بەرىڭىزشى...
— ءما، ءىنىم... توقتا، ايتقانداي...— زابۋرين قۇستى دا قيماي، بالانىڭ قولىن قاعۋدى دا رەتسىز ساناپ ىڭعايسىزدانا كۇلدى.— ءبىراق ءبىز وسىدان بىرەر ساعات بۇرىن قاناتى تالىپ قۇلاعان انا كوگەرشىندى تولقىن تەپكىسىنەن قۇتقارىپ العان ەدىك... قانە، قايتەمىز، الدە ەكەۋىن دە سەن الاسىڭ با؟
— قيساڭىز...— بولاتحان جىميدى.— مەن تاڭاتقانعا الىپ بارايىن...
— جوق، جوق!— «سەيسميكا» تەپلوحودىنداعى ەرەسەكتەردىڭ ءبىرى نارازىلىق ءبىلدىردى.— مەن ءوز كوگەرشىنىمدى ەشكىمگە بەرمەيمىن.
— جارايدى، وندا.— بولاتحان، ىشتەي رەنجي تۇرسا دا، ماقۇلداپ باسىن يزەدى.— ەندەشە سىزدەر-اق الىڭىزدار. جۇبايلاردى ايىرۋعا بولماس. مىناۋ اتا كوگەرشىن ەكەن. مۇمكىن اكەسىن جوعالتقان بالا شىعار. الدە بالاسىن ىزدەگەن اكە مە ەكەن؟
جاس تەڭىزشى ودان ءارى ءتىل قاتپاي، جاسىل مويىن كوگەرشىننىڭ مامىق ءجۇنىن ون قولىمەن مۇسىركەي سيپاپ، سول قولىن ومىراۋىنا اپاردى. دارمەنسىز جاندىكتىڭ بارماق باسىنداي جۇرەگى كەۋدە قاقپاعىن كازىر-اق تەۋىپ شىعارداي، الاسۇرىپ، القىنا سوعادى. ايانىش سەزىمى بويىن بيلەگەن بالعىن جەتكىنشەك وزىمەن-وزى كەڭەسكەندەي، ءۇنسىز عانا باس يزەپ كۇرسىنە تىنىستايدى. ونىڭ وسى كۇرسىنىسىنەن دە اڭساۋ سارىنى بايقالادى. ارينە، اكەنى اڭسايدى، اكەنى ىزدەيدى... «قايدا ەكەن مۇنىڭ اكەسى؟»
ءسال ەكپىندەي تۇسكەن جەل لەبى قايتادان باسىلىپ، تەلەگەي ءۇستىن تاعى دا بوز مۇنار جاپقان-دى. «تەڭىز قالاسىنىڭ» وزگە «كۆارتالدارى» تاعى دا عايىپ بولعانداي. ءبىراق قونىس اۋدارماسا كەرەك. بوزىمىق پەردە سىرتىنان، جۇقا قاڭىلتىرداي، مەزگىل-مەزگىل داڭعىر ەتە عاپ، كەنەت قايتادان ۇزىلگەن ءالسىز موتور داۋسى ەستىلەدى. الدەكىمدەر ايقايلاي تىلدەسىپ، دارمەنسىز موتوردى كەكەسىنمەن ۇزاتادى.
— راقاۋ، مىناۋ قاڭىلتىرداي داڭعىرلاپ جۇرگەن كىم ءوزى؟
— ءوي، الگى ءتوعايالى دە ەكى باستان... اندىربايەۆتى ىزدەيدى.
— حا حا-حا.. تاعى دا اداستىرعان ەكەن عوي... ول ءىز - تۇزىن بايقاتپاي تاعى دا ايقاسقا تايىپ تۇرماسىن...
— بۇل قۇنان ورىستان ونى كۇتۋگە بولادى... ءوز قولحوزىنىڭ ادامدارىن جاسىرىن جينايدى دا، تارتا بەرەدى.
— ءۇن شىعارماۋ ءۇشىن كومەيىن ناسىبايعا تولتىرادى
— حا-حا... كاكوي چەرت ناشاندىك!..
ناعىز تەڭىز ءبورىسى گەنەرالوۆ ەكەن عوي... ال مىناۋىڭ بيشارا بولىپ شىقتى...
— وسى نەمەلەردىڭ ارامدىعى بولىپ جۇرمەسىن؟.. كىل قۇنان ورىستار...
— قارلىعىڭقى داۋىستى الدەكىم كەيىستى جاندارعا توقتاۋ ايتقان بولادى.
— ۋا، تارىلماڭدار، تاۋسىلماڭدار، تۋمالار:
ءبارىمىز ءبىر اتانىڭ بالاسىمىز،
جىگىتتەر، بىر-بىرىنە قاراسىڭىز،
ماقتانبا بايلىعىڭا، بارلىعىڭا،
قۋىستا اتاڭ قالعان قالاسىڭىز...
دەگەندەي...
— اقمامبەت، بۇل پىكىرىڭدى قوستاي المايمىن. بارىپ تۇرعان ىمىرالىق...
— تەك ىمىرالىق قانا ەمەس، «ءدۇنياۋي ماسەلەنى قوي، ءولىم كەلەدى، ومىردەن بەز!» دەگەن ءدىني ۇگىت...
— جوق، تۋمالار، مەنى قاتە ۇقپاڭدار... بۇل تۇتاستىققا، بىرلىككە شاقىرعاندىق...
— اقمامبەتتىڭ مۇنىسى دا دۇرىس. التاۋ الا بولسا اۋىزداعى كەتەدى.
— وسىنداي تۇتاستىقتى كورسەمشى... وزگەنىڭ ءبارىن اداستىرىپ ءوز ادامدارىمەن عانا بارىپ سوققان... وسى دا تۇتاستىق پا؟
— الالىق... ارامدىق... ول بالىقتارىن جاسىرىپ ءجۇر تاعى دا...
— ورتاعا سالدىرتۋ كەرەك...
— «اراعا» جازۋ كەرەك...
— ماسەلە جاسىرىن سوققانىندا عانا ەمەس، قاپەرسىز جاتقان قالىڭ بالىقتى ۇركىتتى-اۋ. 20 مىڭنان 3 مىڭىن عانا ۇستاپ قالعان...
— قور ەتكەندە، ءبىر ەمەس ەكى رەت اداستىردى-اۋ!
— مىناۋ ءتوعايالى بيشارانىڭ شالاعايلىعىن ايتساڭشى...
— بارلاۋعا بىرگە بارعان ارالىن تابا الماي، بەتالدى اداسادى. اشىقاۋىز.
— سەندەر سول ءتوعايالىنىڭ اداستىم دەگەنىنە سەنەسىڭدەر مە؟.. وتىرىك ايتادى — ادەيى اداستىرعان...
— انا جىلعىسى ەستەرىڭدە مە؟
— ارينە، تەك وزىمە عانا بولسىن دەيتىن قاراۋ نەمە... ونىڭ اناۋ جاسىرىن سوققان بالىقتان ۇلەسى بار... ءتىپتى از سوققاندارى دا وتىرىك... جاسىرىپ ءجۇر...
— مىناۋ اقمامبەت تە ۇلەستەن قۇر ەمەس...
— جيىلىس شاقىرتۋ كەرەك. تەكسەرتۋ كەرەك...
— ورنىنان الدىرتىپ، جادا باستىق تاعايىنداعان ءجون....
— ەكى ايلىق شىعىندى وسىنىڭ ءوز موينىنا جازدىرتۋ كەرەك.
— جىگىتتەر، انىعىنا جەتپەي تۇرىپ، ازىرگە تاۋسىلمالىق... ايتىلدى عوي. تەكسەرىلەر. ادام بالاسى عوي، مۇمكىن قاتەلەسكەن-دى.— ەگدەلەۋ قوڭىر داۋىس توقتاۋ سالا سوزگە ارالاسادى.—«جەلدەتپەي تۇمان اشىلماس» دەگەندەي، مىنا تۇمان ەرتەڭ ءبىر قايتىستان جەلدەتىپ اشىلاتىن بولسا، تاتىرعا شىققان قالىن، بالىقتى قاماپ الامىز دا، ابدەن كانى بولامىز... سوندا اندىربايەۆقا دەگەن اشۋ تۇمانى بىرگە سەيىلەدى، ەكى باستان.
— راقا، اۋزىڭا ماي!
— ءامين!
— ءبىراق اناۋ بالىقتى ورتاعا سالدىرتۋ كەرەك.
— ءسوز جوق... ەكى باستان، ەكى باستان...
قابىلەتسىز باستىققا ارنالعان اششى داتتاۋلار وسىمەن اياقتالىپ، مۇنار سىرتىنداعى داۋىستار بىرتىندەپ تىنا باستايدى. بولاتحان الدەنەگە جىميا كۇلىپ، ماعان قارايدى.
— جۇرت ىزاسىن ەستىدىڭىز بە؟ نارازىلىق ءمانىن اڭعارعان شىعارسىز... ارينە، ءسىز گازەت ءتىلشىسى ەمەسسىز عوي، دەگەنمەن دە ءتۇرتىپ الىڭىز، ءومىر شىندىعى جازۋشىعا دا كەرەك بولاتىن شىعار...
— مۇمكىن، گازەتكە دە جازىپ قالارمىن.
— ءتىپتى «اراعا» جازساڭىز... ءبىراق اڭشى حالىق اسىرىڭقىراپ ايتۋعا ءۇيىر كەلەدى دەگەندەي، جازا قالساڭىز ارتىق-كەمىن دە ەسكەرىڭىز.
— ارينە... انىقتاۋدى قاجەت ەتەدى... بۇل جايلاردى ازىرگە ساحنا سىرتىندا قالدىرا تۇرالىق.— مەن بوگەلە ءتۇسىپ، جاس تەڭىزشىگە قارايمىن.— «اڭشى حالىق اسىرىپ ايتۋعا ءۇيىر». بۇل سەنىڭ اكەڭ ايتقان ءسوز ەدى عوي.
— ءيا، مەن سول كىسىدەن ەستىگەن ەدىم.— بولاتحان ءسال مۇڭايىڭقى ۇنمەن جاۋاپ قايىرادى.— مۇمكىن، ەرتەدەن كەلە جاتقان-دى.
— ال ەندى وزگە جايدى قويا تۇرىپ، ازىرگە اكە تۋرالى اڭگىمەنى جالعاستىرساق قايتەدى؟ -
— اڭگىمەنى وزىڭىزدەن تىڭداسام دەپ ەدىم.
— مەنى تىڭداما، وقى... ءالى ءوزىڭ تۋرالى اڭگىمە جازۋىم دا مۇمكىن... كانە، سويلە!
— مەن تۇقىم قۋعان اڭشىمىن عوي.— جاس ۇلان جۇقالتىمداۋ كۇرەڭ ەرىن اراسىنان مارجان تىستەرىن تۇگەل كورسەتىپ قۋلانا كۇلەدى.— وسىرىڭكىرەپ ايتۋىم مۇمكىن...
— قۋلانبا، ۇلىم،— ازىلگە ازىلمەن جاۋاپ قايتارىپ مەن دە كۇلەمىن.— بايقا، مەن ءوزىم دە اڭشىمىن، الداي المايسىڭ. ۇقتىڭ با، ۇلىم؟
— ۇقپادىم، نە ايتپاق ەدىڭىز؟
— ايتپاعىم مىناۋ ەدى. بىرىنشىدەن، اڭشىنى اڭشى الداي المايدى. ەكىنشىدەن، جازۋشى دەگەن اتىم بار. سوندىقتان سەنىڭ سوزىڭە ءوڭ بەرۋىم دە، كەيدە ءوز ويىڭدى كەڭەيتە، تەرەڭدەتە ءتۇسۋىم دە، كەيبىر وقيعالاردى ورىستەتە بەرۋىم دە مۇمكىن...
— سوندا قاڭقاسى مەنىكى، سىلاعى سىزدىكى بولا ما؟
— جوق، قاڭقاسى دا، سىلاعى دا سەنىكى، مەن تەك بويايمىن عانا، وڭدەيمىن عانا. وسىعان كەلىسەمىز بە؟
— اقساقال،—جاس تەڭىزشى ۇيالىڭقى پىشىنمەن مەنىڭ بەتىمە قارايدى.— ءسىز وسى مەن تۋرالى بىردەڭە جازۋدان ويىڭىز بار ما؟
— مۇمكىن، قابىلەتىم جەتسە...
— جوق، قويىڭىز.— بولاتحان شىن قىسىلا باستاعانداي.— مەن نە سونشا، باتىر ەمەن، عالىم ەمەن، قاتارداعى «جاۋىنگەر»، قاراپايىم تەڭىزشىمىن عانا... ەڭ بولماسا، كاپيتان بولسام ەكەن.
— مىنە، سەن ماعان تاقىرىپ تاۋىپ بەردىڭ! «قاراپايىم تەڭىزشى»، جوق، جوق، «كاپيتان ۇلى» دەپ جازامىن. وسىعان كەلىستىك پە؟
— كاپيتان ۇلى،— تەڭىزشى بالا بۇل جولى كوڭىلدەنە كۇلەدى.— مەن سول اتاقتى اقتاي السام.
— اقتاۋعا بورىشتىسىڭ!
— ارينە،— كاپيتان ۇلى باسىن يزەدى،— ارينە، بورىشتىمىن! «كاپيتان ۇلى!.،»
بولاتحان وسى سويلەمدى ۇلكەن ءبىر سالتاناتپەن قايتالاي وتىرىپ، اڭگىمەگە كىرىسىپ كەتكەنىن ءوزى دە بايقاماي قالدى.
5
— كاپيتان ۇلى دەمەكشى، وسى سويلەمدى مەن ەڭ العاش ءوز اكەمنىڭ اۋزىنان ەستىگەن ەدىم. بۇل 1950 جىلدىڭ كۇزى بولاتىن. اكەم گۋريەۆكە كەتكەن-دى. ورالار كەزى بولعانداي. اسىعا ءار كۇن كۇتەم دە، جابىعىپ ۇيگە ورالام. «جولاۋشىنىڭ كەشىككەنىنەن ءۇمىت ەت، ولجالى قايتادى!»— دەيدى اجەم. ولجاسى نە، ۇقپايمىن...
اق تىمىق كۇنى تاعى دا الىسقا ءۇنسىز كوز تاستاپ، جار جيەكتە تۇر ەدىم. تەڭىز شالعايىنان شانشىلا ءبىر ءتۇتىن كورىندى دە، سەكۋند سايىن انىقتالا بەردى. اكەم مىنگەن كەمە ەكەن. پريستانعا جاقىنداعان كەزدە-اق ايعايلاي جۇگىردىم. «الاقاي-اۋ، الاقاي!..» كاپيتان كوپىرىنەن كۇلىمدەپ اكەم دە ماعان ۇمتىلعان. قولىندا شاعىن قوبديشا. «اجەمنىڭ كۇتكەن ولجاسى الدە وسى بولار ما؟..» كەمەدەن كەمەگە قارعي وتىرىپ، اكە توسىنە اسىلدىم. اكەم مەنى مەيىرىمدى قۇشاعىنا قىسىپ، قۇمارتا ۇزاق ءسۇيدى دە، جاڭاعى كۇرەڭ قوبديشانى موينىما ءىلدى. «اكە، بۇل نە، اجەمە اكەلگەن ولجا ما؟..» اكەم ماساتتانا كۇلەدى. «جوق، بۇل ساعان اكەلگەن ولجام. وقۋ جابدىعى. ەندى ون بەس كۇننەن سوق مەكتەپكە باراسىڭ... سەن كاپيتان ۇلىسىڭ، سوندىقتان دا جاقسى وقۋعا ءتيىستىسىڭ! ۇقتىڭ با؟» مەن باسىمدى يزەپ، باتىل جاۋاپ بەرەمىن. «ۇقتىم، جاقسى وقيتىن بولامىن... مەن كاپيتان ۇلىمىن!..»
اكەم ايتقانداي سول جىلدىڭ سەنتيابرى ءبىزدىڭ ءۇيدى شەكسىز قۋانىشقا تولتىرىپ، مەنى مەكتەپ ەسىگىنەن ەندىرگەن ەدى. ال وتكەن جىلدىڭ وكتيابرى مەنى سەميا تاۋقىمەتىن كوتەرەر ازامات قاتارىندا ءبىرجولا تەڭىزگە اتتاندىردى...
كاپيتان ۇلى الدەنەگە كۇرسىنىپ، ۇزاق ۋاقىت ءۇنسىز وتىردى دا، كەنەت دىبىسسىز عانا جىميىپ، اڭگىمەسىن جالعادى.
— ءسۇيتىپ، مەن ءبىر ءۇيدىڭ ازاماتى اتاندىم. ال وسىعان دايىن با ەم؟.. جوق، ارينە، جوق. راس، مەندە تەڭىز قۇمارلىق بار ەدى، كەيىن اڭعاردىم، تەڭىز ەڭبەگىنىڭ شىن ءمانىن ۇعىنعاندىق ەمەس، انشەيىن ءبىر اۋەسقويلىق، سابيلىك ەكەن عوي، مۇنىم...
سابيلىك دەمەكشى، سابيلىك كوزىڭ قىزىق قوي. مەن اتا-انانىڭ تۇڭعىشى ەكەنمىن. ەكى جاسقا جەتكەنشە ءۇي ءىشىنىڭ بار ەرمەگى ءبىر ءوزىم عانا بولىپپىن دا، سودان بىلاي اتا-انا مەيىرىمىنە ورتاقتاستار مىرگە كەلە باستاپتى. تەتەلەس ءىنىم تاڭاتقاننىڭ تالپىنعان كەزى ەسىمدە جوق.
ال قارىنداسىم جانيا تۋعاندا بەستە ەدىم. ونىڭ العاشقى اششى «ىڭگاسى» الىگە دەيىن قۇلاعىمدا. العاشقى؛»بي كۇلكىسى ءالى دە كوزدىڭ الدىنداۋ ويانىپ الىپ، كەيدە ءبىر ۋىلدەپ قانا جاتاتىن. «توقتىق تارتىپ جاتىر، قارعاشىم. ەل-جۇرت توق بولادى ەكەن!» دەيتىن-دى كارى اجەم. كەيدە ول سىقىلىقتاي كۇلىپ، تالپىنا قولىن سوزادى. اجەم ابدەن شاتتانىپ، جوعارى كوتەرەدى. «اق قاناتتى پەرىشتەلەر ۇشىرىپ ءجۇر. سولارعا قول سوزادى». مەن ونى اق كوگەرشىن دەپ تۇسىنەمىن. ءبىراق كورە المايمىن. «اجە، اجە، قايدا ءجۇر الگى اق قۇسىڭ؟ ۇستاپ بەرشى بىرەۋىن...» اجەم توبەمنەن يىسكەپ كۇلەدى. «قۇلىنىم، ولار قۇس ەمەس قۇدانىڭ پەرىشتەسى. ولار بىزگە كورىنبەيدى...» اجە جاۋابى مەنى قاناعاتتاندىرمايدى. «ەندەشە جانياعا نەگە كورىنەدى... مەنەن قورقا ما؟..» اجەم مۇدىرە جاۋاپ بەرەدى. «جانيا ءالى نارەستە، قۇدا الدىندا كىناسىز...» سوڭعى ءسوزدى بۇزىقتىق شىعار دەپ ويلايمىن دا، ءوزىمنىڭ بۇزاقى ەمەس ەكەندىگىمدى دالەلدەۋگە تىرىسام. «قۇدا ۇيىنە بارعاندا مەن تەنتەك بولعانىم جوق... قۋعامىن جوق قۇستارىن...» اجەم جىميادى. «قۇلىنىم، ولار قۇدانىڭ قۇسى ەمەس، ءتاڭىرىنىڭ پەرىشتەسى...» مەن بۇرىنعىدان بەتەر قۇمارلانامىن. «ءتاڭىرىنىڭ پەرىشتەسى بولسا دا، ۇستاپ بەر ايتپەسە مەن ولاردى...» اجەم جەكىرىپ تاستايدى. «تەك، بار بولعىر... جامان بولادى...» بۇدان سوڭعى سۇراقتارىمنىڭ ءبارى دە جاۋاپسىز قالادى. مەنى نالىس بيلەيدى. ال قارىنداسىم كوڭىلدى. كۇلە تالپىنىپ، الدەقايدا قول سوزادى. مەن قىزىعا قارايمىن. «اتتەڭ جانيا ءوزىم بولسامشى، اق قاناتتى پەرىشتەلەردىڭ بىر-ەكەۋىن سيراعىنا ءجىپ تاعىپ، ويىنشىق ەتكەن بولار ەدىم!»—دەپ ارماندايمىن...
بولاتحان الدەنەنى ەسىنە تۇسىرگەندەي ءسال ويلانىپ، تاماعىن كەنەدى.
— «بايتەرەكتىڭ بويىنان جارىپ شىققان جاس بۇتاق سول مەيىربان تەرەكتەن بارعان سايىن جاپىراعىن الىستاتا بەرەدى. بالا دا وسى سياقتى. ەس بىلگەن سايىن اتا-انادان شالعايلاي تۇسەدى...» مەن وسى ءبىر قاناتتى ءسوزدى ەڭ العاش ءوز اكەمنىڭ اۋزىنان ەستىگەن ەدىم. كەيىن اڭعاردىم. بالزاكتىڭ «گورە اكەسىنەن» العان ەكەن. ول كىسى كىتاپتى كوپ وقيتىن دا، مەنى دە كىتاپ وقۋعا قۇمارلاندىراتىندى. سول «گورە اتاي» ايتقانداي، مەن دە جىلدان-جىلعا وزىمشە توپشىلاپ، وزىمشە قابىلدايتىن بولىپ بارامىن. ەندىگى جەردە اجە ەرتەگىسىنە سەنە دە بەرمەيمىن. اتا-انامدى قۇرمەتتەي، سىيلاي تۇرسام دا، وزىمشە سەزىنىپ، وزىمشە ارماندايمىن. كەيدە ءتىپتى پىكىر تالاسى دا بولىپ قالادى. ارينە، جابىرلەنەرلىك ءزىلدى شايقاس ەمەس، اركىم ءوز ويىن ورتاعا سالعان، ەركىن ءبىر كەڭەس ءتارىزدى. مۇندايدا وزات اكە اجەم مەن انامنان مەنى قورعاپ، جىميا باسىن يزەيدى دە، باياعى قاناتتى ءسوزدى قايتالايدى. «بايتەرەكتەن وسكەن جاس بۇتاق دارالانا بەرمەي مە؟.. كازىر بۇل ءسابي ەمەس، ازامات، ءوز بەتى، ءوز پىكىرى بولعانى وڭدى...» كەيدە اكە پىكىرىن اجەم دە قۇپتايدى. «جارايدى، اتا بالاعا سىنشى دەيىك، تەك اڭعارىپ ايتساڭ بولعانى!..»
مەن سەگىزىنشى كلاستى ءبىتىرىپ كەلگەن كۇنگى سالتاناتتى داستارقان ۇستىندە مىناداي ءبىر ەركىن كەڭەس باستالدى. — ال، كانە، كاپيتان ۇلى،— اكەم مەنى باۋىرىنا تارتىپ، ماڭدايىمنان يىسكەدى دە، سۇيسىنە كۇلىپ، جۇزىمە ءۇڭىلدى.— كۇزگە دەيىن نە ىستەمەكسىڭ؟
— تەڭىزگە شىقسام دەپ ەدىم...
— وي، ازاماتىم.— اكەم مەنى ارقاعا قاقتى.— سەن ەندى ون بەسكە كەلگەن جىگىتسىڭ... بۇل جاستا گايداردىڭ كىم بولعانىن بىلەسىڭ بە؟
— بىلەمىن،—مەن ەركەلەي كۇلىپ، اكە كەۋدەسىنە قۇلاعىمدى توسەدىم. اكە جۇرەگى مازاسىز سوعادى. ماقتانىش سەزىمى شىعار-اق.— ال مەن، بىلەسىز بە كىم بولام؟
— كىم بولامىن دەيسىڭ بە؟— اكەم جۇرەگىمدى جۇزىمنەن اڭعارماق بولعانداي، بەتىمە ۇزاق ءۇڭىلىپ ءوز كەسىمىن ايتادى.— كاسپييدىڭ اساۋ تولقىنىن الاقاندا ويناتار، وزىمدەي العىر كاپيتان بولاسىڭ!..
— حا، حا.— مەن اكە پىكىرىن اياقتاتپاي كۇلىپ جىبەردىم،— كاسپيي سياقتى كولشىكتى شارلايتىن... «كارى تاسباقا» كاپيتانى.
— بالام،— اكەم نامىستانىپ قالعانداي، ماعان تەسىلە قارايدى. داۋسىڭدا ءبىر ىزعار بار.— الدىمەن، قاتە ايتىپپىن. سەنى كاپيتاندىققا ەمەس، كاسپييدى كوركەيتەر عالىمدىققا وقىتامىن. كەنجە ۇرپاعىنان دا شىقسىن ءبىر مىقتى... ەكىنشىدەن، كاسپييدى سەن قورلاما. وكەانعا بەرمەيمىن مەن ونى. بىلەسىڭ بە؟
ءسوز ەكپىنىندە نامىس بولا تۇرسا دا، مەن بۇل جولى ءوز اكەمە مەيلىنشە ءسۇيسىنىپ قالدىم. ول كاسپيي تەڭىزىنىڭ سوناۋ ءبىر ميلليون جىلداردان بۇرىنعى كانە تاريحىنان باستاپ، بۇگىنگى بولمىسى مەن كەلەشەگىنە وي جۇگىرتكەندەي.
— بىلەسىڭ بە، كاسپييدى؟ ول — وسىدان ميلليون جىل بۇرىن ءالپى مەن ارال اراسىن تۇگەل توعىتىپ جاتاتىن سارمات تەڭىزىنىڭ مۇراگەرى... قازىرگى اۋماعىنىڭ وزىنە انگليا مەن پورتۋگاليانى تۇتاس سىيعىزۋعا بولادى. ال ۇزىندىعىن ءسوز ەتسەك، گەرمانيا مەن فرانسيانى ەركىن وراپ الادى... سولتۇستىگىنىڭ ءار گەكتارىنان 40 كيلوعا جۋىق بالىق اۋلانادى... قانشاما مول قازىنا، ءا؟.. راس، كاسپيي» تەڭىزى جىل سايىن تارتىلىپ، تايىزداپ بارادى... ءقازىر كاسپيي تەڭىزىن تەرەڭدەتۋ، سىبىرلىك وزەندەردى وسىندا بۇرۋ مىندەتى تۇر... سول قۇرىلىس باتىرى سەندەر بولۋعا تيىستىسىڭدەر... مۇرنىڭدى بوسقا كوتەرمە... مەن كاسپييدى وكەانعا بەرمەيمىن.
كاسپيي پاتريوتى قالىڭ قاسىن جيىرا ءتۇسىپ، مەنىڭ، جۇزىمە تەسىلە، ءۇنسىز قارادى. وتكىر قاراشىقتارىندا ىزالى، وتتى ۇشقىن بار.
— كەشىر، اكە،— مەن ءوز سەزىمنىڭ اعاتتىعىن ەندى عانا اڭعارىپ، تومەن قارادىم.— كەشىرىڭىز.
— جارايدى، جارايدى، مۇڭايما.— اكەم مەنى قايتادان باۋىرىنا تارتىپ، بەتىمنەن ءسۇيدى.— دايىندالا بەر، ەرتەڭ تاڭ اتا تەڭىزگە شىعامىز... توعىزىنشى كلاسس دەگەن وڭاي بولماس-اق، وقۋلىقتارىڭدى دا الا ءجۇر. ۇقتىڭ با؟
— ۇقتىم...
وسىدان وزگە ءتىل قاتپاي، باسىمدى عانا يزەدىم. ال ۇقتىڭ با؟» مەن «ۇقتىمدى» ءارقايسىسىمىز ءار ءتۇرلى اڭعاردىق. تەڭىزگە شىعۋعا، وقۋلىقتارىمدى الا جۇرۋگە قارسىلىعىم جوق، ءبىراق اكەم جۇرگىزەتىن تاسىمال كەمە ەمەس، ءجۇز مەتر تەرەڭدىكتەن ەلەكتر جارىعىمەن كيلكا اۋلايتىن «نەپتۋن» ەكيپاجىنا قوسىلماقپىن. وعان بالىق، ءجۇرىسىن باقىلايتىن ەحولوت اپپاراتى دا ورناتىلعان. رومانتيكاعا اۋەسقوي جەتكىنشەكتەردى عانا ەمەس، ءتىپتى ەگدەلەردى دە قىزىقتىرار جاڭالىق! سول كەمەنىڭ مەحانيگى سارتاي اعاي ەكەۋمىز قۇپيا كەلىسىم جۇرگىزگەلى ەكىنشى اپتا. سودان بەرى راسيانى، اۋلاۋ قۇرالدارىن، مەحانيزم تەتىكتەرىن ۇيرەنۋدەمىن. بۇل سىرىمدى ءوز اكەم پەن جاسىرۋ قىلمىس تا سياقتى. ءبىراق ايتا قالسام، جىبەرمەيتىنى داۋسىز.
6
... جانقيا اپايدان جاسىرىنىپ كەتكەن داۋىل سياقتى مەن دە ءىڭىر كەزىندە «نەپتۋنعا» كەلىپ مىنگەنمىن. كوپ كەشىكپەي-اق باۋتيننان شىققان ءۇش كەمە تەڭىز كەڭىستىگىنە قاراي شالعايلاي بەردىك. اسپان كۇمبەزى الا بۇلتتانا ءتۇسىپ، جەل لەبى دە ەكپىندەي باستاعان ەدى. ءۇش كەمە كەيدە ءپىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى تىزىلە شۇبالىپ، كەيدە قابىرعالاسا جۇزەدى. قۇددى بايگىگە شاپقان جۇيرىكتەي، جارىسىپ كەلە جاتقان ءتارىزدى. ەكپىندى جەل كوتەرگەن ەركە تولقىندار
كەمە توسىندە كۇمبىرلەي كۇلىپ، اسپانداي شاپشيدى دا، كۋبريك توبەسىنەن اسىرا كۇمىس بوراسىن سەبەلەيدى. ەلەكتر ساۋلەسى مەن سۋ بوراسىنى توعىسىپ، كەمە ۇستىندە الۋان ءتۇستى، باي شۇعىلا تولقيدى. وق قاناتىمىز جاسىل مۇنارلانا قۇبىلىپ، سول قاناتىمىز سولعىنداۋ قىزعىلت شاپاققا بولەنگەن. ادەمى دە الۋان بوياۋلى نۇر تەڭىزىنىڭ ويناقى قۇشاعىندا تەربەلە ءجۇزىپ كەلەمىز. نەتكەن عاجاپ كورىنىس!
مازداي جانعان باۋتين وتتارى «ءساتتى ساپار!» دەگەندەي، جىمىڭداي كۇلىپ، تولقىن تاساسىنا جاسىرىنعان. قازىرگى ساتتە بۇل تۇستان سولعىنداۋ عانا اق مۇنار بايقالادى. كومبينات شامدارىنىڭ مول ساۋلەسى بولۋعا ءتيىستى. سول مۇنارعا كوز تىگىپ، كۇرسىنە تۇسەم دە، «قىلمىسىمدى» ەسكە الام. بۇل مەنىڭ اكە الدىنداعى العاشقى قىلمىسىم، اق كوڭىلدى اكەمدى العاشقى رەت الداۋىم. «نەگە الدادىم، كەرەگى نە ەدى؟» «ەرالى» كەمەسىنە تولتىرا جۇك تيەلگەن-دى. اكەم ەرتەڭ ساعات التىدان استراحانعا جۇرمەكشى. مەنى وزىمەن الا كەتپەك بولعان-دى. كەشكى استان كەيىن مەن «ەرالىگە بارىپ جاتايىن»،—دەگەن ۇسىنىس ەنگىزدىم. اكەم مەنىڭ قۋلىعىمدى اڭعارماسا كەرەك، كوڭىلدەنە جىميدى. «ە، دۇرىس... ەرتە الا تاڭنان ۇيقىڭدى بۇزىپ جۇرگەنشە، سوندا بارىپ جاتا قال!» ءۇي جاندارىمەن اسىعىس قوشتاستىم دا، جۇگىرە جونەلدىم. كەشىگىپ قالدىم با دەپ قاۋىپتەنگەن دە ەدىم. «نەپتۋن» ەكيپاجى جادا عانا جينالا باستاعان ەكەن، قارعىپ ۇلگىردىم دە، كۋبريككە سۇڭگىدىم. جاعادان ۇزاپ كەتكەنشە كوزدەن تاسا بولماقپىن. سول بۇققاننان جادا عانا بوي كورسەتىپ وتىرمىن. «ەڭ بولماسا حابارلاپ تا كەتپەدىم. اق كوڭىل اكە تاڭەرتەڭ مەنى ىزدەپ اۋرە بولادى... «سۋعا ءتۇسىپ كەتتى» دەپ قورقۋى دا ىقتيمال... نەتكەن اقىماقتىق، نەتكەن اۋا جايىلعاندىق؟..» قۇر كۇرسىنە كۇبىرلەپ، ءوزىمدى-وزىم اقتاۋعا تىرىسامىن... «بايتەرەكتىڭ بۇتاعى بارعان سايىن جاپىراعىن الىستاتا بەرەدى... كەشىرە گور، اكە، رۇقساتسىز كەتكەنىم بولماسا، قىلمىسقا اياق باسقام جوق... ارمانىم بار، ىنتىعىم بار... تەرەڭدە جۇزسەم، تەحنيكا جاڭالىعىن يگەرسەم دەپ ەدىم!»
اشىق تەڭىزگە شىققان سايىن جەل لەبى ماناعىدان دا گورى ەكپىندەپ، سۋ بوراسىنى كەمە ءۇستىن توعىتا شاشىرايدى. ءقازىر ءبىزدىڭ كەرۋەن بەينە ءبىر شۇعىل سىنا ءتارىزدى ءۇش بۇرىشتانا قالىپتى. ەڭ الدىندا وزاتتاۋ «نەپتۋن» زاۋلاپ كەلەدى. بىزدەن ءسال عانا كەيىن، ارالارىن تەڭ تاستاپ، «ءباۋتينشى» مەن «شميدت» كەمەلەرى قاناتتاسا ءجۇزىپتى. قۇدىرەتتى موتورلار تەڭىز اسپانىن الۋان ىرعاقتى ۇنگە تولتىرعان. الا بۇلتقا مالتىعىپ، اسپان بيىگىندە اي دوڭگەلەيدى. بۇلت ساڭىلاۋىنان جۇلدىزدار سىعالايدى.جوتالانا كوتەرىلگەن ءاپايتوس الىپ تولقىندار قىزىلدى-جاسىل جالدارىن شۇعىلالاندىرا جەدەلدەتە، ونسىز دا جۇيرىك كەمەنى جەدەلدەتە قۋادى. «شۇعىل جەتىڭدەر، سەندەردى كۇتكەن ولجا بار، اسىعىڭدار!» دەگەندەي. تالاي مەزگىل كوزگە ۇيقى كەلمەستەي، قاراي بەرگىم كەلەدى.
بولاتحان، ۋا بولاتحان،— جاۋاپتى تۇنگى ۆاحتادا ۇزاق. ۋاقىت ءوزى تۇرعان قاناي كاپيتان ەسىنەي ءتۇسىپ، رۋبكادان باسىن سۇعادى دا، مەنى وزىنە شاقىرادى،— بەرى كەل.
اسىعا جۇگىرىپ، رۋبكاعا كىرەمىن.
— قاناي اعا، نە ايتپاق ەدىڭىز؟
— تۇنگى ساعات ون ەكى بولدى. بار ۇيىقتا!
— كۇندىز ۇيىقتاپ العانمىن....
— ۇيقىڭ كەلمەسە وسىندا وتىر... ءۇستىڭ سۋ بولىپ قالدى عوي...
كاپيتان ۇسىنىسىن قايت ەتپەي، از وتىردىم دا، ورنىمنان كوتەرىلدىم. رۋبكا ىشىنەن تەك الدىڭعى باعىتتى عانا بولماسا، وزگە تۇستى بولجاي الار ەمەسپىن. اينەكتەن باسىمدى سۇعىپ، توڭىرەككە كوز جىبەرگىم كەلەدى. كاپيتان قارسىلىق ەتپەدى. ەندى ەركىنسي باستاعان ءتۇرىم بار. قاناي اعايمەن قاتارلاسا تۇرىپ، شتۋرۆال تۇتقاسىنا قولىمدى اپارىپ تا قويدىم. كاپيتان بۇل جولى دا نارازىلىق سەزدىرگەن جوق. ول قاليان سىرتىمەن قارا مۇرتىن سيپاي ءتۇسىپ، جىميا كۇلدى دە، توبەمنەن يسكەدى.
— نەمەنە، شتۋرۆالدى ۇستاعىڭ كەلە مە؟
— رۇقسات ەتسەڭىز...
— ءما، ۇستا. ءبىراق، بەرى قارا،— قاناي اعاي ءسال ەڭكەيىپ، شتۋرۆال الدىنداعى ۇلكەن كومپاستان باعىتتى كورسەتتى،— وسى كۋرستان اۋدارماي ۇستا. ۇقتىڭ با؟
— ۇقتىم، اعا... اۋدارمايمىن.
جاس كەۋدەمدى ماقتانىشقا تولتىرا تەرەڭ، تىنىستاپ قويامىن. وسى ءبىر ساتتە ءوزىمدى شىن كاپيتانعا بالاعاندايمىن. رۋبكا كەمەرىندە تۇرعان ۇلكەن ءدۇربىنى موينىما ءىلىپ تە ۇلگىرگەنمىن، مەزگىل-مەزگىل كوزىمە توسىپ، الىسقا قارايمىن. بۇنىم تەك ءبىر اۋەسقويلىق. ايتپەسە ءتۇن ىشىندە نە كورىنۋشى ەدى. ەندى ءبىر ءسات تەلەگراف اپپاراتىنا دا كوز جىبەرىپ قويدىم. ماشينا بولىمىندەگى سارتاي اعايعا «بار ەكپىنمەن» دەگەن كوماندا بەرۋدەن دە ويىم بار. تەك كاپيتاننان جاسقانام. ول تەڭىز كارتاسىنا ۇڭىلە تۇسكەن كۇيى ءۇنسىز وتىر. اندا-ساندا عانا ءسال كوتەرىلە ءتۇسىپ، كومپاسقا كوز قيىعىن جىبەرەدى. كەيدە داۋىستاپ تا قويادى. «ءاي، كوزىڭە قارا، ءرۋلدى وڭعا!» تەلەگراف جازۋلارىنا نازار اۋدارعان شاقتاردا ءسال اۋىستىرىپ الاتىن بولسام كەرەك، كەمە تۇمسىعىن بەرىلگەن كۋرسقا دالدەي تۇسەمىن دە، شتۋرۆالدى الاڭسىز ۇستاۋعا تىرىسامىن.
— مىنە، وسىلاي ءتۇزۋ جۇرگىز.— كاپيتان ەندى ءبىر ءسات ورنىنان كوتەرىلدى.— شتۋرۆالدى يگەرىپ الدىڭ... ۇيرەنە كەلە كاپيتان بولاسىڭ!
— كاپيتاندىق قايدا، ءالى... ماساتتانعاندىعىمدى سەزدىرمەي، ىشتەي عانا جىميام. كاپيتان توبەمنەن سيپايدى.
— ءوزىڭ كىم بولعىڭ كەلەدى؟
— كىم بىلەدى... ازىرگە تاڭداۋدامىن... كاپيتان بولۋ دا جامان ەمەس-اۋ... ارينە، وكەاندىق. كورابلدەردە...
— وقۋ كەرەك... بۇل تەحنيكا زامانى، اتوم زامانى. بولاشاق سەندەردىكى. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ريەۆوليۋسيا جولىندا قان توگىپ، بىزدەر ءۇشىن كۇرەسسە، كەشە ءبىز سەندەردىڭ كەلەشەكتەرىڭ ءۇشىن كۇرەستىك. قان مەن تەر بوسقا كەتپەگەن. كازىر قانشا ىلگەرىلەگەنىمىزدى سەزىنەسىڭ بە؟
قاناي اعاي ساعاتىنا ءۇڭىلدى دە، رۋبكادان موينىن سوزىپ، جوعارى قارادى...
— سوناۋ ءبىر جىلتىلداي جىلجىعان اق جۇلدىزدى قاراشى...
رۋبكا اينەگىنەن مەن دە سىعالادىم. ءبىراق، اسپان جۇلدىزدارىنان وزگە ەشنارسە بايقاي المادىم.
— كوردىڭ بە، بەرى، بەرى قارا!
كاپيتان سول كوزىن ءسال قىسىپ، وڭ قولىنىڭ ساۋساعىن شوشايتتى. سول باعىتقا ۇزاق قارادىم. اسپان بيىگىندە باتىستان شىعىسقا قاراي اق جارقىن جۇلدىز زاۋلاپ بارادى ەكەن.
— كوردىم، اعاي، كوردىم. بۇل نە، سامولەت پە؟
— جوق، اقماق.— قاناي اعاي وڭ الاقانىن يىعىما قويىپ، كۇلىپ جىبەردى.— جەر سەرىگى!.. كوردىڭ بە، بۇكىل الەم جۇزىنە ءبىزدىڭ قۇدىرەتتىلىگىمىزدى پاش ەتىپ بارادى.
بىزگە دە ازىق-تۇلىك بايلىعىن مولايتىڭدار، امەريكانى باسىپ وزۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسىڭدار دەگەن جار سالا زاۋلايدى. «تەڭىز باتىرلارى، مەنىڭ قارقىنىما ىلەسىڭدەر!» دەيدى... مىنە، پارتيا ءبىزدى وسى ماقساتقا مەڭزەپ وتىر. قانداي اسىل ماقسات! ءبىز سول ماقساتتى ورىنداۋ جولىنداعى وتان سولداتىمىز. سول مولشىلىق كۇرەسىنە بارامىز. ۇقتىڭ با؟
— ۇقتىم، اعا، ۇقتىم.
—ۇقساڭ سول كەلەشەكتىڭ الىمدى ادامى بولۋ ءۇشىن وقۋىڭ كەرەك. تەحنيكانى مەڭگەرۋىڭ كەرەك.
— دۇرىس ايتاسىز، اعا.
جارىق جۇلدىز جالتىلداپ توبەمىزدەن وتە بەردى. كاپيتان كارتاعا ءۇڭىلىپ ءبىراز ءۇنسىز وتىردى دا، ورنىنان كوتەرىلدى.
— كازىر ساعىنىدق شامى كورىنۋگە ءتيىستى... ءقاۋىپتى تۇستان وتتىك قوي...
— ءقاۋىپتى تۇسىڭىز نە، تەرەڭ بە؟
— جوق، ءىنىم، تەڭىز استىنداعى شوقى تاستاردى —ريفتەردى ايتامىن...
— ونى قايدان بىلەسىز؟
— مىنە، مىناۋ كارتادا تەڭىز ءتۇبىنىڭ وي-قىرى تۇگەل كورسەتىلگەن.— كاپيتان رۋبكا ەسىگىن اشا بەرىپ، ارتىنا بۇرىلدى.— بايقا، باعىتىڭنان جاڭىلما. مەن بارىپ ءتوعايالىنى وياتايىن.
— سەنۋىڭىزگە بولادى.
كاپيتان كۋبريككە ءتۇستى دە، قايتادان كوتەرىلدى. جاعا جاقتان جىمىڭداپ، جالعىز ساۋلە كورىنەدى. ماناعى ساعىندىق شامى بولۋعا ءتيىستى. قاناي رۋبكاعا ەنىپ، كومپاسقا كوز جىبەردى دە، ارقاما قاعىپ قويدى.
— جىگىتسىڭ، بولاتحان، جىگىتسىڭ... ەندى وڭعا تامان ال... جەتتى، جەتتى... ءدال وسىدان اۋدارما!
ەندى ءبىر ءسات كاپيتان قاليانىن سورا ءتۇسىپ، ماعان الدە نەندەي سۇراقتى پىشىنمەن قاراپ قويدى.
— اۋ، وسى سەنى ءادىلحان قالاي جىبەردى؟ وزىمەن الا كەتپەك ەدى.
— جىبەردى عوي...
الدىمىزداعى وت كەمە بولىپ، سونىمەن كەرى قايتارماعاي دەگەن قاۋىپپەن اڭگىمە تاقىرىبىن دەرەۋ وزگەرتۋگە تىرىستىم.
— قاناي اعاي، ءبىز قاي جەردەن اۋلايمىز؟
— ەرالىدەگى بازاعا بارىپ كورەمىز عوي...
كوپ ۇزاماي ەكى كوزىن قوس جۇدىرىعىمەن ۋقالاپ، توعاڭ دا كەلىپ ۇلگەرگەن ەدى، كاپيتان باعىتتى دالدەپ بەردى
دە، رۋبكادان شىعۋعا ىڭعايلاندى. تابالدىرىقتان اتتاي بەرىپ، ارتىنا بۇرىلدى.
— بولاتحان، بار ۇيىقتا...
— ءالى ۇيقىم كەلگەن جوق، اعا...
— جەتتى، جەتتى...
كاپيتان بۇدان ءارى ءتىل قاتپاي، رۋبكا جانىنداعى ءوز بولمەسىنە ەندى دە، ەسىگىن جاۋىپ الدى. مەن شىعۋعا ىڭعايلانعان ەدىم، توعاڭ شىنتاعىمەن ءتۇرتىپ قويدى.
— توقتا!.. ۇيقىڭ كەلمەسە، شتۋرۆالدى ۇستاي تۇر... مەن ءبىر...
قۋانعانىم سونشا، ءۇنسىز عانا باس يزەپ، شتۋرۆالعا قايتادان جابىستىم. توعاڭ تۇقشاڭداي دومالاپ رۋبكادان شىقتى دا، قاپەلىمدە ورالماي-اق قويدى. گاليۋن بارسا قايتار مەزگىلى بولعان ەدى، كامبۋزدا وتىرماعاي...
توعاڭ ءالى كەلگەن جوق. جابىققان دا، شارشاعان دا سياقتىمىن. قارلارىم دا تالىپ قالعان. كوزگە ۇيقى تىعىلىپ، قالعي دا باستاعاندايمىن. باسىمدى ءبىر كوتەرىپ، رۋبكا اينەگىنەن قاراعانىمدا سوڭعى ەكى كەمەنىڭ وزا تۇسكەنىن بايقادىم. ءبىزدىڭ ءجۇرىسىمىز ىرمەتىلە تۇسكەندەي. «موتور ەكپىنىن باسەڭدەتكەن بە؟» تەلەگراف تۇتقاسىنا قولىمدى اپاردىم. «بار ەكپىنمەن!» ءدال وسى ءسات قوڭىراۋ كۇمبىر ەتە قالعان ەدى. رۋبكاعا ەنتىگە جۇگىرىپ سارتاي اعاي كىردى،
— ءاي، نەمەنە، نە بولدى؟
— انالار وزىپ بارادى... قاتتى جۇرەلىك دەگەن ەدىم...
— ءسوزىڭ قۇرسىن... بەرى بەر شتۋرۆالدى... ماس ادامداي، وڭدى-سولدى...
سارتاي اعاي كەمە تۇمسىعىن بەرىلگەن باعىتقا قايتادان تۋرالاپ الدى دا، مازۋتتى جۇدىرىعىمەن جەلكەمە ءبىردى نۇقىپ قويدى.
— ءاي، سەنى ۆاحتاعا قويعان كىم؟
— ءتوعايالى اعاي تۇرا تۇر دەپ ەدى...
كاپيتان دا سەرگەك ۇيىقتاسا كەرەك، رۋبكا ەسىگىن اشتى دا ايقايلاپ جىبەردى.
— ساعان جات دەمەپ پە ەدىم؟.. الگى وڭباعان قايدا كەتكەن؟
— سەن تۇرا تۇر دەپ مانا كەتكەن ەدى... كوپ بولدى...
— قۇداي ساقتاعان.— سارتاي اعاي كۇرسىنە جاعاسىن ۇستاپ، شتۋرۆالدى كاپيتانعا تاپسىردى.— اناۋ كەمەلەرگە سوعىلىپ قالا جازداعان...
— الگى ءيتتى دەرەۋ ىزدەڭدەر... ۆاحتانى تاستاپ قايدا ءجۇر؟
— اشقاراق نەمە، سول كامبۋزدا وترىماسىن — راقمەت كاريا كامبۋز ەسىگىن اشىپ جىبەردى دە، ءتوعايالىنى سۇيرەپ شىعاردى.— اڭعارى اشىلعان نالەت!
— اشكوزدەنگەن ۇياتسىز!
كاپيتان ابدەن كۇيىنسە كەرەك، ءتوعايالىنى وندىرشەكتەن بۇرە ۇستاپ، رۋبكاعا سۇيرەپ الدى دا، قابىرعاعا يتەرىپ تاستادى.
— ۆاحتانى تاستاپ... اشتان ءولىپ بارا جاتىر ما ەڭ؟
ەكى ۇرتىن مايلى ەتكە سىنالاي تولتىرعان ءتوعايالى كەمسەڭدەي جىلاپ، مىڭگىر-مىڭگىر ەتەدى.
— ايىم-اۋ، قايدان بىلەيىن... وتىنگەن سوڭ... الگىدە عانا شىققان ەدىم...
مەن دە اقتالا باستادىم.
— نەگە وتىرىك ايتاسىز! شىققالى جاتىر ەدىم، شتۋرمالدى ۇستاتتىڭىز دا كەتىپ قالدىڭىز... قايدا، كوپ بولدى...
— بۇل ءيتتىڭ ىشىندە جىلان بار-دى...
كاپيتان كۇرسىنە باسىن شايقادى.
— ەشكىم جۋىتپاي قويعان سوڭ اياپ ەدىم... بەكەر-اق الىپ شىققان ەكەنمىن... ەرالىگە تاستاپ كەتۋ كەرەك.
— كەرەگى نە... ەكىنشىلەي ويتپەس... ايتەۋىر ەش نارسە بۇلىنگەن جوق قوي.— راقاڭ سەلدىر ساقالىن ءبىر سيپاپ، شتۋرۆالعا قولىن اپاردى.— ماعان بەر دە، تىنىق...
شتۋرۆالداعى العاشقى ساعاتىم ماقتانىشپەن باستالدى دا، نالىسپەن اياقتالدى. كاپيتان مەيىرىمىن مولشەرىمەن پايدالانۋىم كەرەك ەدى. رۋبكاعا العاشقى كىرگەنىمدە مەيىرىم بىلدىرگەن كاپيتان ءقازىر ماعان جالبىر قاسىن تاس ءتۇيىپ، الا كوزدەن وت شاشا قارايدى. «ءتىل المايتىن قىرسىق پا ەدىڭ!» دەيتىندەي. «ەندى قايتىپ بۇل ادام ماعان جىلى قارار ما؟ شىنىندا دا نەتكەن دوڭىزبىن... ەلدە اكەمدى، مۇندا كاپيتاندى رەنجىتتىم... ءوز تالعامىڭ وسى ما؟ ءوز مەنىڭە مەزگىلسىز تىزگىن تىلەيسىڭ!» كۇرسىنە بارىپ توسەگىمە قۇلادىم. «نە ىستەدىم، نە ىستەدىم؟»
7
... ەرالى قاقپا بىزدەردى ەرەكشە مەيىرىممەن قارسىلاعانداي، جايدارى ءبىر اق تىمىق.
جازعى كۇن قىزىل بارقىت شاپانىن جالاڭاش شىڭدار توسىنە جايا تاستادى دا، اسپان بيىگىنە ورمەلەدى. كوگىلدىر كۇمبەز بەتىندە كۇندى ۇزاتقان اق ۇلپالاردان وزگە شۇيكەدەي ءبىر بۇلت بولساشى. اسپان دا، سۋ دا ءموپ-مولدىر. گۇل جەردىڭ كورىنىسى دە تاماشا. جاسامپاز ۇلى تابيعات كارى كاسپييدىڭ ۇلكەن ءبىر اۋماعىن وركەش-وركەش شىندارمەن اينالدىرا قورشاپ، تەك تەڭىزگە كىرەر باعىتتان كىشكەنە عانا قاقپا قالدىرىپتى. بەينە ءبىر ادام قولىمەن قالانعان تاس قامالعا ۇسايدى. ءتىپتى جاعا بەتى دە جالاڭاشتانباي، تاس جالدارمەن بەكىتىلىپتى. قاتىگەز تابيعات ءدال وسى تۇستا تەڭىزشى ۇرپاعىنا ۇلكەن ءبىر مەيىرىم كورسەتپەك بولعانداي. بۇل تاس قامال تەگىندە «نەپتۋن ءتاڭىرىنىڭ» ءوزىن دە تويتاراتىن شىعار-اق. تەك قانا دۇلەي باستالماي، كىرىپ الساڭ بولعانى. ودان ءارى ءقاۋىپ جوق، ىقتىندا دا تۇرا بەر. كەشىكسەڭ كىنا وزىڭدە!
ال كىرىس، كىرىس وڭاي ەمەس-تى! كارىلەر ءسوزىن تىڭداساڭ توبە شاشىڭ تىك تۇرارداي. ارنا اڭعارى قاتەرلى، تەڭىز سۋى بەتىن عانا جاسىرعان تاس شوقىلار بار دەسەدى. تاس دۋالدى تۇرعىزعان، مەيىرىمدى دە ۇستا قول ءدال وسى تۇستا قايتادان قىرسىقسا كەرەك. راقمەت بابانىڭ تىلىمەن ايتقاندا «ساقتانساڭ ساقتارمىن!» دەگەندەي. جەلدى كۇنى ارناڭا ەڭ ءبىر العىر كاپيتاندار عانا بولماسا، وزگەلەر كىرە المايدى دەسەدى. بۇل اڭعار سوناۋ ەجەلدەن تالاي جاندى شىڭىراۋ تۇبىنە تارتىپتى. ەرتەنى قويىپ، كەيىنگىلەرىن ايتسا دا، ارقادا اياز جۇگىرىپ، توبە قۇيقاڭ شىمىرلايدى. سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارى قارا جۇرەك دۇشپاندار ەرالى دەگەن وكىلدى موينىنا اۋىر تاس بايلاپ، وسى اڭعارداعى شىڭىراۋ تۇبىنە تاستاپتى... 1948 جىلى تۇرىكپەننەن كەلگەن ون كەمە اپاتقا ۇشىراپ، سولاردىڭ بىرەۋى عانا امان قۇتىلىپتى. ەسەنالى اقىن وسى ۋاقيعانىڭ زارىن شەرتەر «توعىز قايىق» دەگەن ولەڭ شىعارعان ەكەن، «ءباۋتينشى» كەمەسىنىڭ كاپيتانى ايسا اعاي ءقازىر سول ءبىر «ءبايىتتى» دومبىرا پەرنەسىندە بەزىلدەتە جىرلاپ وتىر. تىڭداۋشىلار قاباعى سالىڭقى. كەزەك-كەزەك كۇرسىنىپ قويادى. جىر تىلىندە دارمەنسىز ءبىر مۇڭ جاتىر. ەڭسەڭدى زىلگە باستىرىپ، ۇرەي شاقىرادى. «ايتپاسا ەكەن، دوعارسا ەكەن...»
جىلاۋىق جىردى تىڭداماۋ ءۇشىن راديو رۋبكاسىنا بارىپ كىردىم. قولتىعىمدا ۆيكتور گيۋگونىڭ «تەڭىز بەينەتكەرلەرى». سەگىزىنشى كلاستى بىتىرگەن كۇنى اكەم سىيلاعان. «تەڭىزشىلەر ۇرپاعىنىڭ بەينەتىن جەڭىلتەر ءبىلىمدى ادام بولۋىڭدى تىلەيمىن! اكەڭ ءادىلحان» دەپ جازىپتى. العاشقى بولىمدەرى اسا اۋىر وقىلاتىن بولعاندىقتان تەك سىدىرتىپ قانا وتكەنمىن. ال ءقازىر مىناۋ ەرالى قاقپاسىنىڭ كورىنىسى سول لامانش-نورمانديا تابيعاتىنا ۇقساس بولعاندىقتان قايتادان وقىپ شىقپاقپىن.
شىنىندا دا، وسى ماڭ ۆيكتور باباي سۋرەتتەگەن پەيزاجدى قايتالاعانداي. بۇندا دا ءار ءتۇرلى بەينەلەرگە ۇقساس شىڭدار بار. ءبىراق تا ءتىلسىز مەڭىرەۋ. «سىرلارىن اشار ارحەولوگ بولسامشى!» كىتاپقا دا ءۇڭىلىپ، مەزگىل-مەزگىل ەرالى قاقپاسىنا دا كوز جىبەرەم. «اتتەڭ، سوناۋ بيىككە سول اعايدىڭ ەسكەرتكىشىن ورناتسا... بولماسا مىناۋ شىڭ تاستان تۇلعاسىن تۇتاس بەينەلەپ، قولىنا فونار ۇستاتسا... ەلىم دەپ ولگەن ەسىل ەر تەڭىزگە ساۋلە ءتۇسىرىپ، بيىكتەن قاراپ تۇرار ەدى-اۋ!
وي سوڭىنان وي كەلەدى. كىتاپ بەتىن جابام دا، دۋال ىشىنە نازار اۋدارام. تاس قامالمەن قورشالعان اق ايدىڭ بەتى ۇشى-قيىرسىز، كوپ ىدىسقا تولىپتى. بۇندا اۋىر جۇكتى كەمەلەردى سۇيرەيتىن قۋاتتى تەپلوحودتار دا، كىشى-گىرىم ارالداي تەمىر بارجالار دا، ۇستىنە بىرنەشە قاتار ءۇي ورناتقان وزدىگىنەن جۇرەتىن، ۇلكەن-ۇلكەن رەپ- رەجاتورلار دا، موتورلى ءىرى كەمەلەر دە بار. بۇنداعى ادامدار دا ءارالۋان. سوۆەت حالقىنىڭ تالاي وكىلدەرىن كەزدەستىرەسىڭ. ءتىپتى كيىمدەرى دە ءارتۇرلى. كوپشىلىگى قازىرگى تەڭىزشىلەرشە كيىنسە، بىرەن-ساران ادامدار ساقالعا قوسا جاق جۇندەرىن دە ءوسىرىپ، قىزىل كەپەش كيىپتى. گيۋگو تۇسىنداعى تەڭىزشىلەرگە ەلىكتەگەندەي.
— بولاتحان، ۋا، بولاتحان!— راديست جىگىت اپپارات قۇلاعىن ماعان ۇسىندى.— مىنانى تىڭداي تۇرشى... مەن دالاعا شىعىپ كەلەيىن... بىلەم دەپ ەدىڭ عوي...
— بىلمەگەندە شە... بارىڭىز...
قۇلاقتى كيىپ الدىم دا تىڭداي بەردىم. راديو تەتىگىن بىلەتىنىم دە راس ەدى. «ال، ءبىراق مىناۋ جەز تۇتقا!.. جاتپاي-تۇرماي وسىنى ۇيرەنسەم...» شاعىن ستولدىڭ شەتىنە ورناتىلعان تەلەگراف تۇتقاسىنا قىزىعا قارايمىن. ءدال مەنىڭ وسى ويىمدى اڭعارعانداي جەز تۇتقا قيمىلداي باستادى. قولىمدى سوزا بەردىم دە، كەرى تارتىپ الدىم. «بۇزىپ تاستاپ، تاعى دا رەنجىتەرمىن...» رۋبكا ەسىگىن تەز اشىپ، ءراديستى شاقىردىم.
— بەكشە، ۋا، بەكشە!
راديست ەسىكتەن ەنتىگە كىرىپ، تەلەگراف تۇتقاسىنا قولىن اپارعان بويدا قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.
— حا-حا، حا-حا... ءاي، بالا...
— ءوي، نەگە كۇلدىڭ، نەگە ءمازسىڭ؟
— ءادىلحان اعاي سەنى ىزدەپ جاتىر.
كۇرسىنە تىنىستاپ، باسىمدى يزەدىم.
— ايتپاي كەتكەن ەم...
— اقىماق، سويتە مە ەكەن.— بەكشە جەكىرىپ تاستادى. —- ولاردا عوي زارە جوق...
— ارينە، اعاتتىق ەتتىم...
بەكشە تەلەگراممانى قولىما ۇستاتتى دا، يەگىمەن ەسىكتى كورسەتتى.
— بار، كاپيتانعا ءوزىڭ تاپسىر.
وتكەن ۇيات ۇستىنە تاعى دا ۇيات جامالدى. يىعىم تومەن سالبىراپ، كاپيتان «بولمەسىنە» كىردىم. «بولمە» ءىشى كوك ءتۇتىن. ءۇش كەمەنىڭ كاپيتاندارى مەن كومەكشىلەرى وسىندا جينالىپتى. الدەنەنى كەڭەسىپ وتىرعانداي. اڭگىمەلەرىن بولۋگە باتىلىم جەتپەي، بوساعادا تۇرىپ قالدىم.
— كانە، تاۋەكەل ەتەمىز بە؟ الدە بۇگىن تاعى دا...— قاناي اعاي قاليانڭ سورا ءتۇسىپ، اركىمنىڭ جۇزىنە ۇڭىلە قارادى.— ويلانىڭدار...
— ايىم-اۋ، تاۋەكەل ەتپەگەندە.— ءتوعايالى ءوتىنىشتى پىشىنمەن كاپيتانعا بۇرىلدى.— ءار ساعاتتىڭ ءوزى قىپ-قىزىل التىن بولىپ تۇرعاندا...
— ءوي، التىندا باسىڭ قالسىن... تۇندەگىدەي ءبىر...
سارتاي اعاي الدەنەگە شارت ەتە قالدى.
— سەنىكى ەر جىگىتتىڭ تاۋەكەلى ەمەس، قارىنبايلىق... ولەرمەندىك...
— ءوي، قويشى ءوزىڭ... قىر سوڭىمنان قالماي... وندا كەتتىم مەن. كەيىن پالە جاباسىڭدار...
توعاڭ ەسىككە قاراي تۇقشاڭداي دومالاپ، مەنى يىعىمەن قاعا ءتۇستى دە، قايتادان بوگەلدى. وسى تۇستا راقمەت كاريا تاماعىن بىرەر كەنەپ قويعان ەدى. سونىڭ ءسوزىن تىڭداماق بولعانداي.
— سارتاي، ساعان نە بولعان؟— راقاڭ وتكىر يەكتەگى سەلدىر ساقالىن ءبىر سيپاپ، تۇيمە كوزىن مەحانيككە قادادى.— بۇنىڭ ۇسىنىسىن دا ەسكەرۋ ءجون... كەيدە بەت الدى ايتاتىندارى دا بولادى... بولجاۋلارى اپتادان كەيىن... ءتىپتى بوسقا دا كەتىپ جۇرەدى... مەنىڭ بۋىندارىم ازىرگە سىرقىراۋدان ساۋ...
— راقاڭ دۇرىس ايتادى. «شميدت» كاپيتانى ءقىدىرالى زور مۇرىننىڭ كوكشىل تۇمسىعىن بۋىلدىق ساۋساقتارىمەن ۋقالاپ، بۋىرىل باسىن يزەدى.— ال داۋىلداتا قالسا... اينالىپ جۇرمەي تىك تارتامىز.
— ارينە،— راقاڭ دا قۇپتاپ قويدى.— بۇل شىدىراۋدىڭ ءار شوقىسى بىزگە ايان. «باۋتينشىلار» نە دەيدى؟
ايسا اعاي يىعىن عانا كوتەردى.
— ساليان ماڭى بولماسا، بۇل جەردى مەن بىلمەيمىن. ال تاۋەكەل دەسەڭدەر... قانەكەڭنىڭ ءوزىن تىڭدالىقشى.
كەڭەستەگىلەر نازارى قانايعا اۋعان. جاس تا بولسا تاجىريبەسى مول. تولقىندا تۋعان ناعىز تەڭىزشىنىڭ ءوزى دەسەدى. اكەسى پلاشكۋت شكيپارى، شەشەسى شالاندادا بالىق جارۋشى بولىپ ىستەگەن ەكەن. قاناي اعاي دۇنيەگە كەلگەن ساعاتتا-اق كۇزگى دۇلەي اجىلىن تىڭداپتى. سول اپاتتا اكەدەن ايىرىلىپ، جەتىم قالعان نارەستە انا تاربيەسىندە باۋلىنىپتى. قانەكەڭنىڭ وزگە تەڭىزشىلەردەن كورگەنى دە كوبىرەك. تەك كاسپيي عانا ەمەس، بالتىقتى دا، وكەانداردى دا شارلاپتى. سوڭعى سوعىس كەزىندە سۇڭگۋىر قايىقتا دا ىستەگەن. بالتىقتى بويلاپ، جاۋ تورىپ، تۇڭعيىق جۇزگەن جاۋىنگەر. پوگوندارىن تاستاعانمەن دە، الىگە دەيىن اسكەري تەڭىزشىلەرشە كيىنەدى. جاۋىنگەرلىك وردەندەرىن تەك مەرەكە كۇندەرى عانا تاعىنادى. سوعىس تۇسىنداعى جارالانۋ زاردابىنان بولسا كەرەك، ون اياعىن ءسال عانا سىلتي باسادى. سول قولىنىڭ ساۋساعىن دۇشپان وعى جۇلىپتى...
وسىعان كورە كارى-جاس قانايدى اعا تۇتىپ، العا ۇستايدى. بۇل كىسىنىڭ ءتۇرى دە، ءتىپتى مىنەز-قۇلقى دا وزگەدەن گورى بولەكتەۋ. بەت الپەتى قازاقتان گورى افريكاندىقتارعا ۇقساستاۋ، بەينە ءبىر قوڭىر لاكپەن بوياپ قويعانداي، جىلتىر قارا. كەڭ ماڭدايدىڭ ءدال ورتاسى ءسال ويىلا ءتۇسىپ، ودان ءارى ەكى شەكەلىككە قاراي جوتالانا بىتكەن ەكەن، سول جوتالار ەتەگىن جالبىر دا قويۋ قاس جاپقان. مۇرىن شەمىرشەگى ماڭداي دەڭگەيىنەن الاسارماي، قويۋ قاستى قاق جارا، تىك ءتۇسىپتى دە، ءدال ورتاسى دوڭەستەنە قالىپتى. دەنەسى دە ءارى ءىرى، ءارى تۇتاس، سوم جاتىر. بەت بوياۋىنىڭ سونشا قارا بولعاندىعىنان شىعار-اق، ادامعا قاراعان كەزدە اۋماقتى الا كوزدەرى دە، كۇلگەن شاقتا ءىرى اق تىستەرى دە جالت ەتە قالادى. راس، ول از كۇلەدى، ساراڭ سويلەيدى. كەلەلى ءبىر كەڭەس بولماسا اڭگىمەگە ارالاسا دا بەرمەيدى. قولى بوساسا بولعانى الدەنەندەي تەحنيكالىق كىتاپتار بەتىنە ۇڭىلەدى. اكەممەن ەكەۋى سىرتتان وقىپ جۇرەتىن، اسىلى، ساباق دايىندالۋمەن بولاتىن-دى. ءقازىر دە سول تومداردىڭ بىرىنە ۇڭىلە تۇسكەن ەكەن.
— قانەكە، كانە، سويلەڭىز.— ايسا اعاي جىميا كۇلىپ، كىتاپ بەتىن الاقانىمەن جابا سالدى.— ءبىر ساتكە قويا تۇرىڭىزشى.
قاناي كاپيتان كىتاپتان باسىن كوتەردى دە، ستول تۇسىندا ءىلۋلى تۇرعان بوبەك سۋرەتىنە قارادى. جالعىز ۇلى ءنۇرالىسىنىڭ سۋرەتى. كەش ۇيلەنگەن، توقتامىس اكە، كەلەشەك ساپار تۋرالى ءوز بوبەگىمەن كەڭەسكەندەي، ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز وتىردى دا، باتىل شەشىمىن ايتتى.
— مەن تاۋەكەل ەتكەلى وتىرمىن... تەڭىزدەن جايباراقاتتىق كۇتىپ قاشانعى جاتامىز...
— ءوي، قالقام، دۇرىس ايتاسىڭ.— توعاڭ قۋتىنداي جىمىڭدادى.— كەشە كۇت، بۇگىن كۇت... ءار ساعات قىپ-قىزىل التىن...
— تاعى دا التىن...
مەحانيك مىسقىلداي باسىن شايقادى.
— ساكە، ورىنسىز كەكەۋدىڭ نە كەرەگى بار... ءبىز امەريكانى ازىق-تۇلىك مولشىلىعى جاعىنان قۋىپ جەتەمىز دەپ جۇرگەن كۇرەسكەرلەرمىز. ءار ساعاتتىڭ التىن ەكەنى راس. كۇرەسكەرگە جايباراقاتتىق، سەرىك ەمەس. — كاپيتان ورنىنان كوتەرىلە بەردى دە، ماعان قارادى.— ءاي، كاك ەتىپ قويعان بالاداي، سەن نەعىپ تۇرسىڭ، بوزارىپ؟
— اعا، سىزگە تەلەگرامما...
باسىمدى جەردەن كوتەرمەي، قولىمداعى قاعازدى كاپيتانعا ۇسىندىم. قاناي اعاي داۋىستاپ وقىدى دا، ؛اۋەلگى ساتتە جالبىر قاسىن تاس ءتۇيىپ، الا كوزدەن وت شاشا قارادى.
— رۇقسات ەتتى دەگەنىڭ قايدا، نەگە وتىرىك ايتتىڭ، ءا؟
كوزىمدى جەردەن الماستان، ءۇنسىز عانا كۇرسىنىپ، ءار كىمدەردىڭ جۇزىنەن قامقورشىلىق ىزدەيمىن. جينالعان جۇرتتىڭ ءبىرازى جىلى راي بىلدىرمەي، دۋىلداسا، جارىسا داۋىس كوتەرگەن.
— ءوي؛ و نەعىلعانىڭ؟
— ءقازىر كەرى قايتارۋ كەرەك.
كىڭ... كىڭ... ايىم-اۋ، قاراسىن باتىرۋ كەرەك.— توعاڭ، دا كەن تاناۋدان پىسقىرىپ، مەنى يىعىمەن ءبىر قاعىپ قويدى.— ءوي، كاپىر، وتكەن ءتۇنى وسىعان سەنەم دەپ... قىرىلىپ قالا جازدادىق قوي... قايتارىڭدار...
— ءتوعايالى، نە كۇيسەپ وتىرسىڭ؟— سارتاي اعاي تاعى دا شارت ەتە قالدى.— سەنىڭ ۆاحتاڭا بالا جاۋاپ بەرە مە؟
— كىڭ... كىڭ... بالا بولسا نەگە الىپ شىقتىڭ؟ قايتار!— توعاڭ مەنى تاعى دا ءبىر قاعىپ تاستادى.— شىق بار!
— قايتپايدى!— سارتاي اعاي ءتوعايالىنى جاعادان سىلكىپ جىبەردى.—ۇرىنبا بالاعا.
— ءاي، سارتاي، قوي، قوي. كەڭسىرىگىڭدى...
— جەتتى، دوعارىڭدار!—قاناي كاپيتان ۇلكەن جۇدىرىعىمەن ستولدى ءبىر ۇرىپ، جەكىرىپ جىبەردى.— ۇلى اپات بولا قالعان دەپ ويلارسىڭ...
— ءاي، ۇلىم، ۇلىم،— راقاڭ سويلەر الدىنداعى ءداستۇرى بويىنشا، ساقالىن قولىمەن ءبىر سيپاپ، تامسانا باسىن شايقادى.— كەلۋىن كەلىپ قالعان سوڭ، قايتارماي-اق قويىڭدار.
— ارينە،— قاناي اعاي ستولىنا ەڭكەيىپ، الدىندا جاتقان قاعازعا ءبىر اۋىز ءسوز جازدى دا، ماعان ۇسىندى.— بار، دەرەۋ حابارلاڭدار...
جانىم جاڭا عانا جاي تاپقانداي، تەرەڭ-تەرەڭ تىنىستاپ، جۇگىرە جونەلدىم. جول بويى وقىپ كەلەم: «باۋتين». «ەرالى» كاپيتانى كەنجينگە. ءادىلحان، دوستىم، كەشىرە گور. بولاتحاندى مەن الىپ كەتكەن ەدىم. وزىممەن بىرگە قايتادى. ۋايىم جەمە. سەنۋىڭە بولادى. دوستىڭ قاناي» دەپ جازىلىپتى. «ۋرالاي» كەلىپ رۋبكاعا كىردىم. اكەم مەيىرىمى دە مول، اشۋى دا قاتتى ادام ەدى. الايدا، قاناي اعايدى سىيلايتىنىن بىلەمىن...
8
... ەرالىدەن شىققان ءۇش كەمە تەڭىز ورتالىعىنا قاراي تارتقانبىز. ءقازىر تەڭىز اسپانى مۇنارتا ءتۇسىپ، العاشقى جۇلدىزدار دا جىمىڭداي باستاعان. باتىستى جاپقان قىزعىلت نۇر ءالى دە تاراپ بولعان جوق. تەلەگەي تەڭىز بەتىندە كەشكى سامال تەربەگەن، مايدا عانا تولقىن بار. ءۇش كەمە كەيدە بىر-بىرىمىزدەن قارامىزدى ءۇزىپ، كەيدە كەنەت جاقىنداي ءتۇسىپ، كەن اۋماقتى شارلاي جۇزەمىز. قاناي اعاي رۋبكادا تۇر. ەكى كوزى ەحولوت ەكرانىندا. ەندى ءبىر ءسات ول مەنى شىنتاعىمەن قاعىپ قويدى.
— قارا، قارا، كوردىڭ بە؟
مەن دە ۇڭىلە قارادىم. ەكران بەتىنە الدەنەندەي جاسىل نۇكتەلەر پايدا بولىپتى. بىردەن-بىرگە قويۋلانا ءتۇسىپ، تۇتاسىپ كەلەدى. تاعى دا بىرەر مينۋتتان كەيىن الگى جاسىل نۇكتەلەر ەكران بەتىن تولقىنداي جابا باستاعان ەدى. سول ماندى ءسۇزىپ شىققاننان كەيىن كاپيتان تەلەگراف تۇتقاسىن شىلدىر ەتكىزدى دە، رۋبكا تەرەزەسىنەن سول قولىن سىلكىپ تاستادى.
— زاكىر جىبەرىڭدەر.
موتور ءۇنى باياۋلاپ، كەمە تۇمسىعىنان شاقىر-شۇقىر شىنجىر داۋسى ەستىلە باستادى. ءجۇز مەترلىك تەرەڭگە توقتاعان ەكەنبىز. اۋىر زاكىر تەڭىز تۇبىنە جەتكەنشە تالاي مەزگىل وتكەندەي. دايەك تاپپاي اسىعا كۇتەمىن. ەكيپاج ادامدارى كەمەنىڭ ەكى بورتىنا شوعىرلانا جينالعان. مەن عانا ەمەس، ولاردىڭ، جۇزدەرىندە دە اسىعۋ بار ءتارىزدى. اۋزى كۇركە ورنىنداي تەمىر شەڭبەردىڭ ورناتىلىپ، ءتۇپ جاعى ۇشكىلدەنە تارتىلعان تور كوزدى زور قورجىندى ەكى جاقتان دا جىبەرۋگە دايىن تۇر. تەمىر شەڭبەردىڭ ءدال ورتاسىنان تومەنىرەك ءتۇسىرىلىپ، ۇلكەن ەلەكتر شامى بەكىتىلىپتى. «نەپتۋن» ءبىراز ۋاقىت اقىرىن عانا ىرعالا، شەگىنە كەلىپ، ءدىر ەتتى دە، توقتادى. رۋبكا الدىندا تۇرعان كاپيتان ەكى قولىن بىردەي سەرمەپ تاستادى.
— جىبەرىڭدەر، تۇسىرىڭدەر!
كاپيتان جارلىعىنا ىلەسە لەبەدكا ارقاندارى شيقىلداپ، ءتۇبى ءسۇيىر قورجىن تور قارا قوشقىل شىڭىراۋعا سۇڭگي جونەلدى. شام جارىعى اۋەلگى ساتتە ءۇي ورنىنداي اۋماقتى ايقىن ساۋلەلەندىرە جىلجىعان ەدى،تۇڭعيىق تۇبىنە تەرەڭدەگەن سايىن كومەسكىلەنە ءتۇستى؟. مەنىڭ ءۇشىن ءبارى قىزىق، ءبارى جاڭالىق. ەكى جاققا كەزەك، جۇگىرىپ، ۇڭىلە قارايمىن. تۇڭعيىق تۇبىندە نە بولىپ جاتقانىن بىلۋگە قۇمارتام...
— ءارى تۇر، ءارى، قۇلايسىڭ!
جۇمىس كەزىندە مەيلىنشە مازاسىز سارتاي اعاي مەنى جەلكەدەن بۇرە كوتەرىپ ليۋك ۇستىنە وتىرعىزادى. بيىكتىگى وزىممەن بىردەي الاسا عانا جىگىتتىڭ قايراتتىلىعىنا تاڭدانامىن. بۇكىل دەنەسى. تەك كۇشتەن عانا قۇرالعانداي. ونىڭ قيمىل-ارەكەتىندە دە اسا ءبىر شىمىرلىق بار. ەكى جاقتاعى كوتەرۋ قۇرالىنا كەزەك جۇگىرىپ، دايەك تاپپايدى.
— كوتەر... ءتۇسىر... بولدى... جەتتى...
الدەن ۋاقىتتا لەبەدكا ىسكە قوسىلدى دا،، وڭ، قاناتتاعى قورجىندى كوتەرە باستادى. قورجىن جوعارىلاعان سايىن تەڭىز بەتى ساۋلەلەنە كەلىپ، ەندى ءبىر ءسات شام ءوشىپ قالعان ەدى، وسىنىڭ ارتىنشا اۋماقتى ءبىر اق ءسۇر نارسە كەمە پالۋباسىنا اسىلدى. ەندى عانا اڭعاردىم. ماناعى ءسۇيىر تور كەن، كىر قورجىنىن كەرنەي تولتىرىپ العان ەكەن. ءبىراز جوعارىلاپ باردى دا، شەڭبەرلەنە تولعان قارنىنان شۇپىرلەگەن ءتىرى كيلكالاردى اقتارا باستادى. بەينە ءبىر كۇمىس وزەن قۇيىلىپ جاتقانداي. اۋماقتى اعاش جاشىكتەر پالۋباعا تىزىلە قويىلعان. الىمدى جىگىتتەر الگى جاشىكتەردى تۇز بەن مۇز ارالاس اق كۇمىس كيلكالارعا تولتىرىپ، قاتارلاستىرا قالاپ ءجۇر. وسى توپتىڭ قالىڭ ورتاسىنا مەن دە ارالاستىم. العاشقى كەزدە ءسال جاسقانشاقتاۋ قيمىلداعان ەدىم، سالدەن كەيىن-اق جۇمىسقا ابدەن قۇنىعىپ الدىم. اۋىر جاشىكتەردىڭ ءبىر باسىن ىركىلمەي، ەركىن كوتەرەمىن. كەمە ەكيپاجى مەنى كوتەرمەلەي، ماقتاپ قويادى.
— اۋ، مىناۋ بولاتحاندى كوردىڭدەر مە، وت ەكەن ءوزى!
— ناپ-نازىك بولا تۇرىپ، قايراتتىسىن قاراي گور!
— ە، كاپيتان ۇلى ەمەس پە!
— اكەسىنە تارتقان ناعىز قاسقىر ەكەن!
— جولى دا جاقسى بولدى ءوزىنىڭ.
مەنىڭ ادرەسىمە قوشەمەت سوزدەردىڭ نەبىر قاناتتىلارى ايتىلىپ جاتىر. بۇل سوزدەر مەنى بۇرىنعىدان دا بەتەر جىگەرلەندىرە تۇسەدى. ماڭداي تەرىم كوزىمە قۇيىلىپ، جان اياماي قىزۋ ىستەيمىن. «اتتەن، اكەم كەلىپ، كورسە ەدى وسى كەزىمدى. ءوزى دە سۇيسىنگەن بولار ەدى!» دەپ ويلايمىن ىشىمنەن.
— بەكشە، ۋا، بەكشە،— كاپيتان راديسكە بۇرىلدى،— انالارعا تىلدەسشى. بالىق تاۋىپ پا ەكەن؟ ءونىمسىز بولسا بەرى شاقىر.
— ايىم-اۋ، قوي.— ءتوعايالى ۇناتپاعان رايمەن پىسقىرىنىپ قويدى.— شاقىرتىپ... كىڭ...
قىزۋ جۇمىس ۇستىندە بۇنى ەشكىم ەلەي دە قويعان جوق ەدى، بەكشە تەز ورالدى.
— جولداس كاپيتان، ۇيىققا كەزدەسىپتى.
— بارەكەلدە، تۇتاس جاتقان بالىق بولدى عوي...
ەندى ءبىر ءسات ەكىنشى قاناتتاعى قورجىن دا جوعارى
كوتەرىلگەن ەدى. ودان دا كۇمىس وزەن ساۋىلداپ، پالۋبانى تولتىرىپ-اق تاستادى. قىزۋ جۇمىس توقتار دا ەمەس، ەكيپاج ادامدارى شارشار دا ەمەس، ءبىرىن-بىرى ازىلدەي سويلەپ، اسىعىس قيمىلدايدى. ەكى قورجىننىڭ ءبىرى ءتۇسىرىلىپ جاتقاندا، ءبىرى پالۋباعا كوتەرىلەدى. كوتەرگەن سايىن كۇمىس وزەندەر قۇيىلادى. الىپ شىققان بار جاشىك كيلكاعا تولىپ تا بولدى. ءتۇن ورتاسى اۋعالى دا تالاي ۋاقىت. ءقازىر تاڭعا تاياۋ بولسا كەرەك. سولتۇستىكتەن جەل لەبى دە ەكپىندەپ كەلەدى. ماناعى مايدا تولقىندار جوتالانا ءتۇسىپ، اق جالدانا باستاعان. قاناي اعاي جەل وتىنە ءبىراز قاراپ تۇردى دا، قولىن كەتەردى.
— توقتاتىڭدار! جەتەر ەندى، جۇرەمىز.
— ايىم-اۋ،— توعاڭ تاڭدانا قاراپ پىسقىرىنىپ قويدى،— كىڭ... كىڭ... قىپ-قىزىل التىندى تاستاپ كەتەمىز بە؟
— ەندى قايدا سالماقپىز؟
— مىنالاردى تريۋمگە توگىپ بوساتپايمىز با؟
— قاناعات بولەم، قاناعات.— قاناي باسىن شايقادى.— تريۋمگە تەكسەڭ قىپ-قىزىل التىن قولاعا اينالادى... قايتا جاشىكتەردى ىشكە تۇسىرىڭدەر. تاياۋ تۇرعان قابىلداۋشى جوق...
— يا، يا، قاناعات.— كاپيتان ۇسىنىسىن راكاڭ دا قۇپتادى.— اشىق-جارىقتا جەتىپ الايىق. مىنا جەل لەبى دە...
— بەكشە، ۋا بەكشە،— كاپيتان راديو رۋبكانى مەڭزەدى.—انالارعا حابار بەر، دەرەۋ جينالسىن... قايتامىز دە!
— ءقازىر، كاپيتان، ءقازىر.
بەكشە بۇل جولى دا شۇعىل ورالدى.
— جولداس كاپيتان، حابارلادىم. وزدەرى دە قايتۋعا دايىندالعان ەكەن.
— ساكە، موتوردى دەرەۋ ىسكە قوس. سۋىرىڭدار زاكىردى.
موتور داڭعىرى مەن شىنجىر شاقىرى بىر-بىرىنە ۇلاسىپ تۇنگى اسپان جاڭعىرىعا تۇسكەن ەدى. كوپ ۇزاماي-اق كەمە تۇمسىعى كەلگەن ىزىمىزگە قاراي بۇرىلدى.
— جەلكەندى دايىنداڭدار،— قاناي اعاي رۋبكا تەرەزەسىنەن باسىن سۇعىپ، تاعى دا ايقايلاپ قويدى.— بەكشە، انالارعا دا حابارلا. جەلكەندەرىن كوتەرسىن. جەل كۇشەيىپ كەلەدى. تەز جەتەلىك... راقا، ورتاشا ەكپىنمەن. انالار جەتىپ السىن.
راقمەت كاريا سول قولىن تەلەگراف تۇتقاسىنا اپاردى. تەلەگراف قوڭىراۋى كەزەك كۇمبىرلەپ، موتور ەكپىنى باياۋلاي ءتۇستى. ازدان كەيىن ارتتاعىلار دا تايانا تۇسكەن ەدى، كاپيتان بۇيرىعى بويىنشا جەلكەن دە دەرەۋ كوتەرىلىپ، قۋاتتى موتور دا بار ەكپىنگە باستى. جەلكەندەر قارنىن جەل كەۋلەپ، ءۇش كەمە قاتارلاسا زاۋلاپ كەلەمىز. جەل ەكپىنى بارعان سايىن كۇشەيىپ، تولقىن سارىلى مولايا تۇسكەن. سۋ بوراسىنى كەمە ءۇستىن مەزگىل-مەزگىل جاۋىپ وتەدى دە، الۋان ءتۇستى عاجايىپ شۇعىلا پايدا بولا قالادى. قىزىعا قارايمىن. «بوراسىن ۇدەي تۇسسە ەكەن، شۇعىلالى ساۋلە ۇزىلمەسە ەكەن!» اۋەسقويلىق تىلەگىمدى اياقتاعانىمشا بولعان جوق، راديست رۋبكا ەسىگىنەن اسىعا كىردى دە، اپتىعا سويلەپ، قولىنداعى قاعازدى قانايعا ۇسىندى.
— كاپيتان، كاپيتان، داۋىل كەلەدى، داۋىل كەلەدى.
— اقىرىن، اقىرىن... ۇرەيلەندىرمە جۇرتتى!
كاپيتان جالبىر قاسىن ءبىر قاعىپ، قاعازعا ءۇڭىلدى دە، كومەكشىسىنە بۇرىلدى.
— راقا، قايتەمىز؟ وراعىتىپ جۇرسەك داۋىل قۋىپ جەتەدى. وكپە تۇستان تاياۋ تۇر. تىكە تارتساق... ءا؟
— تارت، تاۋەكەل.— راقاڭ باسىن يزەدى.— قاق تاڭىرگە سيىندىق!
— ال، تاۋەكەل! — كاپيتان راديسكە يەگىن قاعىپ قويدى.— حابارلا. تىك تارتامىز. بىزگە ەرسىن... ايسا ورتادا بولسىن. بار تەز...
— ماقۇل، ماقۇل، كاپيتان!
ەكيپاج ادامدارى حابارلانىپ قالسا كەرەك. كامبۋزعا كىرىپ جوق بولعان توعايالىدەن وزگەلەرى رۋبكا ماڭىنا شوعىرلانعان. جۇزدەرىندە ۇرەي بار.
— ويپىرىم-اۋ، ەندى قايتتىك؟
— كاپيتان، كاپيتان، قايدا باراسىڭ؟
— تاسقا سوعىپ، قىراسىڭ عوي...
— توقتاۋ كەرەك. گەركۋلەستى جىبەرۋ كەرەك.
— شىقپاي-اق قوياتىن...
كاپيتان الا كوزدەن وت شاشا، جەكىرىپ تاستادى.
— شۋلاماڭدار! قىرىلمايسىڭدار. قىرمايمىن... ءارقايسىڭ ورىندارىڭا بارىڭدار... قايىقتى دا دايىنداپ، بەلدىكتەرىڭدى دە بۋىنىپ الىڭدار!
ۇرەيلى جاندار ءۇنسىز تاراستى دا، كىشكەنە قايىق تۇسىرىلۋگە دايىندالىپ، اركىمدەر-اق «ساقتانۋ بەلدىكتەرىن» بۋىندى. كۇرسىنە ءتۇسىپ، كۇبىرلەسە سويلەسەدى.
الگىدە عانا قاتارلاسىپ كەلە جاتقان ءۇش كەمە، ءقازىر بەينە تىركەسىپ العانداي، ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى تىزىلە قالىپتى. ارالارىن دا تاياۋ ۇستاعان. ارتتان قۋىپ نوسەر كەلەدى. اسپان كۇمبەزى مازاسىز شاتىرلاپ، قارا بۇلتتى بوكسەرە نايزاعاي سەمسەرى جارقىلدايدى. مەندە زارە جوق. ماناعى ءبىر اۋەسقويلىق تىلەگىم ءۇشىن ءوزىمدى-وزىم جازعىرىپ، كۇرسىنە تۇسەمىن. كاپيتان تەڭىز كارتاسىنا، راقاڭ كومپاسقا ۇڭىلگەن. ۇرەيلەرىن ىشكە جاسىرىپ، ەكيپاج ادامدارىنا سەزدىرمەۋگە تىرىساتىن-دى. كوز جانارلارىنان سەنىم نىشانى بايقالاتىنداي. اندا-ساندا ەكەۋى كۇبىرلەسىپ قانا تىلدەسەدى. «كەلدىك پە؟..» «كەلدىك...» «يا ءتاڭىرى، قولداي گور!..» ەندى ءبىر ءسات كاپيتان كارتادان باسىن كوتەرىپ، قاليانىنان كوك ءتۇتىندى بۇرق ەتكىزدى دە، ەكيپاج ادامدارىنا ايعايلاپ قويدى.
— جىعىڭدار دەرەۋ...
قارنىن جەلگە تولتىرعان كەنەپ جەلكەن قاۋدىرلاي جەلپىلدەپ، زورعا تۇسىرىلگەن ەدى. كاپيتان كارى كومەكشىسىنە يەگىن قاقتى.
— ءرۋلدى وڭعا تامان... جايلاتىڭىز!
راقاڭ سول قولىن تەلەگراف تۇتقاسىنا اپارىپ،. ءرۋلدى وڭعا بۇردى. كەمە ەكپىنىن باسەڭدەتىپ، باياۋ عانا جىلجىدى. كاپيتان كارتاعا ءسال ءۇڭىلدى دە، كۇلىپ جىبەردى.
— راقا، وتتىك، وتتىك قاتەردەن.
— يا، ءتاڭىرى، يا ءسات.— راقمەت كاريا باتىل ءىنىسىن جاۋىرىنعا قاقتى.— جارادىڭ، ىنىشەك، جىگىتسىڭ... ءسۇيىنشى، .ازاماتتار، امان وتتىك!
— جاسا، كاپيتان، جاسا، مىڭ جاسا!
ەكيپاج مۇشەلەرى قۋانىشتى ۇنمەن ايعايلاپ جىبەردى. ءتوعايالى ەكى ۇرتىن بۇلتاڭداتا كەلىپ، رۋبكا ەسىگىنەن سىعالادى.
— تاماق دايىن.
كوڭىلدى جۇرت دۋىلداسا كۇلىستى.
— ابىگەر كەزىندە دە بۇنىڭ ەسىنەن تاماق شىقپايدى-اۋ.
— قالقالارىم-اۋ، ەندى تاماق ىشپەي...
— ءجا، قويا تۇر، ءارى.
كاپيتان رۋبكا ەسىگىن اشىپ جىبەردى دە، كومەكشىسىنە بۇرىلدى.
— راقا... «باۋتينشىلار» ءبىر پالەگە ۇرىنسا كەرەك. بۇلتاڭداۋىن كوردىڭىز بە...
— ءرۋلى، ءرۋلى جاراقاتتانىپتى.— راديو رۋبكادان بەكشەنىڭ داۋسى ەستىلدى.— تىركەڭدەر دەيدى...
— ە، باسە... كەرى، كەرى، اقساقال!
قۋانىشتى قاباقتار قايتادان تۇنەرىپ، بۇكىل كوزدەر سول باعىتقا تىگىلگەن. «باۋتينشىلار» قىزىل فونار كوتەرىپتى. كومەك سۇراعانداي. ەكيپاج مۇشەلەرى قايتادان دابىرلاستى.
— ويپىرىم-اي، ەكىنشى رەت ەتە الار ما ەكەنبىز؟
— «شميدت» تىركەمەي مە؟
— ايىم-اۋ، كەرى بارماقپىسىڭ... قوي قىراسىڭ!
— ءاي، ءتوعايالى،— راقاڭ جەكىرىپ تاستادى،— جاعىڭا جىلان جۇمىرتقالاسىن!
— نە دە بولسا جان بىرگە.— كاپيتان قولىن كەيىن سەرمەدى.— تەزدەتىڭىز، اقساقال!
تەلەگراف قوڭىراۋى كۇمبىر-كىمبىر قاعىلىپ، «نەپتۋن» باياۋ عانا شەگىنشەكتەي بەرگەن ەدى، كەمەلەر اراسى تايانىپ كەلگەندە «باۋتينشىعا» ارقان تاستالدى دا، «نەپتۋن» قايتادان ىلگەرىلەدى. «شميدت» تە ارتتان ارقان لاقتىرىپ، «باۋتينشىنى» ەشقايدا بۇلتارتپاي، ەكى كەمە كورىپ العان. اقىرىن عانا جىلجىپ كەلەمىز. كەمە باۋىرىن الدەنە سىزىپ وتكەندەي. جۇرەگىم اۋزىما تىعىلىپ،كۇرسىنە بەرەمىن. سول قالىپتا ءبىراز جۇرگەننەن كەيىن كاپيتان قولىن ىلگەرى سەرمەدى.
— راقا، وتتىك، ەكپىندەت!
شاتتىق ۇندەر قايتادان كوتەرىلدى.
— راقمەت، كاپيتان، راقمەت!
موتور داۋىستارى قۇدىرەتتەنە داڭعىرلاپ، كەمە ءجۇرىسى جەدەلدەنە ءتۇستى...
... ءبىز ەرالى قاقپاسىنا كىرىپ ۇلگىرگەندە، تاڭ دا بوزارا باستاعان ەدى، اۋزىنان اق كوبىك شاشا قۇتىرىنعان «نەپتۋن ءتاڭىرى» امالى قۇرىپ، قاقپا سىرتىندا قالىپ قويدى. «توقتاي تۇر، بالەم!» دەگەندەي...
9
... قاراڭعى دا قاپىرىق، سيقىرلى ءتۇننىڭ ءبىرى ەدى. تەڭىز بەتى اقىرىن عانا ىرعالىپ، قارا قوشقىلدانا قالىپتى. جۇلدىز دا، اي دا تاسادا. تەلەگەي-تەڭىز توسىندە بىزدەن وزگە جان جوقتاي. قاناتتاس ەكى كەمە دە تىم شالعايعا تارتىپتى. مەڭىرەۋ تىنىشتىقتى جاڭعىرتا كەلىپ، الگىدە عانا توقتاعانبىز. ەندى اۋلاۋ ارەكەتىنە كىرىستىك. سول باياعى تانىس جاي. ءتۇبى ءسۇيىر تور قورجىن ەكى بورتتان كەزەك كوتەرىلەدى. بۇل جولى دا ۇيىققا كەزدەسىپپىز.
— كاسىپ وڭعا باستى، جىگىتتەر.— راقاڭ تۇيمە كوزىنىڭ بار مەيىرىمىمەن ماعان قاراپ قويادى.— بۇل بولاتحان جولدى بالا بولدى ءبىر.
— ءوي، قالقام، ءوزى ءتىپتى وڭدى ەكەن.— توعاڭ دا مەنى ارقاعا قاعىپ، قۋتىڭداي كۇلەدى.— قاراشى، قارشاداي بولىپ... الگى ءبىزدىڭ وڭباعان عوي... ءتىل المادى. قىپ-قىزىل التىننان قاعىلىپ... قىزىمدى الىپ شىقسام عوي...
— ءسوزىڭ قۇرسىن، توعاي...
— نەسى بار... كۇنىم-اۋ، ۇلەس الار ەدى...
— وكىنبەي-اق قوي... تەك جەل-قۇزدان امان بولايىق... ءوز ۇلەسىڭ دە جەتەر... ءبىر ءوزىڭ ەكى ۇلەس الاسڭ... ءارى كاپيتان كومەكشىسى، ءارى كوك... ەندى ەرالىگە بارماي-اق، وسى جەردەي تاپسىرا بەرەمىز بالىقتى.
— يا، يا، رەپرەجاتور شىعىپتى. وسىندا كەلەدى ەكەن.
ءتۇۋ، ءتىپتى وڭدى بولدى عوي... تاسىمالدانبايتىن بولدىق.
— بەكشە-اۋ،— كاپيتان داۋىستاپ قويدى،— سەن رۋبكاڭا بارىپ، سول كورابلمەن تىلدەسشى. كوورديناتتى تاعى دا انىقتاپ بەر. شاتاستىرىپ جۇرمەسىن.
— ماقۇل، كاپيتان.
بەكشە قولىن ءسۇرتىپ، راديو رۋبكاعا قاراي ادىمدادى.
— شىراعىم-اي، وزگەلەرمەن دە بايلانىس.— راقاڭ ەكى قولىمەن بەلىن باسىپ، كۇرسىنىپ قويدى.— جەل-قۇز كۇتىلمەي مە ەكەن، ءبىل دەگەنىم عوي.
ەكيپاج مۇشەلەرى شىلىم تارتۋعا دا ۋاقىتتارىن قيماي، قىزۋ قيمىلدايدى. اۋ قورجىندارىنان اق كۇمىستەر اقتارىلىپ، كيلكاعا تولعان جاشىكتەر قاتار تۇزەي بەرەدى. بەكشە بۇل جولى مەيلىنشە كوڭىلدى ورالعان ەدى.
— قابىلداۋشى كورابل تاڭ اتا وسىندا بولماق... اۋا رايىندا دا ەشقانداي وزگەرىس كۇتىلمەيدى،— دەپ حابارلادى.
— اۋزىڭا ماي، قاراعىم.— راقاڭ بەلىن باسىپ، تاعى دا كۇرسىندى.— كارى بۋىنى تۇسكىرلەر بوسقا شاتيتىن شىعار-اق لايىمدە سولاي بولعاي!
ەندى ءبىر ءسات موتور داۋسى تاياۋدان ەسىتىلىپ، قىزىلدى-جاسىل ساۋلەلەر جاقىنداي تۇسكەن ەدى. توعاڭ. جاراتپاعان رايمەن پىسقىرىنىپ قويدى.
— كىڭ... كىڭ... سارتاي، سارتاي، ءسوندىر وتتى، تەز ءسوندىر!
— و، نەگە، نە بولدى؟
— كىڭ... كىڭ... انالار وسىندا كەلدى... بالىق جوق، تەك تۇرمىز دەلىك.
— ورىنسىز ءازىلدىڭ كەرەگى نە...
جۇمىس ۇستىندەگىلەر توعاڭ ءسوزىن ءازىل عوي دەپ ويلاعان ەدى. جوق، قاراۋ جاننىڭ شىن پيعىلى-اق سول ەكەن. كاسىپتەس دوستاردان كاسپيي بايلىعىن قىزعانعانداي. سارتايعا ءسوزىن تىڭداتا الماعان سوڭ، ەندى شامدى ءوزى وشىرمەك بولىپ تۇقشاڭداي جۇگىردى.
— كىھىڭ... كىھىڭ... ءوي، قويىڭدارشى وزدەرىڭ... ءوشىر دەسە... قايدا الگى...
— قايت كەرى!— كاپيتان اقىرىپ تاستادى.— وڭباعان نەمە... سۋداعى بالىقتى دا قىزعانامىسىڭ...
— كۇنىم-اۋ، ءوزىمىز تاپقان قىپ-قىزىل التىندى ۇلەسكە تۇسىرەمىز بە؟
— تەڭىز بايلىعى جالعىز بىزدىكى مە ەكەن؟— كاپيتان تەسىلە قاراپ باسىن شايقادى.— تاعى دا ۇلەس، تاعى دا ءوزىم. نەتكەن ساناسىز سورلىسىڭ... بۇل جەكە ادامنىڭ مەنشىگى ەمەس، مەملەكەت قازىناسى، ەل ىرىسى. ءبىز جەكە ادامدى ەمەس، بۇكىل ەلىمىزدى مولشىلىققا جەتكىزەمىز دەپ جۇرگەن كۇرەسكەرمىز.
— كىڭ... كىڭ... ال، ال، قويدىم...
ءتوعايالى ودان ءارى ءتىل قاتپاي، مۇرنىنان عانا كۇڭكىلدەپ، جۇمىسقا ارالاستى. «شميدت» پەن «باۋتينشى» جاقىنداي كەلىپ توقتادى. قالىڭ بالىققا ەندى دۋشار بولعانداي، كەمە بورتتارىنان تۇسىرىلگەن ساۋلەلەر. شىڭىراۋ تۇبىنە سۇڭگىپ بارا جاتتى.
...ءتۇن ورتاسى اۋعالى تالاي مەزگىل وتكەن-دى. ءجۇز جاشىك كيلكاعا تولتىرىپ، تەكشەلەنە جينالعان. قاناي اعاي ساعاتىنا قارادى دا، توقتاۋعا جارلىق بەردى.
— ال، ەندى تان، دا تاياۋ شىعار-اق، دەرەۋ ۇيىقتاي قالىڭدار.
كاپيتان ءامىرى بويىنشا قيسايا كەتكەنبىز. ابدەن شارشاعاندىقتان شىعار، بىردەن-اق كوزىمە ۇيقى تىعىلىپ، ماۋجىراي باستادىم...
... ميىم زىرك ەتە قالدى. جوعارعى كويكادا جاتقانمىن. قۇلاپ ءتۇسىپپىن. جەلكەمدى سيپالاي كوتەرىلگەن ەدىم، وماقاسا جىعىلدىم. ماڭدايىم ءبىر نارسەنىڭ قىرىنا سوعىلىپ، كوزدىڭ وتى جارق ەتتى. باعانعا جارماسىپ تاعى دا كوتەرىلدىم. تىك تۇرارعا شامام جوق. بۇكىل الەم استى-ۇستىنە كەلىپ، اۋدارىلىپ بارا جاتقانداي. كەيدە توبەم تەمەن كەتىپ، اياعىم اسپانعا كوتەرىلەتىن ءتارىزدى. ءبىراق تابانىمنان تىك باسىپ تۇرامىن. دەمەك، مەن ەمەس، كەمە دوڭبەكشيدى. «اۋدارىلىپ كەتپەسە جارادى». باعاندى بەرىك قۇشاقتاپ، سول كۇيىمدە كوپ تۇردىم. اياق استىمدا الدەكىم لوقسىعانداي، ىڭقىلداعانداي بولادى. ەسىك سىرتىنان اش جىرتقىشتىڭ ايبارلى ىرىلى ەسىتىلگەندەي. جۇرەگىم بەي-جاي، كىلكىپ تۇر. الدەنەندەي ءبىر مەيىرىمسىز قول بۇكىل شەك-قارىنىمدى تۇپتەن تۇگەل قوپارىپ، وڭەشىمە تىققانداي. كۋبريك ءىشىنىڭ قارا ماي ءيىسى وڭمەنىمدى اتىپ بارادى. لوقسي دا باستادىم. بۇدان نالەت اۋرۋ بار ما ەكەن!.. باسپامەن ورمەلەي باستادىم. ەسىكتى اشا بەرگەنىمدە كەمە توبەسىنە شانشىلا قالعان ءبىر قاراسۇر شىڭدى كورگەندەي بولىپ ەدىم، ءدال وسى ءساتتى كۇتىپ تۇرعانداي، لاپ بەرىپ، سارقىراي قۇيىلدى دا، مەنى سالقىن قۇشاعىنا كومە سالدى. ابروي بولعاندا سۋىق سۋمەن توعىتىلا، كۋبريككە كەرى قۇلاپ ۇلگىردىم. انىعىراق ايتسام، مەنىڭ ءوزىم ەمەس-اۋ، بوساعادا تۇرعان ءبىر ادام مەنى ىشكە يتەرە تاستاپ، ەسىكتى جابا سالدى. باسىمدى قايتا كوتەرمەي، بۇعا ءتۇستىم دە، ەدەندەگى ەسسىز دەنەمەن بىرگە دوڭبەكشىپ، بىرگە لوقسىپ جاتا بەردىم...
ەكىنشى تاڭدا ەس جيدىم. اسپان قاباعى جازىلىپ، داۋىل دا تىمىپ قالعان ەكەن. راس، تەڭىز اشۋى ءالى دە تاراپ بولماعانداي. تەلەگەي بەتى بۇرقاسىن اتپاي، تەرەڭنەن تولقىپ، بىتەۋ ىرعالادى. كوگىلدىر كەڭىستىكتىڭ ۇلكەن ءبىر اۋماعىن كەرەڭ نۇرمەن كومكەرە كۇن كوزى دە كوتەرىلە باستاعان. وسى تۇسقا كوز تىكسەڭ قىزعىلت تولقىن ويناعان، تاماشا سۋرەت كورەسىڭ. تابيعات سونشا جايدارىلانا تۇرسا دا، ادام قاباعى تاس-تۇنەك، بەينە ءبىر ۇرىسقان ادامداي بىرىنە-بىرى ءتىل قاتپاي تۇنەرە قاپتى. وسىنشا تۇنجىراسۋدىڭ سەبەبىن مەن كەيىن عانا ءتۇسىندىم. كۇتىلمەگەن، مەيىرىمسىز داۋىل ءبىزدىڭ ۇزاق تۇنگى ەڭبەگىمىزدى جوققا شىعارىپتى. بالىققا تولى ءجۇز جاشىكتىڭ بىردە-بىرىن قالدىرماي، اشۋلى تولقىن اعىزىپ اكەتكەن ەكەن.
— ەسىل ەڭبەك!—دەيدى سارتاي اعاي كۇرسىنىپ.
— ءوي، ءوزىڭنىڭ جولىڭ قانداي جامان ەدى!— توعاڭ پالۋبا ۇستىندە دومالانا جۇگىرىپ، ماعان تيىسەدى.— قايداعى وڭباعاندى الىپ شىعىپ... قايتارىپ جىبەرمەي...
مەن شىن ايىپكەر ادامداي ابىرجىپ تا، نالىپ تا قالعان ەدىم، سارتاي اعاي ارا تۇسە كەتتى.
— شاتاسپا! كەشە جولى جاقسى ەكەن دەپ ەدىڭ، بۇگىن جامان بولا قالدى ما؟ ۇرىنبا بالاعا، ۇقتىڭ با؟
— بار پالە سەنىڭ وزىڭدە.— راقاڭ دا تۇيمە كوزىن وقشا قاداپ، توعايالىگە تەسىلە قارادى.— كەشە انالاردان قىزعانىپ، ءولىپ كەتە جازداعان ەدىڭ. قىزعانعانىڭ قىزىل يتكە جەم بولدى.
— وسى وڭباعاننىڭ پيعىلى جامان. ءبىر پالەگە ۇرىندىرماسا بولعانى،—- اشۋلى مەحانيك كىجىنە ءتۇسىپ، تاپ بەردى.— لاقتىرىپ جىبەرەيىن بە، وسى...
— ءاي، توقتاتىڭدار!—الدەكىمدەر تاعى دا نالىستى كۇڭكىلدەر ايتا باستاعان ەدى، كاپيتان كىلت كەسىپ تاستادى. — بۇل نە، اكەلەرىڭ ولگەندەي... كەشەگى دۇلەيدەن امان قالعانىمىزدىڭ ءوزى ولجا... مىنە، كۇن قاباعى جازىلدى... سۋدا بالىق بىتكەن جوق...
ەسىل ەڭبەك تۋرالى نالىستار وسىمەن اياقتالىپ، ەكيپاج ەرتەڭگى اسقا جينالدى...
10
كاپيتان ۇلى باسىن ءسال كوتەرگەن كۇيى وڭتۇستىككە قادالا قالعان ەدى. مەن كەيىن بايقادىم، وسى تۇستاعى بوزامىق بەتىندە شاعىن عانا بوز تەگەنە تۇر ەكەن. كۇن كوزى دەۋگە قورسىنعاندايسىڭ. نۇردان ادا بولعانداي تۇمانمەنەن ءبىر تۇستەس. بوز تەگەنە بىردەن-بىرگە سولعىنداي بارىپ، الدەن ۋاقىتتا كوزدەن دە تاسا بولدى.
— ءبىز تەڭىزدەن قايتار كۇنى ءدال وسىنداي بولاتىن. كۇن كوزى دە الگىدەي بوزارا ءتۇسىپ، جوق بولعان...
جاس تەڭىزشى جاڭاعى تۇستان كوز الماي از بوگەلە ءتۇستى دە، قاسىرەتتى ءبىر جايدى ەسكە العانداي، اۋىر كۇرسىنىپ، اڭگىمەسىن قايتادان جالعادى.
— ءيا، ءبىز تەڭىزدەن ورالاردا دا ءدال وسىنداي ەدى... العاشقى داۋىلدان كەيىن ساتسىزدىككە كەزدەسپەي، كاسىپ تە وڭعا باسقان-دى. تەڭىز ۇستىندە ەكى ايعا جۋىق ۋاقىت وتكىزىپپىن. ەندى وقۋ باستالار كەز تاياۋ. اۆگۋستىڭ جيىرمالارىندا بالىق اۋلاۋدى توكتاتىپ، اۋىلعا قاراي جىلجىعانبىز. كەلەر كۇنى تان، اتا باۋتين پورتىنا تايانا تۇستىك. تۋمالاردى دا، دوستاردى دا ابدەن ساعىنىپ كەلەم، اسىعىپ كەلەم. الدەنەشە اپتالارعا جەتەرلىك عاجايىپ اڭگىمەلەرىم دە بار. سولاردى قايدان باستاپ، قالاي اياقتاۋدى دا كۇن بۇرىن ويلاستىرۋدامىن. ءوز ەڭبەگىممەن تاپقان ولجام دا مول. «العاشقى تابىس. اناڭا ءوز قولىڭنان تاپسىر. توبەسى كوككە جەتكەندەي قۋانىپ قالادى» قاناي اعاي سولاي دەپ، بار تابىسىمدى ءتوس قالتاما سالعان-دى. ەداۋىر-اق قوماقتى ەكەن، سيپالاپ قويامىن. «كىم قولىنا تاپسىرسام ەكەن؟ ارينە، اجەمە... «اجە، ءماڭىز، اجە، مىنەكي مەنىڭ تابىسىم...» اجەم بەتىمنەن سۇيەدى. «قۇلىنىم- اۋ، مىناۋىڭ قىرۋار دۇنيەنىڭ اقشاسى عوي. وسىنىڭ ءبارى...» مەن ماساتتانا كۇلەمىن. «اجە، تاعى دا بار، ول عانا ەمەس...» ەندى سول قالتامداعىنى شىعارامىن... «اكە، مىنە سىزگە...» اكەم مەنى توسىنە كوتەرىپ، تاماعىمنان يىسكەيدى دە، قايتادان تەمەن ءتۇسىرىپ، قاتارىنا قويادى... «مىنەكي، سەن ەندى شىن ازاماتسىڭ! مول تابىسپەن ورالدىڭ... بويىن، مەنىڭ يىعىمنان كەپ، ەسىپ كەتكەنسىڭ... ءبىراق جاسىرىن كەتكەنىڭ اعاتتىق... جارايدى، كەشتىم. قاناي ءۇشىن، دوس ءۇشىن كەشتىم... تەك جاقسى وقيتىن بول... سەن كاپيتان ۇلىسىڭ!..» كىنامدى مويىنداپ، كەشىرىم سۇرايمىن. «اكە، بۇدان بىلاي رۇقساتسىز كەتپەيمىن... جاقسى وقيتىن بولامىن. مەن كاپيتان ۇلىمىن!»
وسىلايشا وزىممەن-وزىم ىشتەي سويلەسىپ، تۋمالارمەن كەزدەسەر سەكۋندقا دايىندىق جاساپ كەلەمىن. ءبىراق كوڭىلدە ءبىر مازاسىزدىق، بار. جۇرەگىم ءدۇرسىل قاعادى. بۋىندارىم دا دىرىلدەيتىن ءتارىزدى. قۋانىش پا، ۇرەي مە؟.. كۇزگى تاڭنىڭ كوڭىلسىز بوزعىلت مۇنارى مەنەن ءبىر پالەنى جاسىرىپ تۇرعانداي...
مىنە، پريستانعا دا كەلىپ توقتادىق. جاعاداعى جانداردىڭ ءبارى دە ماعان ەرەكشە نازار اۋدارىپ، مەيىرلەنە امانداسادى... «بولاتحان، امان كەلدىڭ بە، قاراعىم؟.. ءتۇۋ، ءتىپتى ەسىپ كەتكەنىن قاراي گور... ازامات بولىپ قالعان ەكەن عوي...» بۇل مەيىربان سوزدەردەن ماعان ءبىر مۇسىركەۋ ەستىلگەندەي، كۇرسىنۋ بارداي. راس، كەيبىرەۋلەر كۇرسىنىپ تە قويادى. بىرەۋلەر سارتاي اعاي مەن كاپيتاندى وڭاشا شىعارىپ، قۇپيا كۇبىرلەسەدى. «قۇپيالارى دا مەن تۋرالى بولماعاي!» الدەنەگە الدارقاتىپ، بوگەۋگە تىرىسادى. بۇل مەنى بۇرىنعىدان دا بەتەر ۇرەيلەندىرەدى.
ءبىر قالتارىستا رەتىن تاۋىپ، كەمەدەن شىعىپ كەتكەنمىن. ارتتاعىلاردىڭ ايعايىنا دا قاراماستان، جۇگىرىپ كەلەمىن. تابانىم جەر باسپايتىن ءتارىزدى... ەنتىگە كەلىپ، ەسىك اشتىم. ءۇي ءىشى تولعان جان ەكەن. كەزدەرى تۇگەل بۇلاۋداي. توردەگى توسەك ۇستىندە ارىستاي بولىپ اكەم جاتىر. اجەم مەن انام جۇزىنە ۇڭىلگەن. «اكە!» قالىڭ توپتى قاق جارىپ، قۇشاقتى جازا ۇمتىلدىم. اكەم ماعان قاراعانداي بولدى. ءبىراق ءتىل قاتقان جوق... قۇشاقتاي قۇلاماق ەم، اجەم مەنى ءوز باۋرىنا قىستى دا، اكەمنىڭ بەتىن اق شۇبەرەكپەن جابا بەردى. «بالاپانىم-اي، باقىلداسا الماي قالدىڭ-اۋ!!!»
بولاتحان كەڭ ماڭدايىن ەكى الاقانىمەن سۇيەپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. كىرپىكتەن ءۇزىلىپ تۇسكەن تامشى جاس كوز قۇيرىعىنداعى ءاجىم سىزاتىن قۋا تەمەن جىلجىدى. جاس ۇلاننىڭ كوز قۇيرىعىنداعى بۇل سىزات اكە ولىگى ۇستىندەگى قاسىرەتتى قاينار تامشىنىڭ العاشقى شىعار-اق!
11
بالعىن تەڭىزشى ماڭدايعا تۇسكەن كەكىلىن كەيىن سەرپىپ، كۇرسىنە باسىن كوتەرگەن ەدى. كوز كەمەرىن جاس تاسقىنىنان ارىلتا تۇرسا دا، كوڭىل وكسىگىن باسا الماعان ەكەن. نالىستى كەۋدە داۋىلدان سوڭعى بىتەۋ تولقىن ءتارىزدى ءالى دە ءبىر ابىگەر. بۇل جولى جان ءجابىرىن بالعىن مۇشەلەرىنىڭ اۋرۋى ارقىلى جەڭبەك بولعانداي، جۇقا ەرىندەرىن جىمقىرا تىستەنگەن كۇيى، سالالى ساۋساقتارىنىڭ بۋىندارىن كەزەك-كەزەك ساقىرلاتا بۇگىپ، ءجيى-جيى تىنىستايدى. ول وسى قالپىندا بەينە ءبىر مەڭىرەۋ ادامداي ۇزاق ۋاقىت ءۇنسىز وتىردى.
— كەشىرە كورىڭىز...
بولاتحان ساۋساق بۋىندارىن تاعى ءبىر رەت ساقىر ەتكىزدى دە، ماعان بۇرىلدى. ءقازىر بويىن بيلەپ ۇلگىرگەن. ەندى قايتىپ ەگىلمەستەي، بەكىپ العان ءتۇرى بار. مويىل قاراشىقتارى نوسەردەن سوڭعى اسپانداي ءمولدىر دە عاجاپ تۇڭعيىق. ماناعى ءبىر جاس تامشىلارىنىڭ ۇزىن كىرپىك ۇشتارىندا قالعان ۇساق شاشىراندىلارى كۇن نۇرىنا توعىسىپ، الۋان تۇسكە ەنەدى.
— «مىناۋ ءبىر قىزالاق بالا ءتارىزدى، جىلاۋىق نەمە ەكەن» دەپ ويلاۋىڭىز دا مۇمكىن... كوز جاسىنان پايدا جوعىن بىلەمىن... ءبىراق كەيدە ءبىر وسىلاي ەرىكسىز ىتقىپ كەتەدى... قايتپەك كەرەك، قاسىرەت جاسى... اكەم ءتىپتى جاس كەتتى. تىلدەسە الماي دا قالدىم... گۋريەۆتەن اۋىرىپ ورالعان ەكەن... ەكى-اق كۇن توسەك تارتىپتى دا... مەن قۇشاقتى جازعان ساتتە جان تاپسىرعان. «سەنى كۇتىپ جاتىر ەكەن عوي!»—دەيدى اجەم. مۇمكىن، سولاي شىعار-اق!.. كەشىرىم سۇراپ، قوشتاسىپ ۇلگىرمەدىم... وكىنەمىن... امال نە! الدە ول ماعان اقىرعى رەت قاراعاندا: «كىردىم، ۇلىم!.. ەندىگى جەردە مىناۋ شاڭىراقتىڭ تاعدىرى سەنىڭ موينىڭدا... «مۇقتاجدىق كورسەتپە بۇلارعا. سەن ءقازىر ازاماتسىڭ، كاپيتان ۇلى!» — دەگەن شىعار. اكە قاراسىن مەن وسىلاي ۇعىنعان ەدىم. توقساندى قۋسىرعان اجەمنىڭ دە، ون ەكى جاسار اقتاننىڭ دا، توعىزعا شىققان جانيانىڭ دا، ۇشتەگى ءسابي تاڭ اتقاندا، اياعى اۋىر انانىڭ دا ازا جاسىنا تولى، مۇڭايىڭقى كوزدەرى سول ۇعىمدى قايتالاپ، سول بورىشتى تالاپ ەتكەندەي. اكە تابىتى الدىندا مەن وسى بورىشتى ورىنداۋعا ىشتەي انت ەتتىم!..
«اكەڭ ولسە دە اكەڭدى كورگەندەر ولمەسىن!» بۇل ماقالدىڭ ماعىناسىنا مەن ەندى عانا تولىق ءتۇسىندىم. حالىق قاتە ايتپاعان. اكە دوسى سەنى سۇيەمەلدەۋگە ءارقاشان دا ءازىر تۇرادى ەكەن عوي. كەشە سول اكە دوستارىنىڭ قولداۋىمەن جاسقا جەتپەي-اق «جاۋىنگەرلەر» قاتارىنا الىنعان ەدىم، ال بۇگىن اتار تاڭمەن ارالاس اياڭداپ كەلەمىن. جالعىز دا ەمەن. اجەم باستاعان ءۇي ءىشى تۇگەل كەلەمىز. ولار مەنى ارقا سۇيەر ازاماتتارى ەسەبىندە الىس تا اۋىر ساپارعا جونەلتىپ، جار جيەكتە قوشتاسپاق. ءجۇرىسىمىز دە باياۋ ەدى. ءبىز تەڭىز جاعاسىنا جەتكەنشە ەكسپەديسيا ادامدارى تۇگەل جينالىپ تا بولعان ەكەن. ءتىپتى جۇرۋگە دايىن تۇرعانداي، ءار تۇستا اق جەلكەندەر دىرىلدەيدى. اجەمدەرمەن اسىعىس قوشتاسىپ، جار جيەگىندەگى كەمەلەردىڭ، بىرىنە قارعي بەرگەن ەدىم، كەنەت مەنى الدەكىم كەمەنىڭ بورتىنا كوتەرىپ الدى.
— جاس جاۋىنگەر، بەرى كەل، ادىمىڭ قۇتتى بولعاي دا!..
ەندى عانا بايقادىم، بۇل ءوز كاپيتانىم قاناي اعاي ەكەن. قارا كۇرەڭ كاپيتان ءجۇزىمدى جۇرەك تۇسىنا باسىپ، توبەمنەن ۇزاق يىسكەدى. اكەم مارقۇم كەيدە ءبىر مەنى وسىلاي ەركەلەتەر ەدى. سوندىقتان دا شىعار، مەن ءتىپتى وزگە ەمەس، ءوز اكەمنىڭ قۇشاعىندا تۇرعانداي سەزىندىم دە، قۇلاعىمدى كوكىرەگىنە توسىپ، قولتىعىنا تىعىلا ءتۇستىم. جۇرەك تىنىسىندا دا ۇقساستىق بار، ادال مەيىرىمىن شەرتكەندەي القىنا سوعادى. مەن وسى ءبىر ادال سەزىمدى ءوز كەۋدەمە تولتىرىپ الماق بولعانداي، اۋانى ىشكە مول جۇتىپ، تەرەڭنەن تىنىستايمىن. قاناي اعاي تۇرپىدەي الاقانىمەن يەگىمدى جوعارى كوتەرىپ، جۇزىمە ۇڭىلەدى.
— ءوي، باتىر، مۇرنىڭ تىم شۋىلداپ كەتتى عوي، جىلاپ تۇرعان جوقسىڭ با؟
مەن داۋسىمداعى ءدىرىلدى بايقاتپاۋ ءۇشىن باسىمدى عانا شايقايمىن:
— ءيا، باسە، ءسويت، قالقام. وڭ ساپار تىلە، ودان دا.
— قاناي اعاي، ساپارىڭىز ءساتتى بولعاي.
— راقمەت، قاراعىم.
اكە دوسى مەنى قۇشاعىنان بوساتىپ، ارقاما قاقتى دا، كاپيتاندىق مىنبەگە كوتەرىلە بەردى. جاعاداعى جۇرت جامىراسا سويلەسىپ، بىزبەن قوشتاسا باستادى.
— ال، ون، ساپار، تۋمالار!
— قوش، بالاپانىم، ءبىر تاڭىرىگە تاپسىردىم... قاناي، ساعان امانات!
بۇل مەنىڭ اجەمنىڭ داۋسى. ول كىسى بۇعان دەيىن تەك اكەمدى عانا بالاپانىم دەۋشى ەدى، ەندى ءوز جۇرەگىنە جاقىن، سول ءبىر اسىل اتاۋدى ماعان ارناپتى. كوز كەمەرىندە جاس بارداي. قاسىرەت پەن قۋانىش تامشىلارى ارالاس شىعار-اق. مىنە، ول وڭ بىلەگىن ىلگەرى سەرمەپ تاستادى. كەشە جەتى تيىن باقىرلاردى جەكە-جەكە ءتۇيىپ وتىرعانىن كورگەن ەدىم. ويلايمىن، ءقازىر سولاردى سۋعا لاقتىرىپ تۇرعانداي. ۇلكەن ادامنىڭ، ءوز تۇسىنىگى بويىنشا، مەنىڭ جولىما ارناعان ساداقاسى بولار-اق. اجەم ەندى ءبىر ءسات ەكى الاقانىن العا توسىپ بەتىن سيپادى. وزگەلەر دە وسىنى قايتالادى. اجەم جاقسى تىلەكتەر تىلەپ، اس قايىرعان كەزدەردە كارى ادامنىڭ، كوڭىلىن اۋلاۋ ءۇشىن، بۇكىل ءۇي ءىشىمىز «اۋمين!» دەي سالۋشى ەدىك. مەن بۇل جولى دا سول ادەتىمە باستىم. مۇنىم ءدىندارلىق ەمەس، اجە مەيىرىمىنە ۇيىعاندىق. ءقازىر ونىڭ بار تىلەگى مەن عانا. ازاماتتىق قاتارىنا قوسىلعان العاشقى ساپارىمدى ماقتانىش ەتەدى. جۇرەگى قانشا جارالى بولسا دا، سول قاسىرەتتى ماعان ارنالعان قۋانىشىنا جەڭگىزبەكشى. اجەم دە، انام دا بۇگىن بار تازاسىن كيىپتى. مەنىڭ كوزىمە ولار وزگەلەردەن ەرەكشە كورىنەدى.
فلاگماندىق پاروحود ترۋبا تۇبىندەگى جۇدىرىقتاي جەز تۇتىكتەن اق بۋلاردى بۇرق ەتكىزدى دە، ايعايلاپ جىبەردى. ءدال وسىنى عانا كۇتىپ تۇرعانداي باۋتين پورتىنداعى بار ىدىس قوزعالا باستادى. جاعاداعى تۋمالار اق ورامال كوتەرىپ، اقىرعى رەت قوشتاستى. جار جيەكتە ءدال ءقازىر اق تولقىن ويناپ جاتقانداي. سول ادەمى اق تولقىن بىردەن بىرگە بۇلدىراي ءتۇسىپ، الدەن ۋاقىتتا عايىپ بولدى. مەن وزگە توڭىرەككە ەندى عانا كوز تاستاعان ەدىم. اسپاندى قالىڭ بۇلت تورلاپ، ەكپىندەي تۇسكەن باتىس جەلى تەڭىز بەتىن تەرەڭنەن ساپىرا، اق بۇرقاسىن ەرگىزە باستاعان ەكەن. سول بۇرقاسىن ۇستىندە كىشى-گىرىم قالاداي، بەلگىلى ءبىر تارتىپپەن، توبىمىزدى جازباستان، شوعىرلانا ءجۇزىپ كەلەمىز. اسپان تۇنەك بولعانمەن ادام قاباعىندا جايدارىلىق بار. ءار تۇستان ادەمى ءان سازى ەستىلەدى.
— بولاتحان، بول، ۇر مىنانى!— ماشينا بولىمىنەن جاڭا عانا شىققان سارتاي اعاي ماڭداي تەرىن بىلەگىمەن سۇرتە تاستاپ، ايقايلاپ جىبەردى.— شوقپارىڭ قايدا؟ ۇر، تەزدەت!
مەن مەحانيكتىڭ مەڭزەگەن تۇسىنا كوز جىبەرگەن ەدىم، ءبىزدىڭ كەمەنىڭ ءدال تۇبىنەن، قارا ءسۇر ءبىر حايۋانات باسىن قىلتيتىپ تۇر ەكەن. پالۋباداعى كەسپەلتەك تاياقتاردىڭ ءبىرىن لاقتىرىپ كەپ جىبەرگەن ەدىم، تاياعىم تولقىن بەتىندە قالدى دا، قارا سۇر حايۋانات عايىپ بولدى.
— ءوي، ءوزىڭ مەرگەنسىڭ عوي...
— ءولدى، ءولدى، ءقازىر قالقىپ شىعادى...
قارا سۇر قايتادان شىققاندا، مەن شىنىمەن-اق ولگەن ەكەن عوي دەپ ويلاعان ەدىم. قۋانعاننان ايعايلاپ جىبەردىم.
— قاناي اعاي، كەمەنى جاقىنداتىڭىزشى، الا كەتەلىك...
اۋزىمدى جيعانشا بولعان جوق، قارا سۇر تۇڭعيىق تۇبىنە سۇڭگىپ تە ۇلگىردى.
— قاپ، مىناۋ يت قۇيرىعىن شوشايتىپ، مازاق ەتىپ كەتتى-اۋ.
جۇرت دۋ كۇلىپ جىبەردى.
— نالىما، ەرتەڭ «كولحوز قايراڭىنان» وسىنىڭ ءوزىن قايتادان سوعىپ الاسىڭ. تاياعىڭنىڭ تيگەن-تيمەگەنىن سوندا انىقتارمىز...
ءزىلسىز مازاق ەكەنىن اڭعاردىم دا، جۇگىرە باسىپ، ما¬شينا بولىمىنە ءتۇستىم. سارتاي اعايدان موتور تەتىگىن ۇيرەنبەكپىن. اۋىلدان شىعاردا وسىعان كەلىسكەنبىز.
12
...بۇل ءبىر ماعان تىڭ كاسىپ! انىقتار جايلار اسا كوپ. ءتىپتى ءتىرى يتبالىقتى تاياۋدان كورگەنىم دە كەشە عانا. ءيتى مەسى؟ بالىعى نەسى؟ نەگە ولاي اتالعان. سىرتى تۇكتى سۇر اڭنىڭ تەڭىز مەكەندەۋىنە جول بولسىن! قايدان كەلگەن، قانداي حايۋانات؟ بار تۇسىنىگىم وقۋلىقتار دەڭگەيىندە عانا. تىم كەلتە، تىم كومەسكى. وزگەسىن بىلاي قويعاندا وسى ورتانىڭ كەيبىر سوزدىكتەرى دە ماعان جات كورىندى. جاۋگەرشىلىك شاقىراتىنداي: «سويىل»، «سوعىس»، «جاۋىنگەر!»
مولىراق بىلۋگە، انىعىراق ۇعىنۋعا تىرىسامىن...
... شىعىستان دۇلەي جەل كۇتىپ ەكى اپتا بويى جاتىرمىز. مەيىرىمسىز تابيعات قارىسىپ-اق العانداي. ۇنەمى باتىستان ۋىلدەيدى. بۇنداي كەز ءبىزدىڭ جاقتا قايتىس بولار ەدى. ال مىناۋ تۇستا مولايا. بەرەدى، تەرەڭدەي بەرەدى. باتىس جەلى كارى كاسپييدىڭ بار سۋىن شىعىسقا ايداپ، اقتارىپ جاتقانداي. «كولحوز قايراڭى» دا، «سۇيىندىك» تە ازىرگە شىڭىراۋ تۇبىندە. سول «جوتاعا» يەك ارتىپ ءبىز تۇرمىز. پاناسى جوق، جالاڭاش، تەلەگەي-تەڭىز كەڭىستىگى. وسىنى دا ەلەمەي ورەسكەل تىلەك تىلەيمىز. باياعى سول شىعىس جەلى. «تەزىرەك اۋسا ەكەن، قاتتىراق سوقسا ەكەن!»
بىرىنە-بىرى ۇقساعان ارەكەتسىز بۇل كۇندەر ابدەن-اق ءىش پىستىرارلىق. اۋىلدان كەلگەن از كىتاپ تۇپتەرى توزىپ بىتكەنشە، تالاي رەت وقىلدى. مادەنيەت مينيسترلىگى دە ءبىزدى ءبىرجولا ۇمىتىپ كەتكەندەي. نە كينو، نە كوركەم ونەر شەبەرلەرىن جىبەرسەشى. كوك تولقىنعا كوز تىگە، الگى مينيسترلىكتى تىلدەپ تە قويامىز. «ادىمى قىسقا... الماتى ماڭىنان ۇزاي المايدى!»
ءبىر وڭدىسى، كۇزگى ماۋسىم كەزىندە ەكسپەديسيا كەمەلەرى بىتىراماي، جيىن تۇرادى ەكەن. كادىمگى قالا كۆارتالدارىنشا بەس-التىدان قاتار تۇزەپ، تىزىلە قالعان. تىمىقتاۋ ساتتەردە ارالارىن ارقانمەن بايلاستىرىپ، قابىرعالاسا قويادى. ءار «كۆارتالدىڭ» ءوز ساۋىعى، ءوز تاماشاسى بار. كوپ ىشىنەن نە كەزدەسپەيدى. مايتالمان انشىلەر دە، شەبەر دومبىراشىلار دا، شەشەن اڭگىمەشىلەر دە تابىلىپ قالعان. ءبارى قىزىق، ءبارى ونەگە. مەن ءقازىر جاڭا ءبىر ۋنيۆەرسيتەت ەسىگىن اشقاندايمىن. تاجىريبەسى دە مول، تاربيەسى دە تازا ءومىر ۋنيۆەرسيتەتى! قۇمارتا دا قىزىعا تىڭدايمىن..
ءتۇس كەزىندە جەل تىمعان، ءقازىر ءبىر عاجاپ اق تىمىق. ەكسپەديسيا ادامدارى ۇمىتتەنە كۇتەدى. «ەندى اۋاتىن شىعار-اق!» الدەكىمدەر ايعايلاپ تا قويادى. «ا-اۋ!» تەڭىز كەڭىستىگىنىڭ ءبىز كوز تىككەن تۇسىنان الگى ءۇندى قايتالاپ، تىمىق اۋا جاڭعىرىعادى. «ا-اۋ!» بارومەتر دە سول ءۇمىتتى مەگزەيدى. ءۇمىتتى كوزدەر كۇلىم قاعادى. سارعايا كۇتكەن شاتتىقتان ايقىن حابار العانداي. «يا، ءسات!.. ال، ەندى الاقانعا تۇكىرە بەرىڭدەر!»
بۇل كەش ءقادىرالى كەمەسىنە جينالعانبىز. بۇگىنگى ساۋىقتى دا راقاڭ اقساقال باستادى. كاريا جۇزىندە شاتتىق بار. وتى قايتپاعان تۇيمەدەي عانا كىشكەنە كوزدەرىن جالت-جۇلت ويناتىپ، كونەتوز دومبىرانى قۇلاشتاي سوعادى. ەتسىزدەۋ ۇزىن ساۋساقتار پەرنە ۇستىندە قۇيىنداي ءۇيىرىلىپ، ءجىتى جورعالايدى. دومبىرا اۋەنىنەن دە داۋىل سارىنى اڭعارىلادى. ەگدە كوڭىل، ءور كوڭىل وسى ءساتتىڭ وزىندە دە ءوندىرىس تىلەگىنە ۇشتاسقان ورەن داۋىل اڭساعانداي. جارتى عاسىر سەڭ كەشكەن تاكاببار «تەڭىز ءبورىسى» زور كەۋدەسىن تىك ۇستاپ، شالقالاي تۇسەدى دە، مەزگىل-مەزگىل ىلگەرى ۇمتىلىپ قويادى. بەينەبىر اساۋ تولقىندى سوناۋ بولات كەۋدەمەن كەرى قاققان ءتارىزدى. وسى قيمىل ۇستىندە كىشكەنە قاراشىقتارى دا جالىن شاشا جارق ەتىپ، ۇشكىر يەكتەگى سەلدىرلەۋ شوقشا ساقال دا «جەڭىس، جەڭىس!» دەگەندەي، شانشىلا قالادى...
— قۇرمان بابالارىڭ وسىلاي سەرمەر ەكەن، ۇلدارىم...
راقاڭ ءبىراز ويناعاننان كەيىن، دومبىرانى ىرگەگە سۇيەدى دە، باسىنداعى ۇلكەن اق ورامالمەن ماڭداي تەرىن سۇرتە وتىرىپ، اڭگىمەگە كىرىستى. تەڭىزشىلەر ءومىرىنىڭ ءالى ەشكىم جازباعان تىڭ شەجىرەسىن شەرتە، شەبەر سويلەيدى. قادەكەڭ مەن جۇماش اعايلار قوستاي ءتۇسىپ، كەيدە تولىقتىرىپ تا قويادى. بۇل ادامداردىڭ ءومىر جولدارى نەتكەن باي، قانشاما ەرلىك وقيعالارعا تولى! «گرانت بالالارى» اتتى كينوداعى «ەرجۇرەك كاپيتان» جىرى وسىلاردىڭ. ومىرىنەن الىنعانداي. وزدەرى دە سان رەت باتىپ، تورىققان تالاي جانداردى اجالدان ساقتاپ قالىپتى. كىل ءبىر عاجاپ ورەندىك، كىل ءبىر اسىل ونەگە! الىپ ءداۋىردىڭ ادۋىن ادامدارى ءوز ومىرلەرىنىڭ ۇلگىلەرى ارقىلى مەنى دە ورەندىككە، ەرلىككە باۋلىماق بولعانداي. بۇل اڭگىمەلەرىن ماعان ارناعانداي. مەيىرىمدى نازار اۋدارا، مەزگىل-مەزگىل توبەمنەن سيپاپ، ارقاما قاعىپ قويادى.
— سولاي، ۇلىم، تەڭىز كاسىبى ورەندىكتى تالاپ ەتەدى. دۇلەيدىڭ وزىنەن دە دۇلەي ءتۇسۋ كەرەك. ۇقتىڭ با؟
ءۇنسىز عانا باسىمدى يزەيمىن. «ايتا بەرسە ەكەن، ۇيرەتە بەرسە ەكەن اكە دوستارى!»
— ءوي، ۇلىم، ءبىز بۇل تەڭىزگە نەشە باتىپ، نەشە شىقپادىق.— راقاڭ تاعى دا ءبىر اڭگىمەنى باستاپ كەتتى.— مەن دە ءدال سەنىڭ جاسىڭدا تەڭىزگە شىققانمىن... ەكى جىلدان كەيىن-اق كادىمگى كەۋدە جىگىتتەردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ الدىم... ەسىڭدە مە، ءقادىرالى، باياعى بەلوۆ ستويكاسىندا جۇرگەن كەزىمىز... سول قاي جىلدار ەدى؟
— ون ءتورتىنشى جىل بولۋعا ءتيىستى،— ءقادىرالى اعاي، اقپان ايازدارى قارىعاندىقتان شىعار، ۇنەمى قارا-قوشقىلدانىپ تۇراتىن، قوماقتى مۇرىننىڭ ءدال ۇشىن بۋىلدىق ساۋساقتارىمەن ءبىراز ۋقالاپ وتىردى دا، باسىن يزەدى.— يا، يا، سول شاما... ەكى جىلدان كەيىن نابورعا كەتكەنسىز... العاشقى باتقانىڭىزدى ايتپاقسىز عوي...
— دۇرىس، دۇرىس، سول جىلى.— راقاڭ ءسال جىميىپ قويدى.— يا، سونى ايتقالى وتىرمىن... كەتتىم عوي-اق دەپ ەدىم. سۋشىلدىق ونەرىمنىڭ پايداسى ءتيدى، ەكى باستان... ۇلكەن كەمە ورتادا تۇراتىن دا، قاراۋ ءۇشىن كىشكەنە قايىقپەن كورىنىم جەرگە كەتەتىنبىز. كەشكە قاراي ەكى ادام اۋ قاراۋدان ورالدىق. كەمەگە جاقىنداپ-اق قالعانبىز. كەنەت ءبىر دۇلەي سوعا جونەلدى. اساۋ تولقىندار كىشكەنە عانا قايىقتى سۋ بوراسىنىمەن كومىپ-كومىپ الدى دا، توڭكەرىپ-اق تاستادى. پىر ەتىپ تولقىن بەتىنە شىقتىم. قايىق ۇزاپ كەتكەن. جانىمداعى جولداسىم، قۇداي-اۋ، سونىڭ اتى كىم ەدى، باتىپ-شىعىپ، قايىققا قاراي مالتىعان. جەتە الار دا ءتۇرى جوق. ءقازىر-اق باتىپ كەتەتىن... جەل قۋعان جەڭىل قايىق جەتكىزەر دە ەمەس. بىلەگىنەن شاپ بەردىم. «بەرى كەل، ولسەك جان بىرگە!» الگى بيشارا ايتقانىمدى ىستەدى. ءبىر قولىمەن مالتىپ تا قويادى. بۇعان دا شۇكىر. ءجۇزىپ كەلەم، ءجۇزىپ كەلەم. جەلگە قارسى ءجۇزۋ وڭاي ما، ارقاندا تاعى جۇگىڭ بولسا... اساۋ تولقىن لاقتىرىپ، لاقتىرىپ تاستايدى. تولقىن تەپكىسىنەن بوي تاسالاپ، سۇڭگىپ-سۇڭگىپ الامىن. اناعان دا «سۇڭگى!» دەيمىن. ايىرىلىپ قالادى. قايتادان سۇيەمەلدەيمىن. ابدەن تالىپ تا بولعانمىن. كەمە ۇستىندە الدەنەندەي ابىگەرشىلىك بار. جاردەم شاراسىن كوزدەگەندەي. الدەن ۋاقىتتا وڭ جاق بورتتان ءبىر بورەنە قۇلاپ ءتۇستى. اقىرعى كۇشتى بويعا جيناپ، سولاي قاراي ۇمتىلدىم. ەكى باتىپ، ۇشىنشىدە بورەنەنى قۇشاقتاپ تا ۇلگەردىم... اعاشقا ارقان جالعانعان ەكەن، كەمەدەگىلەر دەرەۋ تارتىپ الدى...
«تەڭىز ءبورىسى» اڭگىمەسىن اياقتاپ، ماعان تاعى دا ءبىر قاراپ قويدى.
— مىنە، ۇلىم، كوردىڭ بە، تەڭىز كاسىبى سەگىز قىرلىلىقتى كەرەك ەتەدى... الگى جەردە سۋ بىلمەسەڭ، باتتىڭ دا كەتتىڭ... ءوزىڭ جۇزە بىلەسىڭ بە؟
— بىلەمىن...
مەن جىميا كۇلىپ، باسىمدى يزەدىم. كۇلۋىمنىڭ دە سەبەبى بار. وسىدان ءتورت جىل بۇرىنعى ءبىر وقيعانى ەسكە تۇسىرۋدەمىن. ءتورتىنشى كلاستى اياقتاي كەلگەن كەزىم بولاتىن. ساباقتان شىققان بويدا جار جاعاسىنا جۇگىردىم. كۇندەگى ادەتىم. اكەمدى كۇتەمىن. ول كۇنى قارماعىمدى دا الا كەلگەنمىن. تەڭىز ءۇستى اق تىمىق. سۋ بەتىندە شاباقتار وينايدى. قىزىعىپ كەتتىم دە، جار جيەكتەگى ءبىر قايىققا كەلىپ وتىردىم. قارماقتى «جەمدەپ» سۋعا سالدىم دا، قالتقىنى باقىلادىم. قالتقى ءسال شورشاڭداپ ءجۇردى دە، سۇڭگي جونەلدى. دەرەۋ تارتىپ الدىم. الاقانداي اق تابان، جالتىلداي بۇلقىنىپ، الدىما ءتۇستى. تاعى دا سالدىم. تاعى دا تارتتى. بۇل جولى شاعىنداۋ عانا كوكسەركە ءىلىنىپتى. ماساتتانا كۇلىپ وتىرمىن. بۇگىنگى كاسىبىمدە ەرەكشە ءبىر ساتتىلىك بار. ءىرىلى-ۇساقتى ون شاقتى بالىقتى ءتىزىپ-اق تاستاعانمىن. الدەن كەيىن ۇلكەن ءبىر جۇك پاروحودى سۋ ساپىرىپ وتكەن ەدى. قارماققا بالىق جولاماي-اق قويعانى. ۇرىككەن شىعار-اق. تولقىن تىنعانشا وقي تۇرماق بوپ كىتابىما ءۇڭىلدىم. اكەم اكەلگەن. «الىپتار تۋرالى اڭىز». قىزىعا وقيمىن. كىتاپتى ورتالاي كەلگەن ەدىم. كەنەت سىرت جاعىمنان الدەكىمنىڭ قارقىلداپ كۇلگەن داۋسى ەستىلدى. جالت قارادىم، ىعىپ بارام ەكەن. جاعادان ءبىراز شالعايلاپ كەتىپپىن. جار جيەكتە سامات تۇر. وڭ قولىنىڭ ساۋساقتارىن تاربيتا جايعان كۇيى باس بارماعىن ۇلكەن مۇرنىنىڭ ۇشىنا اپارىپ، قيقىلداي كۇلەدى. سول قولىمەن ءىشىن باسىپ، ەكى بۇكتەلە قالعان. ابدەن ءماز. مەنىڭ ىعىپ بارا جاتقانىما قۋاناتىن-دى. بۇگىنگى ىزاسىن قايتارماق شىعار. مانا ول تاقتاعا شاقىرىلعان ەدى، وپ-وڭاي ەسەپتى شىعارا الماي، كۇنى بويى تۇرىپ الدى. مەن قول كوتەردىم. مۇعاليما رۇقسات ەتتى. ءادىس-امالدارىن ايتا تۇرىپ، مۇدىرمەستەن شىعاردىم. مۇعاليما اپاي مەنى ماقتاي سويلەدى. «سامات، كوردىڭ بە، ۇيرەنىپ ال، مىناۋ بولاتحاننان!» سامات مۇرنىڭ تىجىرايتتى: «في، مەن وسىدان ۇيرەنبەكپىن». جالقاۋ بالا ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرمانى دا ورىنداماي كەلگەن ەكەن. وقىتۋشى بۇل جولى دا مەنى مىسالعا الا سويلەدى. كوپ كەشىكپەي سوڭعى قوڭىراۋ كۇمبىرلەپ، بالا بىتكەن ورىندارىنان كوتەرىلدى. ەنتىگە باسىپ، ەسىكتەن شىعا بەرىپ ەدىم، الدەكىم تۇمسىعىما قويىپ جىبەردى. مۇرنىمنان قان ساۋ ەتە قالدى. سامات ەكەن. قاشىپ بارادى. قۋىپ جەتتىم دە، قاعىپ ءوتتىم. قاق سۋىنا قۇلادى.
... ەندى ءقايتتىم؟ بۇل كۇيىمدە ۇيگە كىرۋگە بولمايدى. اتا-انانىڭ شارتى بار. «ءوزىڭ ەشكىمگە ۇرىنبا، ءجابىر كوردىم دەپ شاعىم دا جاساما!» جازىلماعان زاڭ، ءادىل زاڭ! بۇلجىتپاي ورىندايتىنمىن. كويلەك ومىراۋىنداعى قاندى كورسەتۋ، شاعىم ەتۋمەن تەڭ. سوندىقتان دا قوراداعى قارماعىمدى عانا الىپ، جار بويىنا كەتكەنمىن. اكەمدى دە قاراماقپىن، قارماق تا سالىپ، كويلەگىمدى دە جۋىپ الماقپىن.
مەن وتكەن جايدى ەستەن شىعارىپ تا ۇلگىرگەن ەدىم، سامات ۇمىتپاپتى. قايىقتى يتەرىپ جىبەرگەن دە وسى شىعار. ايىزى ابدەن قانعانداي، دورەكى كۇلەدى. جىنىم مۇنداي ۇستاماس. قاۋىپ-قاتەردى دە ۇمىتقانمىن. قايىق بورتىنان ءبىر تەۋىپ، سۇڭگي جونەلدىم. اناۋ نەمەمەن بارا شايقاسپاقپىن. ءجۇزىپ شىعاتىندىعىما سەنىمىم دە مول. اكەم مارقۇم ءوزى ۇيرەتكەن-دى. سامات اۋەلى قاشا ءتۇستى دە، ارتىنشا كەرى اينالدى. «ءاي، قايىق، قايىق!» — دەپ ايقايلايدى. قايىق مەنىڭ ەسىمە ەندى عانا ءتۇستى. بۇكىل وقۋلىقتارىم دا، اۋلاعان بالىقتارىم دا كەتىپ بارادى. جىبەرۋگە بولمايدى. ساماتتى دا ۇمىتىپ، كەرى جالتاردىم. ارت جاعىمنان توقتاۋ سالعان داۋىس ەستىلەدى. «مۇندار، مۇندار، سۋعا كەتتىڭ، قايت بەرى، قايت دەيمىن؟» ءوز اجەمنىڭ داۋسى. بۇل جولى تىڭدار شامام جوق، جۇزە بەردىم. ەندى ءبىر ءسات جار جاعاسى كۇمپ ەتتى. «اجەم بولماعاي... ماعان ۇمتىلامىن دەپ ۇزاپ كەتپەگەي!» جۇرەگىم ءدىر ەتىپ، ارتىما قاراعان ەدىم، سامات ەكەن. ۇياتىن ەسكەرىپ، ماعان جاردەمگە ۇمتىلعان بولسا كەرەك. ءجۇزىپ كەلەمىز. ەكەۋمىز بىرگە جەتتىك. قايىق ۇستىنە دە قاتار كوتەرىلدىك تە، ەشبىر اشۋ-ارازدىعى جوق ادامدارشا، ىرجيىسا كۇلىپ الدىق. ءتىپتى ورالۋ قامىن دا ۇمىتقان سياقتىمىز. جار جيەكتەن اجەم ايعايلادى. «قايتىڭدار، ءاي، مۇندار، قايتىڭدار!» كەزەكتى پاروحود تولقىنى ءبىزدى ورتاعا تامان تاعى دا قۋىپ تاستادى. جەل لەبى دە بىلىنە باستاعان. قايتۋ جايىن ءقازىر عانا ەسكەرگەن ەدىك، قايىق ىشىندە نە ەسكەك، نە تاياۋ جوق. «ەندى قايتتىك؟» سامات، قاننەن-قاپەرسىز كۇلەدى. «وتىرا بەرەيىك، ىعا بەرەيىك. بالىقشىلارعا كەزدەسەمىز!..» كوز الدىمدا اجەم تۇرماسا، بۇل ۇسىنىسقا مەن دە قارسى بولماس ەدىم. ەركە تولقىن تەربەگەن قايىق ءۇستى سونداي ءبىر عاجاپ كورىنەدى. مۇمكىن، ىعا بەرسەك بۇعان دەيىن ەشكىم باسپاعان، قۇپيا ارال تابارمىز... مۇمكىن، اكەمە كەزدەسەرمىز. تەك قانا اجەمنەن قورقامىن. ءبىز شالعايلاعان سايىن ول جار جيەككە تونە تۇسەدى. قۇلاپ كەتەر ءتۇرى بار. «جوق، قايتۋىمىز كەرەك!»
تەڭىزشىلەر ۇرپاعى ەمەسپىز بە، تاباندىق تاقتايدى قولعا الىپ، قايىق بورتىنا جاتتىق تا، ەكەۋمىز دە سۋ قاباتىن كۇرەي تارتتىق. جەل ەكپىنى ماناعىدان دا گورى كۇشەيە تۇسكەن-دى. شارشاپ، تالىپ، شاق جەتتىك. «مۇندار، تۇگى!» اجەم ەكەۋمىزدى ەكى ءتۇيدى دە، قۇشاعىنا قىستى. «ەندىگارى...» بۇدان بىلاي اجەم مەنى تەڭىز جاعاسىنا جىبەرمەۋگە دە تىرىستى. سامات ەكەۋمىزدىڭ وشپەندىلىگىمىز دە وسىمەن اياقتالدى.
— ۇلىم،— راقاڭ توبەمنەن يىسكەپ، جۇزىمە ءۇڭىلدى،—- جاي كۇلدىڭ بە؟
— جاي،— كۇلۋ سەبەبىمدى وزگەگە بۇردىم،— ءسىزدىڭ جولداسىڭىزعا كۇلكىم كەلەدى. ءوزى تەڭىزشى، ءوزى ءجۇزۋ بىلمەيدى. تاستاپ كەتسەڭىز ەدى...
— ۇلىم،— «تەڭىز ءبورىسى» بۇل جولى نالىستى رايمەن باسىن شايقادى.— ولاي ەتۋگە بولمايدى، ۇلىم... تەڭىزشى حالىقتىڭ ءوز زاڭى بار. ءبىرىن-بىرى تاستامايدى. «كەمەدەگىنىڭ جانى ءبىر!» ومىردەن الىنعان ماقال. ۇقتىڭ با؟
— كەشىرىڭىز.— اڭداماي ايتقان سوزىمنەن ەكى بەتىم دۋىلداپ، تەمەن قارادىم.— ۇقتىم...
— راقاڭ دۇرىس ايتادى، بالام.— بۇل جولى ءسوز كەزەگىن قادەكەڭ الىپ كەتتى.— «جولداسىڭ جولدا قالماسىن!» دەگەن ماقالدىڭ وزىندە قانشا تەرەڭ ماعىنا جاتىر. ال تەڭىزشى جايى ءبىر بولەك: ول كوبىنە اپات ىشىندە جۇرەدى. وزىنە قاتەر ءتونىپ تۇرعان كەزدىڭ وزىندە دە وزگەگە قول ۇشىن بەرۋگە دايىن... راقا، باياعى جيىرما سەگىزىنشى جىلدىڭ اقپانى ەسىڭىزدە مە؟
— ءيا، ەستە بولماعاندا شە... ول كۇنگى سەنىڭ ەرلىگىڭ...
— ءتايىرى، وندا قانداي ەرلىك تۇر.— قادەكەڭ ۇلكەن ءبىر ازاماتتىق بورىش اتقارعاندىعىن ماقتان ەتكەندەي، ورنىنان قوزعالا ءتۇسىپ، اڭگىمەسىن جالعادى.— اقپاننىڭ قاقاعان ايازى. قارلى بوران ۇيتقي سوعادى. توڭىرەكتەن سەڭ قىسىپ، بىردەن-بىرگە تىقسىرىپ كەلەدى. الىسىراقتا ءبىر مۇز تاۋى كورىنەدى. سەڭ-سەڭنىڭ اراسىمەن سول تاۋعا بارىپ پانالاماقپىز. ەندى ءبىر ءسات قاراسام، كوك الا تولقىن ىشىندە ادام بەينەلەرى، ات-شانا قاراڭدايدى. قوي قوتانىنداي مۇز ۇستىندە ىعىپ بارادى ەكەن. «بۇرىڭدار، كەمەنى!» جىگىتتەر ۇرەيلەنە قارادى. «نەگە، اقساقال، نەگە؟» اپاتتاعى جانداردى مەگزەدىم. «اناۋ سورلىلارعا...» قوسشىلارىم توقتاۋ سالعانداي. «ءوزىمىز امان شىقساق...» جەكىرىپ تاستادىم. «كورگەنسىزدەر... سول كۇيدە وزدەرىڭ بولساڭدارشى؟»
دەرەۋ كەرى بۇرىلدىق. ماناعى ءبىز كىرگەن ساڭىلاۋ ءقازىر بىتەلە باستاعان. ويا ءتۇسىپ، جىلجىپ كەلەمىز. اۋىر سەڭ كەمە ءتوسىن بىر-ەكى جەردەن تەسىپ تە جىبەردى. جاماي سالىپ، قايتادان جىلجيمىز. ولدىك-تالدىق دەگەندە جەتىپ تە ۇلگىردىك. بيشارالار-اي، قۋانعاننان ەڭىرەپ جىبەردى. ءبىر جاس جىگىت مەنى قۇشاقتاپ العان. جىبەرەر ەمەس. «اينالايىن، اعاتاي-اي، قايدان كەزدەستىڭ، اعاتاي، ءۇش كۇننەن بەرى ىققان ەدىك..، جالعىز شەشەم بار ەدى...» ارقاعا قاقتىم. «شەشەڭنىڭ تىلەۋى دۇرىس ەكەن... جارايدى ەندى بوگەمە... ال، سىيعانشا تيەلىڭدەر!»
جىگىتتەر جەرەبە ۇستاعان. اتتارىن دا قالدىرعىلارى جوق. «دۇنيە كوزدىڭ قۇرتى عوي». اۋەلگى ساپار ادامدارى مەن كولىكتەرىن سىيعانشا تيەپ، تىڭ مۇزعا شىعاردىق تا قايتادان ورالدىق. ءتۇن ىشىندە قۇتقارىپ ۇلگىردىك-اۋ...
قادەكەڭ جۇزىنەن كوز اۋدارماي، سۇيسىنە قارايمىن. ءقازىر مەنىڭ الدىمدا ۆيكتور گيۋگونىد «تەڭىز ەڭبەككەرلەرىندەگى» جيليات پەن لەتەرن تۇرعانداي.
— ءوي، ازامات.— راقاڭ ەرجۇرەك ءىنىسىن ارقاعا قاعىپ، سول قولىن مەنىڭ يىعىما قويدى.— مىنە، تەڭىز زادى وسىنداي. ۇقتىڭ با، ۇلىم!
— ۇقتىم، بابا!
— يا، ۇعىپ ال.— راقمەت باباي دومبىراعا قولىن سوزا بەردى دە، قادىرالىگە بۇرىلدى.— سەن ەرتەڭىندەگى ۋاقيعانى بىلەسىڭ بە؟ سول 15 شانا ۇزاي ءتۇستى دە، ىرمەتىلىپ قالدى. تاعى دا جارىققا كەزدەستى مە؟ بەس-التى ادام ەرتىپ، جاندارىنا باردىم. سويتسەم، ءبىزدىڭ ءبىر وڭباعان مىلتىعىن كەزەنىپ العان. جولدارىن بوگەپ جىبەرمەي تۇر ەكەن. «اتتارىڭنىڭ ءبىرىن تاستاپ كەت!» دەيتىن كورىنەدى. «ءاي، وڭباعان، ونى نە قىلاسىڭ؟» بەتى بۇلك ەتپەيدى. «سويامىز... تاماق ەتەمىز...» جاعىنا تارتىپ-تارتىپ جىبەردىم دە، مىلتىعىن جۇلىپ الدىم...
— سول كەرەك ەدى وزىنە...
مەن بۇل جولى «تەڭىز ەڭبەككەرلەرىندەگى» رانتەن مەن كليۋبەندى ەسكە تۇسىرەمىن دە، الگى وڭباعاندى ءدال سولارعا ۇساتامىن. وسىنداي جاقسى ورتادا، وسىنداي جارقىن زاماندا كونە عاسىردىڭ كولەڭكەسى جۇرگەندىگىنە ناليمىن. راقاڭ اقساقال مەنىڭ وسىنىمدى اڭعارعانداي بەتىمە ءبىر قاراپ قويدى.
— سول ءيتتىڭ اتى كىم ەدى، قۇداي-اۋ... «بۇلىنگەن ەلدەن بۇلدىرگى الما!» دەپ قازاق تەگىن ايتقان با... اقىرى ازىپ-توزىپ، قۇرىدى... ءوزىن دە يتبالىقتىڭ مولداسى سياقتاندىرىپ، قۋىپ جىبەرگەنبىز...
— بابا، يتبالىق مولداسى دەگەنىمىز نە؟
— ارام تاماعىن ايتامىز... بۇلار دا ۇيىمشىل حايۋانات... كۇز قايراڭعا شىعىپ، تىنىققان كەزدە وزگەلەرى جايباراقات جاتادى دا، كەزەكپەن كۇزەتشى قويادى. كۇزەتشى شانشىلا ءتۇسىپ، ۇنەمى قاراپ تۇرۋعا ءتيىستى. بۇل ءتارتىپتى ورىنداماعاندارىن قالعاندارى يتتەي تالاپ، قۋىپ شىعادى. مىنە، وسىنى «مولدا» دەيمىز. ول قاڭعىپ، جەكە جۇرەدى.
— تاماشا ەكەن.— كاريا سوزىندە قانشا عىلىمي شىندىق بارىن كىم بىلگەن، ازىرگە مەنىڭ ءۇشىن بۇ دا ءبىر جاڭالىق.— عاجاپ، «يتبالىق مولداسى!»
ەندىگى اڭگىمە يتبالىق توڭىرەگىنە اۋىسقان ەدى. مەن «تەڭىز بورىلەرىنە» تاعى دا ءبىر سۇراق قويدىم.
— بۇل ءوزى قايدان كەلگەن ماقۇلىق ەكەن؟
راقمەت اقساقال مەنىڭ سۇراعىمدى وزگەشە تۇسىنسە كەرەك. ءدىندار ادامداردىڭ ۇعىمىنداعى ەرتەگىلەردى ايتىپ كەتتى.
— باياعى ەرتە زاماندا... پەرعاۋىن دەگەن كاپىرلەر پاتشاسى بولىپتى. سول پاتشا سۇلەيمەن پايعامبارعا قارسى سوعىس اشىپ، قالىڭ اسكەر اتتاندىرىپتى. سۇلەيمەنگە شەگىنۋگە تۋرا كەلىپتى. جارىقتىقتىڭ جولىندا تەلەگەي-تەڭىز جاتىر ەكەن دەيدى-اۋ. اللاتاعالانىڭ ءوزى جىبەرگەن قاسيەتتى اساسىن ءبىر سىلتەگەن ەكەن. كوك تەڭىز ەكى جارىلىپ، جول اشىپتى. ءوتىپ ۇلگەرگەن بويدا ارتىنا قاراسا، سول جولمەن پەرعاۋىن اسكەرى دە قاپتاپ كەلەدى ەكەن. قاسيەتتى تاياق تاعى ءبىر سىلتەنگەندە تەڭىز سۋى قايتادان جابىلىپتى دا، پەرعاۋىن اسكەرى يتبالىققا اينالىپتى. مىنە، بۇل يت سودان جارالعان... ۇقتىڭ با؟
كاريانى قانشا قادىرلەي تۇرسام دا، وسى جولى قارنىم اشىپ قالعان ەدى. باسىمدى دا يزەمەدىم. جانىمدا وتىرعان ايسا اعاي دا ۇلكەن كوزدەرىن جالت ەتكىزىپ، كۇلە سويلەدى.
ءاي، اقساقال-اي، قايداعى ءبىر ەسكى تۇسىنىكتى ءدىن اڭىزىن ايتاسىز...
— بارەكەلدە،— راقاڭ نالىستى راي ءبىلدىردى،— ال سەن، ايتا عوي... وقىعانىڭ بار عوي...
ايسا اعايدىڭ ۇلكەن عالىم بولماعانمەن، كوپ نارسەدەن حاباردار ەكەنى دە راس. ونەرگە دە باي. ءارى اعاش شەبەرى، ءارى مەحانيك. استراحان قالاسىندا ەكى رەت وقۋدا بولىپ، كاپيتاندىق، شتۋرماندىق كۋرستەردى ءبىتىرىپتى. وسىنداعى جاس كاپيتانداردىڭ كوپشىلىگىن ءوز قولىنان وقىتىپ شىعارعان. زەرەك تە، بەدەلدى دە.
— مەن ايتسام،— دەپ باستادى ايسا اعاي،— يتبالىق ەشقانداي پەرعاۋىن اسكەرى ەمەس. دەنە قۇرىلىسى جاعىنان ادامعا ەشبىر ۇقساستىعى دا جوق. كادىمگى مورج ءناسىلدى يتبالىق تۇقىمى. يتبالىق بىزگە ۇلكەن مۇحيتتاردان كەلگەن. كاسپيي تەڭىزى ءبىر كەزدە مۇحيتتارمەن جالعاسىپ جاتقان بولسا كەرەك. يتبالىق سول كەزدەن قالعان.
— بارەكەلدە ءسوز بوپتى... كاسپيي ءبىزدىڭ اتا-بابامىزدان بەرى كاسپيي...
— دۇرىس ايتاسىز... كاسپييدىڭ مۇحيتتارمەن جالعاسىپ جاتۋى بۇدان ميلليون جىلدار بۇرىن. ول كەزدە ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز دا بولماعان.
— ءسوز بوپتى... ميلليون جىل بۇرىنعىنى كىم بىلگەن؟
— عىلىم بىلگەن.— ايسا اعاي تاعى دا جىميىپ قويدى.— ءسىزدىڭ ايتقانىڭىز سياقتى اڭىزدار وزگە ەلدەردە دە بار...
— يا، قانداي؟
— ءبىراق ءسىزدىڭ ايتۋىڭىزدان گورى وزگەرەك،— ايسا اعاي ءسال بوگەلە ءتۇستى.— مىسالى، گرەكتەر يتبالىقتى الەكساندر ماكەدونسكييدىڭ قارىنداسىنا جوريدى ەكەن...
— كادىمگى زۇلقارنايىننىڭ با؟
— يا، يا... ولار الدارىنان يتبالىق وتسە «جولىم بولمايدى» دەپ كەرى ورالاتىن كورىنەدى.
— ۋا، قۇدىرەت!
— ول ەلدە مىناداي اڭىز بار ەكەن: ۇلى الەكساندر ادامدى ماڭگى ولتىرمەيتىن سۋ تاۋىپ، سونىڭ ءبىر شىنىسىن ۇيىنە الىپ قايتىپتى-مىس... قولباسشىنىن، وزىنە تەتەلەس قارىنداسى سول سۋدى ءىشىپ قويىپتى. ءبىر كۇنى الەكساندر قاتتى اۋىرىپ، الگى سۋدى ىزدەتىپتى. سۋ قايدان تابىلسىن. الەكساندر ومىرمەن قوشتاسىپتى. قاسىرەتتى قىز سۋعا باتپاقشى بولىپ، تەڭىزگە سەكىرىپتى. باياعى قاسيەتتى سۋ ءولتىرسىن بە... ادەمى قىز تەڭىز حايۋاناتىنا اينالىپتى... سودان بەرى الگى بويجەتكەن وتكەن-كەتكەن كەمەلەردىڭ جولىن توسىپ، الەكساندردى سۇرايدى ەكەن دەسەدى. ەگەر دە كەمە
ادامدارى «الەكساندر ءالى ءتىرى، پاتشالىق ەتىپ تۇر»— دەسە قولباسشى قارىنداسى «شۇكىرلىك!» دەپ قالا بەرەدى ەكەن دە، جاۋاپ بەرە الماعانداردىڭ كەمەسىن تالقان ەتەدى ەكەن... ماعان نانباساڭىز قانەكەڭنەن سۇراڭىز... شاقىرىپ كەلشى، بولاتحان.
— قوي ساباعىن وقىپ وتىرعان-دى. اۋرەلەمە... ءوي، قۇدىرەت،— راقاڭ باسىن شايقادى،— بولار، بولار.
— ءسويتىپ، ءىنىم،— ايسا اعاي مەنىڭ جۇزىمە ءۇڭىلدى،— يتبالىقتىڭ بۇل تەڭىزگە قايدان كەلگەنىن ۇقتىڭ با؟
— ۇقتىم، اعاي، ۇقتىم...
— ۇعىنا بەر، ۇيرەنە بەر... ەندى بىرەر جىلدان سوڭ ءوزىڭدى كاپيتاندىققا دا ۇيرەتەمىن.
— راقمەت، اعاي...
مەن ەنگەن ءومىر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بۇل كەشتەگى ساباعى وسىمەن اياقتالدى.
13
...كۇزگى جەل تەرىستىككە اۋىپ، اۋا رايى دا سالقىن تارتا باستادى. اپتالار بويى مول تاسىعان تەڭىز سۋى بىردەن-اق اعىل-تەگىل اقتارىلا قايتىپ، قايراڭدار دا بوي كورسەتىپ كەلەدى. ەكسپەديسيا توبەسىنەن قالىقتاپ وتكەن بارلاۋشى سامولەت سول قايراڭدار ماڭىندا تەڭىز اڭىنىڭ ۇيىپ جاتقاندىعىن حابارلايدى. سول ماڭدى شارلاپ ورالعان موتوفليۋگا ادامدارى دا قۋانىش جەتكىزەدى. ءبىراق اتتانۋعا ءازىر ءامىر جوق. گەنەرالوۆتىڭ جارلىعىن اسىعا كۇتەمىز. بىرەر كۇن تاعى دا ءوتتى...
اقىرى اتتانىس ساعاتى تايانعان بولسا كەرەك. كەشكە قاراي جەلكەندى كەمەلەرگە تولا تيەلىپ، شىعىسقا قاراي جول شەككەنبىز. ءبىراز ءجۇرىپ، كىلت توقتادىق.
— ال، ۇيىقتاي قالىڭدار، ساعات 3-تە سوعىسقا بارامىز.— قاناي اعاي ءوز ادامدارىنا وسىنداي جارلىق بەردى دە، ماعان بۇرىلدى.— بولاتحان، سەن اسىلى بارماسسىڭ... كۇن بولسا سۋىق... كەمەگە دە كىسى كەرەك...
— قالايشا؟— مەن مۇڭايا دا وتىنە سويلەدىم.— كاسىپ ەتۋگە كەلگەن ەدىم عوي... بىردەمە تاۋىپ قايتۋىم كەرەك ەمەس پە؟..
— اقىلسىز،— كاپيتان راقاتتانا كۇلىپ الدى،— سەنى قۇر قالدىرادى دەيسىڭ بە؟ بۇندا ءبىر كەمەدەگى بريگادا ادامدارى بار تابىستى ءبولىپ الادى... ۇقتىڭ با؟
— ۇقتىم عوي... دەگەنمەن دە.— ەندىگىم ۇلەس ۋايىمى ەمەس، اۋەستىك ەدى. بارۋىمدى دالەلدەپ، ۇتىمدى ءسوز ىزدەيمىن،-—باقتاشىلىق باۋتين باسىنان دا تابىلاتىن ەدى عوي... مەن دە سوعا بىلەمىن... ءسابي ەمەسپىن...
— ۋا، كوكجالدىڭ ۇرپاعى. «جاس ءبورى بوپ الدىم» دە.— كاپيتان ءزىلسىز عانا جىميىپ، ارقاما قاقتى.— ءبىراق ماسەلە سوعۋدا ەمەس، سويۋدا... مۇنداعى جۇرت سوققانىن ەمەس، سويعانىن الادى... وندى سوعىپ، ءبىردى سويۋىن، مۇمكىن...
— بىلەمىن... ۇيرەنەمىن... اجەمە بەرگەن ۋادەڭىز قايدا؟ ۇيرەتەمىن دەگەنىڭىز قايدا؟— ەندى ءوتىنۋدى دە قويىپ، باتىل سويلەدىم.— ۇيرەتپەيتىن بولساڭىز نەگە الىپ شىقتىڭىز؟
— ادەلەت... دۇرىس ايتادى.
— جەلىكتىرمەڭدەر، قويىڭدار...
بىرەۋلەر مەنى ماداقتاي كوتەرمەلەپ، بىرەۋلەر مازاقتاي سويلەپ، دۋىلداسا كۇلەدى. ەر ادامنىڭ، جۇزىنە جالتاق-جۇلتاق قارايمىن.
— قۇداي-اي، قۇداي-اي.— ءتوعايالى اعاي بۇل جولى دا بايىرعى ادەتىنە باسىپتى. كەمەنىڭ ءبىر شەتىنەن ەكىنشى شەتىنە دومالانا جۇگىرىپ بىجىڭ-بىجىڭ، سويلەيدى. پىسقىرىنىپ قويادى.— ءتىھىڭ... ءتىھىڭ... قالقام-اۋ، ەندى قايتتىق... وسى قارشاداي بالانى المايىق دەدىم... قۇر تەك ماسىل عوي...
— ءتوعايالى، ساعان نە جوق، ءا؟
— قالقام-اۋ، ەندى قايتەيىن... ءتىھىڭ... ءتىھىڭ... قىپ-قىزىل التىن كەزىندە...
— ءوي، سەنىڭ التىنىڭدى بىرەۋ تارتىپ العالى تۇر ما؟
— قويشى ءوزىڭ... مىناۋ بالاعا... قايداعى...
— ەندى قايتسىن... توكەڭنىڭ ۇلەسى كەتكەلى تۇر...
— ۇلەسىم كەتپەگەندە... ول ماعان شەشەسىن بەرە مە سونشا...
— ءوشىر ءۇنىڭدى!— راقاڭ جەكىرىپ تاستادى.— نە شاتىپ تۇرسىڭ، سۇمىراي، ۇيالساڭشى!
توعاڭ جاۋاپ بەرمەستەن پالۋبا بويىن قۋالاپ، تومالاي بەردى.
اياق باسىسى جىبىر-جىبىر، ايەلگە ءتان، بەت الپەتى ادامنىڭ، ارعى ناسىلىنە ۇقساستاۋ، دومالاق بويلى، توپال يەك وسى ادام مەنى ۇنەمى مىسقىلداي بەرەتىن ەدى. شىن سىرىن ەندى اڭعارىپ كەلەمىن. جاس بالادا ۇلەسىم كەتەدى دەگەن قىزعانىشى بولسا كەرەك. بۇل كىسىنىڭ قاراۋلىعى دا ساراڭدىعى ماعان وتكەن جازدان بەرى اياندى. ءبىر تيىننىڭ ورنىنا ءبىر تال شاشىن جۇلىپ بەرۋگە بار. قوناقتا بولسا كوڭىلدەنە وتىرىپ، بۇرىن ەش نارسە ءىشىپ كورمەگەن ادامداي، قوماعايلانا جەيدى دە، وزىنە كەزەك كەلگەندە اكەسى ولگەن ادامداي تۇنەرە قالادى. امالى ابدەن قۇرىسا تۇقشاڭداي تەرىس اينالادى دا، ومىراۋعا قولىن جۇگىرتەدى. ادەتتە، بۇل كىسىنىڭ اقشاسى ەت پەن كويلەك اراسىنداعى شۇبەرەك قالتادا جاتادى. ابدەن تەر ءسىڭىپ، قولاڭسى ساسىعان سول قالتادان سارعايىپ كەتكەن قاعاز اقشانىڭ ءبىرىن عانا شىعارادى دا، قولى ءدىر-دىر قالتىراپ، بوساعا جاقتاعىلاردىڭ بىرىنە ۇسىنادى. «قۇداي-اي، قويمادىڭدار عوي... ءما، اكەلشى، قالقام... ابدەن ءبىر قانىپ ىشەلىك...» جۇرت دۋ كۇلىپ جىبەرەدى. «توعا-اۋ، مىناۋىڭا وزگە تۇگىل ءوزىڭىز دە قانبايسىز عوي...» كارىلەر جاعى توقتاۋ سالادى. «ۋا، قويىڭدار، تۇگى، توعايالىدەن وسىنىڭ شىققانىنىڭ وزىنە شۇكىرلىك ايتىڭدار. يە، تونايسىڭدار ما، تۇگى...»
بۇنداي كەزدە ايسا اعاي توعاڭا ارناعان تاقپاقتى تاعى دا قايتالايدى:
«كۇڭكىلدەپ تۋعان انادان،
زارلانىپ تيىن ساناعان،
تەر سىڭگەن سارعىلت اقشانىڭ
كەتكەنى-اۋ توعاي اعادان!»
جۇرت دۋىلداسا كۇلەدى. «دۇرىس ايتادى، دۇرىس ايتادى... ءولتىردى-اۋ، ءولتىردى-اۋ!» ءبىراق بۇعان مۇقالار توعاڭ جوق.
مەن ءقازىر ۇساق جاندى ادامنىڭ، وسى مىنەزدەرىن ەسكە ءتۇسىرىپ ابدەن نالۋدا ەدىم، اۋزىمنان وعاشتاۋ سوزدەردىڭ قالاي شىققانىن دا اڭعارماي قالدىم.
— اقساقال، ءسىز جىبىرلاي جورعالاپ، بىرىنە جەتكەنشە، مەن ونىڭ سوعىپ ۇلگەرەمىن...
— قارا، قارا... ءتىھىڭ... ءتىھىڭ... ابدەن قىرىپ سالارسىڭ.— توعاڭ بۇرىنعىدان بەتەر بىجىڭداپ، تومالاڭ-تومالاڭ جۇگىرە بەردى،— سەن ءوزىن، كىمدى مازاق قىلاسىڭ، ءا؟.. كىھىڭ...
— ءجا، جەتتى.— كاپيتان جەكىرىپ تاستادى.— بولاتحان بارۋعا ءتيىستى...
— كەمەدە شە؟— توعاڭ ەندى جۋاسي سويلەدى.— كىم قالادى؟
— كەمەدە مە؟ — قاناي اعاي ۇزىلدى-كەسىلدى ۇكىم ايتتى.— كەمەدە ءتوعايالى، سەن ءوزىڭ قالاسىڭ... جىلاما... بولاتحانعا سەنەن ۇلەس اپەرمەيمىز... وزگەلەرىمىز ۇلەسەمىز... سولاي ما، جىگىتتەر؟
— ارينە، ارينە... وسىنى زارلاتپاڭدارشى...
بريگادا ادامدارى كاپيتان ۇسىنىسىن ءبىراۋىزدان قۇپتادى. مەن نامىستانا كۇرسىندىم. «شىنىمەن-اق جۇرت ۇستىنە جۇك بولعانىم با؟ ماسىل اتانعانىم با؟»
— قاناي اعا، كەمەدە مەن-اق قالايىن... جۇرت رەنجىر...
— جوق، سەن باراسىڭ.— كاپيتان مەنى باۋىرىنا تارتتى دا، توعايالىگە بۇرىلدى.—• ءتوعايالى، سەن ۇقتىڭ با؟ كەمەدە قالاسىڭ!
— ەندى قايتەم.— توعاڭ كىشىگە كەۋدە كورسەتىپ، ۇلكەننىڭ الدىندا قۇرداي جورعالايتىن بايىرعى ادەتى بويىنشا، مۇرنىنان سويلەپ، مىڭگىرلەي بەردى.— قالايىن، قالايىن، قالقام... تەك الگى ايتقانىڭدى...
— مىجىما... ايتىلدى عوي!
— قويشى، قالقام قاناي، اشۋلانباشى، كۇنىم... جاس تا بولساق قاسقىرسىڭ-اۋ... جوق، قازاللا... ارىستانسىڭ-اۋ... ءتىپتى ءادىلسىڭ!—ءتوعايالى ەندى قۋتىڭداي كۇلىپ، جارامساقتاي باستادى.— قايران، قادىرىڭدى بىلمەيمىز عوي...
— جەتتى، جادىگويسىمە.— قاناي اعاي تاعى دا جەكىرىپ تاستادى.— بىلەمىن، تەمەكىلىك سۇراعالى تۇرسىڭ عوي... ءما، مىنانى تۇتاسىمەن ال دا، باتىر قاراڭدى...
كاپيتان ءبىر قوراپ «بەلوموردى» توعايالىگە لاقتىرىپ تاستادى دا، بىزگە بۇرىلدى.
— ال، پىشاقتارىڭ مەن سوققىلارىڭدى تەز دايىنداڭدار دا، دەرەۋ ۇيىقتاي قالىڭدار!
قۇرالىمدى قولتىعىما قىسىپ، قيسايا كەتكەنمىن. كوزگە ۇيقى كەلسەشى. سارقىلمايتىن ءبىر مول وي، مۇنارتا تۇسكەن ءبىر ارمان. تاعى دا اكەمدى ويلايمىن، تاعى دا ءوز ءومىرىمدى قايتالايمىن. اكەم مارقۇمنىڭ ءبىرىمىزدى كوتەرىپ، ءبىرىمىزدى جەتەلەپ، كينوعا اپارا جاتقان ءلاززاتتى ءبىر كەشتى ەسكە تۇسىرەمىن. ءبىز بۇكىل ءۇي ىشىمىزبەن تۇگەل كەلەمىز. ءۇش ەستيار، ءتورت بالا. اكەم تەڭىزشىلەر فورماسىندا. ءبىز تورتەۋمىز دە ءبىر تۇستەس اق ماتروسكا كيگەنبىز. كەشەگى ماي مەرەكەسىنىڭ سىيلىعىنا ارناپ، اكەم استراحاننان اكەلگەن بولاتىن. ءۇش ۇل تۋما باسىندا ماتروس تەلپەگى. لەنتالارىنىڭ ماڭدايىنا «اۆرورا» دەپ جازىلعان. جانناتحان توبەسىندە كوگىلدىر جىبەك لەنتا. كويلەك وڭىرىنە اق كوگەرشىن تاعىلعان. قىزالاق ءسابي ءوزى دە ءدال كوگەرشىن ءتارىزدى. اكە كوكىرەگىندە جايراڭداي كۇلىپ، كوك كۇمبەزىنەن جاڭا عانا جالت ەتكەن جارىق جۇلدىزعا ۇمتىلادى. «اپەيشى انانى، اپەيشى!» مەيىرىمدى اكە سۇيىكتى بوبەگىن توبەسىنە كوتەرەدى. «الا عوي، قىزىم، الا عوي... سەنىڭ بالعىن قولىڭدى جۇلدىزعا جەتكىزسەم ارمانىم نە؟» جانناتحان تالپىنا قولىن سوزادى. ءبىز قىزىعا كۇلەمىز. بىزگە قوسىلىپ، اجەم مەن انام دا كۇلەدى. جۇرت نازارى بىزگە اۋعان. تانىس جاندار قىزىعا قاراپ، توقتاي قالادى. «ۋا، ءادىلحان، ءۇي ىشىڭمەن جاسانىپ، قايدا باراسىڭ؟» اكەم ءۇشىن جانناتحان جاۋاپ بەرەدى. «پاپامنىڭ كينوسىنا بايامىز، شياعىم...» سۇراق يەسى تاڭدانىپ قالادى. «نە دەيدى؟» اكەم ماساتتانا جىميادى. «بۇگىن قانداي كينو بولاتىنىن بىلمەيسىڭ بە؟» اكە تانىسى ەندى عانا ءتۇسىنىپ، كوزىن قىسا كۇلەدى. «ءا، ءادىلحان كاپيتاننىڭ بالالارىن» كورۋگە باراسىڭدار ەكەن عوي... بارىڭدار... وندا جانناتحان تاماشا كورسەتىلگەن...» ءبىزدىڭ كورمەك كينومىز «كاپيتان گراندت بالالارى».
باقىتتى سەميا ۇزاي بەرەمىز. جول-جونەكەي ءتوعايالى اعايدى كەزدەستىرەمىز. جەتەگىندە سامات. بالا قىڭقىلداي سويلەپ، تارتىنشاقتاي بەرەدى. توعاڭ بىجىڭ-بىجىڭ ۇرىسىپ كەلەدى. اكەم بوگەلە تۇسەدى. «ۋا، نە دەيدى، بۇل بالا؟» توعاڭ ابىرجي جاۋاپ بەرەدى. «قۇداي ۇرعان كينوعا بارامىن، اقشا بەر دەيدى». اكەم بالا تىلەگىن قۇپتايدى. «بەرسەيشى، كورسىن». توعاڭ قارعانا سويلەيدى. «كۇنىم-اۋ، قۇتىرتپاشى... قىزىل تيىن اقشا بولسا مىناۋ بالام پىشاققا ءتۇسسىن...» اجەم شوشىنا قاراپ، جاعاسىن ۇستايدى. «تاۋبە، تاۋبە، ايتپا، مۇندار، ايتپا؟» اكەم كۇرسىنە با¬سىن يزەيدى. «بالادان اۋلاق... وڭباعان، ءوز باسىڭا كورىنسىن!» سويتەدى دە، ساماتتى قاراۋ قولدان جۇلىپ الادى. «ءجۇر، بىزبەن بىرگە... وندا بولماسا، مەندە بار». بالا سورلى جاۋتاڭداپ اكەسىنە قارايدى. توعاڭ جىمىڭداي كۇلىپ، ريزالىق بىلدىرەدى... «بارا عوي، كۇنىم، بارا عوي...»
... كوڭىلدە وي، كەزدە ۇيقى، قالعي دا باستاعان ەدىم. ەندى ءبىر كىل شىتىرمان ۋاقيعالارعا ەنىپ كەتتىم. اكەم بىردە مۇز سەڭىنىڭ اراسىندا، بىردە كوك جويقىن تەپكىسىندەگى شىن تاستار اراسىندا كورىنەدى. الدەنەندەي ءبىر كەمەنى شىڭىراۋ تۇبىنەن شىعارماق. ەندى بىردە الگى ادام جيلياتقا اينالادى دا، ارتىنشا قايتادان ءوز اكەم بولا قالادى. ءتىپتى اكەم مەن جيليات ەكەۋى ءبىر ادام ءتارىزدى... كورىنىس تاعى دا وزگەردى. جيليات — اكەم تەڭىز جيەگىندە تۇر. شالعايداعى ءبىر جەلكەنگە قادالا كوزىن تىگىپتى. كەمە ۇستىندە ءتوعايالى. قۇشاعىندا انام تۇر!.. انا كوزدەن جاس ىركىپ، جۇلقىنا شىڭعىرادى. قايىرىمسىز قۇشاق جازىلار ەمەس... اكەمدە ارەكەت جوق. سول ورنىندا ءالى تۇر. تەڭىز سۋى اقتارىلا تاسقىنداپ، ءۇستىن باسىپ بارادى. «اكە، اكە، ءجۇز بەرى، سۋشى ەدىڭ عوي!» وتىنە جىلاپ، شىڭ باسىنان قول سوزام. اكە جاۋاپ بەرمەيدى... شىڭنان قارعي سۇڭگيمىن... مەن جەتكەنشە اكەمدى تولقىن جابادى. شىڭىراۋ ءتۇبىن شارلايمىن. تابا المايمىن... ابدەن ءۇمىت ۇزگەن سوڭ ماناعى جەلكەنگە قاراي قۇلاش ورەمىن. انامدى قۇتقارماقپىن. الدەنەندەي ءبىر جىرتقىش، شىتىرمان اياقتارىمەن بار دەنەمدى شىرماي وراپ، سىعىپ بارادى. وسى ءسات مەن ءوزىم
جيليات بولا قالامىن. جىرتقىش كەۋدەسىنە پىشاق تۇيرەيمىن دە، تاعى دا جۇزە بەرەمىن... جەلكەن ۇزاپ كەتكەن. ءتىپتى كەزدەن عايىپ بولىپتى. «انا، انا!» جىلاپ جىبەرەمىن. «شىنىمەن-اق ءوڭىم بە؟.. ءتۇسىم بولعاي ەدى، ءتۇسىم بولعاي eءدى...» ەندى ءبىر ءسات راقمەت اقساقال مەن قاناي اعايلار پايدا بولا قالادى. «جىلاما، جىلاما... قايدا باتتى؟» اكەم باتقان باعىتتى كورسەتەمىن. «ءبىز ءقازىر...» ەكى باتىر سۇڭگي جونەلەدى. وسىنىڭ ارتىنشا كوك دولىدان قول سوزىپ، اكەم دە كوتەرىلە بەرەدى. قادىرمان اعاسى مەن سۇيىكتى قۇربىسىنىڭ يىعىندا كەلەدى. مەن قۋانا قول سوزام. «جەتتىڭ بە، جەتتىڭ بە!..' قورىققان ەم...»
— بولاتحان، ۋا، بولاتحان، تۇر، تۇرا عوي جانىم...
— اكە، اكە...
ءتۇس شىرماۋىنان ايىعا الماي كۇرسىنە قول سوزعان ەدىم. وياتىپ تۇرعان قاناي اعاي ەكەن. كوزىمدى قوس جۇدىرىعىممەن ۋقالاپ ورنىمنان كوتەرىلدىم...
14
شىعىس قۇلان يەكتەنە باستاعان. تاڭعى جەل تاعى دا ەكپىندەي ءتۇسىپتى. تەڭىز بەتى مازاسىز. جەل ايداعان ءاپايتوس اساۋ تولقىندار بەينە ءبىر كولدەنەڭ جاتقان بيىك-بيىك جوتاداي، تاس توبەمىزدەن قاراۋىتىپ كەلەدى دە، شالقالاي قۇلاپ، شاشىلا جونەلەدى. ءۇستىمىزدى سۋ بوراسىنى جابادى. سىلكىنە كوتەرىلىپ، قايتادان وتىرامىز. ءبىز مىنگەن كىشكەنە قايىق تولقىننان تولقىنعا قارعيدى. كىل قايراتتى جىگىتتەر ءبىرى ەسىپ، ءبىرى تاياپ كەلەدى. جەڭىل قايىق دىرىلدەي ىرعالىپ، جەل وتىنە ورمەلەيدى. مەن توڭىرەككە كوز جىبەرەمىن. تەڭىز كەڭىستىگىنىڭ بۇل تۇسىن قاپتاي ورگەن كوپ قايىق. ءبارى دە شاعىن، ءبارى دە جەلكەنسىز. ارالارىن شالعاي تاستاعان. بىردە تولقىن شىڭىندا ويناقتاپ، بىردە قۇزعا قۇلايدى دا، كوزدەن عايىپ بولادى. كۇرسىنە تىنىستاپ، جاعامدى ۇستايمىن. «باتقان-اق شىعار!» الگى باتقان قايىقتار مەن اۋزىمدى جيعانشا، ورتەكەدەي ويناقشىپ، تولقىن تاۋىنا قايتادان كوتەرىلەدى. سولاردان نازار اۋدارماي تاس توبەگە كوز تىگەم. اسلان ءجۇزىن بۇلت جاپقان. شالقالاي جاتقان بوزعىل اي الا بۇلتقا مالتىعىپ، دارمەنسىز جۇزەدى. ول دا بەينە ءبىز مىنگەن كىشكەنە قايىق ءتارىزدى. كەيدە كوزدەن عايىپ بوپ، مۇيىزدەرىن عانا كورسەتەدى. باتىپ بارا جاتقانداي.
ەندى ۇرەيگە بويىم ۇيرەنگەندەي. ماناعى شىم-شىتىرىق ۋاقيعالى ءتۇس ماڭىندا ويلايمىن. ءوڭىم ەمەس، ءتۇسىم بولعانىنا قۋانىپ تا كەلەمىن. كەشە كەشكە ەكىنشى رەت اياقتاعان «تەڭىز ەڭبەككەرلەرىن»، «تەڭىز بورىلەرىنەن» ەسىتكەن اڭگىمەلەرىمدى، اكەم تۋرالى ويلارىمدى تۇسىمدە قايتالاعانمىن. ال ءتوعايالىنىد انامدى الىپ قاشۋىنا جول بولسىن؟ ويلانا كەلىپ، الدىڭعى كۇنگى ءازىلدى ەسكە تۇسىرەمىن. ءتوعايالىنىڭ ايەلى الدىڭعى جىلى قايتىس بولعان-دى. سودان بەرى ۇيلەنگەن جوق. ءبىر كەمشىلىگى بار ادامنىڭ، قىر سوڭىنان قالمايتىن ادەت بار ەمەس پە. ەرىككەن جىگىتتەر ازىلدەسە وتىرىپ، توعاڭدى تاعى دا قاعىتقان-دى. «اۋ، ءسىز وسى قاشان ۇيلەنەسىز؟» توعاڭ بۇل جولى كۇيىپ-پىسپەي، جىمىڭداي جاۋاپ قايتاردى. «ۇيلەنەم عوي... بوبەكتى كۇتىپ ءجۇرمىن...» ايتىپ وتىرعانى مەنىڭ انام. جىگىتتەر دۋ كۇلىپ جىبەردى. «دامەسىن قارا». تۇلا بويىم قالشىلداپ، ورنىمنان كوتەرىلگەن ەدىم. كاپيتان مەنى قۇشاعىنا قىستى دا، توعايالىگە جەكىرىپ تاستادى. «جاپ اۋزىڭدى...» سول كوڭىلسىز اڭگىمە ويىمنان كەتپەي قويعان-دى. تۇسىمدە دە وسى ويدىڭ ازابىن تارتقان ءتۇرىم بار...
ءجۇزىپ كەلەمىز، ءجۇزىپ كەلەمىز. تاڭ جارىعى مولايىپ، جەل دە باسەڭدەي تۇسكەندەي. الىستان ءبىر ءالسىز وت مەزگىل-مەزگىل جىلت ەتىپ، قايتادان وشەدى. مۇمكىن، تولقىن جوتالارى تاسالايتىن-دى. كاپيتان كوزى سول وتتا.
— تەزدەتىڭدەر، جىگىتتەر.
قاناي اعاي داۋسىن قاتتى كوتەرمەي، كۇبىرمەن عانا جارلىق بەرەدى دە، سول قولىن قۇلاعىنا توسادى. مەن دە تىڭدايمىن. الدەنەندەي ءبىر جات ءۇن. يت قىڭسىلىنا، يت ىرىلىنا ۇقسايدى. «تەڭىز ورتاسىنا قايدان كەلگەن بۇل يتتەر؟»
— ەستيسىڭدەر مە؟
كاپيتان اسا ءبىر شاتتىق رايمەن باسىن يزەيدى. تاياۋشى، ەسكەكشى جىگىتتەر كوڭىلدەنە ءتۇسىپ، بۇرىنعىدان دا گورi جەدەلىرەك قيمىلدايدى. الدەن ۋاقىتتا قايىق ءتۇبى قايراڭعا سوعىلعان ەدى. رەزينا ەتىكتەردىڭ قونىشىن قارا سانعا دەيىن كوتەرىپ، سەكىرە ءتۇسىپ جاتىرمىز. سالقىن سۋ ەتىك قونىشىنان قۇيىلىپ، اياق باسىنا قاراي جىلجىپ بارادى. سويىل كوتەرگەن ءبىر توپ جان قايىق كەمەرىنە جابىسا، تولقىن كەشىپ كەلەمىز. قارسى الدىمىزدا قاراۋىتىپ جاتقان كەڭىستىك. «كولحوز قايرادى» بولۋعا ءتيىستى. قاپتاي اعىلعان قالىڭ «قول» سول قايراڭدى جان-جاقتان قورشاپ بارادى. سوققىلارىن دايىنداپ العان. ماناعى كەزدە قاراۋىتىپ جاتقان كەڭ الاڭ ءقازىر تەڭدەسى جوق ۇلكەن ءبىر الىپتىڭ تۇتاس دەنەسى ءتارىزدى. جاقىنداعان سايىن قيمىل بايقالادى. ماناعى ۇندەر ەندى ايقىن ەستىلەدى. سول باياعى دارمەنسىز قىڭسىل. «وسىنشا ۇلكەن دەنەنىڭ داۋسى نەتكەن دارمەنسىز؟» «الىپ دەنە» ءبىز تايانعان سايىن قىبىر-قىبىر ەتەدى. ايبات شەككەندەي. قورقىپ تا كەلەمىن. «ءدال تۇبىنە بارعان ءسات وڭەشىنە تارتىپ جۇرمەگەي!» الدەنەلەر ەربەڭدەپ، تۇس-تۇستان تۇمسىقتار كوتەرىلەدى. «الدەنەشە باسى بار اجداھا بولىپ جۇرمەسىن... ءتىپتى جيليات ايقاساتىن جىرتقىشتىق الىبى بولىپ جۇرەر مە؟» جىگىتتەردىڭ جۇزىنە جالتاق-جۇلتاق قارايمىن. ەشقايسىسىندا ۇرەي جوق...
... سۋ تىزەدەن تومەندەپ، جاقىنداپ تا قالعان ەدىك. كاپيتان وڭ قولىن ىلگەرى سوزىپ، كوماندا بەردى.
— ال جۇگىرىڭدەر!
ارامىزدى كەڭ تاستاپ، ەنتىگە العا ۇمتىلدىق. ماناعى تۇتاس زور دەنە ەندى تىرناقتارىن تىربيتىپ، بىزگە تۋرا تاپ بەرگەندەي. ءدال ەزۋلىكتەرىندە ايقاسا بىتكەن اق تىستەرى بار، مىسىق مۇرتتى تۇمسىقتار بىزگە قارسى ورمەلەپ كەلەدى. بەينە ءبىر ۇلكەن جىرتقىشتىڭ ايۋ تىرناقتى اياقتارىنا ۇقسايدى. ارالارىن ۇزبەستەن، تۇتاسىپ كەلەدى. قاراقات كوزدەر جارقىلداپ، ىرىلداي ايبات شەگەدى. اۋەلگى ساتتە جاسقانىپ، شەگىنشەكتەي بەرگەن ەدىم. كاپيتان ايقايلاپ جىبەردى.
— ۇر، ۇر، جىلدام، وتكىزبە!
مەن ەندى عانا اڭعاردىم. تۇتاس جاتقان دەنە ەمەس، بىرىمەن-بىرى جالعاسا ورمەلەپ كەلە جاتقان، مويىنسىز جەكە حايۋانات. يتبالىق دەگەن وسى ەكەن. كاپيتان ەكىنشى رەت ايعايلادى.
— ۇر، جىبەرمە!
سويىلىمدى كوتەرىپ، جون سىرتىنان قوندىردىم. قارا سۇر حايۋانات قىڭار ەمەس، ءدىر ەتتى دە جىلجي بەردى.
— تۇمسىققا ۇر، توبەگە ۇر!.. ءتۇۋ، اناۋ بالاسى بار بولعىر، وتكىزىپ جىبەردى-اۋ. ءقازىر ءبارى دە كەتەدى... بارىڭدارشى، قايىرىڭدارشى، بىرەۋىڭ!
جايشىلىقتا مىنەزگە باي، سابىرلى كاپيتان ابدەن تۇتەپ الىپتى. قولىنداعى سويىلىن ءجىتى كوتەرىپ، وندى-سولدى ۇرىپ ءجۇر. بىرەۋلەر ماعان قاراي جۇگىرىپ كەلەدى.
— ۇر، بالا، ۇر!
«بالا... بالاسى بار بولعىر!» كىشىرتىپ، كەمسىنىپ ايتقانداي. نامىستانا باستاعان ەدىم. ءدال تۇسىما كەلىپ قالعان زور يتبالىقتى توبەدەن سالىپ جىبەردىم. قارا سۇر دەنە قىڭق ەتتى دە، قيمىلسىز قالدى. توبەسى دە ويىلىپ كەتكەن ەكەن، بوكسە جاعىنان قىزىل شاقا ءبىر نارسە ىرشىپ ءتۇستى. تۇك بىتپەگەن، كىشكەنە عانا كۇشىكتەر. تۇلا بويىم ءدىر ەتىپ، تەرىس اينالدىم. «كىمدى ءولتىردىم؟ نە ىستەدىم؟.. ادام، ادام، نەتكەن جاۋىز ەڭ؟!»
— ۇر، ۇر... ءوي، سەن ءوزىڭ...
تاياعىمدى امالسىز تاعى دا كوتەردىم. بۇل جولى باسقا ءدال ۇرماي، تۇمسىقتان سوعىپ قايىردىم. قارا سۇر دەنەلەر ەندى كەرى قاراي بەتتەگەن. جان-جاقتان تۇتاس قىبىرلاپ، الاڭ ورتاسىنا قاراي جورعالاپ بارادى. ءبىرىن-بىرى باسپالاپ، ورمەلەي كوتەرىلەدى. قاجىرلى قولدارداعى قايىڭ سوققىلار مەيىرىمسىز سەرمەلەدى. «كولحوز قايراڭى» ازدان كەيىن-اق ويدىم-ويدىم قارا توبەگە اينالدى. ءبىرىن-بىرى باسپالداقتاپ ۇيىلگەن يتبالىق توبەلەرى. تەڭىز جيەگى يتبالىق ولىكتەرىمەن قورشالعان...
... ساسكە ءتۇس. سويىلدى «سوعىس» توقتالىپ، «جاۋىنگەر» جۇرتشىلىعى ەكىنشى ارەكەتكە كىرىسكەن. دوڭكيىپ جاتقان قارا ءسۇر دەنەلەرگە پىشاقتار ءۇيىرىپ، كوز ىلەسپەستىك شاپشاڭدىقپەن قيمىلدايدى. باۋىردان جارا ءبىر ءتىلىپ، جەلكە تۇپتەن ومىرتقاعا دەيىن وراي كەلەدى دە، بۇكىل سۇيەكتى تۇتاسىمەن بولەكتەپ الادى. قالىڭدىعى قارىس جارىمداي، تەرىسى اجىراتىلماعان ىركىلدەك مايلار جايىلىپ قالا بەرەدى. ءار تۇستا دا وسى سيقتى ارپالىس. ءار تۇستا دا جالت-جۇلت ويناعان، ساعالى وتكىر پىشاقتار. بىرەۋگە-بىرەۋ تىلدەسەر دە ەمەس. تەمەكى تارتۋعا دا مۇرشا جوق. سويىمپاز جىگىتتەر كوزدى اشىپ، جۇمعانشا قارا سۇر دەنەلەردىڭ بىرىنەن ەكىنشىسىنە كوشەدى. مەن ءبىرىن سويىپ ۇلگىرگەنشە، «تەڭىز بورىلەرى» ون-ون بەسىن جايراتىپ-اق تاستايدى.
— بولاتحان،— قاناي اعاي كەزەكتى دەنەنى جايراتىپ تاستادى دا، ءبىر ساتكە باسىن كوتەردى،— سەن قوي ونى. مىناۋ سويىلعانداردى سۋ جاعاسىنا تاسى دا، اناۋ ۇزىن ارقانعا كوگەندەي بەر... مىنە، بىلاي ەت...
كاپيتان نۇسقاۋى بويىنشا ىركىلدەك اپپاق مايلاردى جاعاعا تاسىپ، كوگەندەۋگە كىرىستىم. ماعان ۇتىمدىسى دا وسى سياقتى. ماڭداي تەرىم كوزىمە قۇيىلىپ، جۇگىرە قيمىلدايمىن...
15
— قۇداي-اي، قۇداي... قىپ قىزىل التىن دۇنيە قالدى-اۋ ەندى دالادا...
لەبى اياز تەرىستىك جەلى ۇنەمى تىنىم تاپپاستان اجىلداي سوعادى. تولقىن تاۋلار دوڭبەكشي ءتۇسىپ، جوڭكىلە قاشادى. تەڭىز سۋىن ءبىر سيقىر سورىپ جاتقان ءتارىزدى. كەشەگى شالقار كەڭىستىك اق قايراڭعا اينالعان. ەكسپەديسيا كەمەلەرى كۇن سايىن كەرى شەگىنىپ، جاڭا «پوزيسياعا» كوشەدى. ءتورت تاۋلىك بويى سويىلعان قىرىق بەس مىڭ باس يتبالىق كوگەندەۋلى كۇيى «كولحوز قايراڭى» مەن «سۇيىندىك» ماڭىندا قالىپ قويدى. ولار بىزدەن كۇندىك جەر. ەسىل ەڭبەك سول كۇيى الدىرماي-اق قويار ما؟ قالدىرماۋ ءۇشىن قانشاما بەينەتتەندىك، بوراسىن ارالاس مۇزداي سۋدى كەڭىردەكتەي كەشىپ، قانشاما جەرگە سۇيرەدىك. امال نە، وندىرە المادىق، ۇلگەرە المادىق. تورت-بەس مىڭى بولماسا، وزگەلەرى سول كۇيى قوس قايراڭنىڭ ۇستىندە قالدى دا باردى. ءقازىر ماڭىنا دا جۋىتار ەمەس. تەڭىز جيەگىن كورىنىم جەرگە دەيىن مۇز جاپقان. راس، ازىرگە قالىڭ دا ەمەس. ءبىراق وعان جاياۋلاپ جەتە المايسىڭ، كەمەمەنەن بارۋعا سۋ تايىز.
ۇسكىرىك جەل اجىلداي سوعادى. كەمە ۇستىندە ءتوعايالى بىجىڭدايدى. «قۇداي-اي، قۇداي... قىپ-قىزىل التىن دۇنيە قالدى-اۋ ەندى دالادا...» الىنباي قالعان دۇنيە وزگەدەن گورى وسىعان ارتىق باتاتىنداي. «مال اشۋى — جان اشۋى!» رەنجيتىن دە شىعار. ءبىراق وسى اعايدىڭ سول دۇنيەگە سىڭىرگەن ەڭبەگى دە شامالى. كوگەندەۋلى يتبالىقتى قايراڭدار جيەگىنەن تەرەڭگە سۇيرەسۋگە دە قاتىسپاي قويعاندى. «سۇيرەسىن ءوزى بولاتحان... و دا ۇلەس الادى... كۇشى جەتپەسى بار، نەگە كەلدى؟» قاراۋ جاننىڭ وسى ءبىر مازاعى: مەنى قايراي تۇسكەن-دى. «ەردى نامىس ولتىرەدى!» جاس دەنەمە سارقىلماس كۇش بىتكەندەي. قاجىرلى جىگىتتەردەن قالماۋعا تىرىسىپ، جان ۇشىرا قيمىلداعانمىن. سالقىن سۋعا سان رەت وماقاسا قۇلاعانىم دا بار. وكپەم دە ءوشىپ، يىعىم دا جاۋىر بولعان-دى. ءبىراق سىر بەرمەدىم، شاعىم دا ەتپەدىم. ءبىز ءتۇن بويى سۋ كەشىپ، يتبالىق تاسىعان كەزدە بۇل كىسى كەمە ۇستىندە بولعان-دى. سويتە تۇرىپ، جۇرتتىڭ بارىنەن ارتىق نالىيتىندىعىنا جىنىم ۇستايدى. نالىپ قانا قويمايدى، وسى اپاتتىڭ بارىنە مەن ايىپتىداي، تەڭىز سۋىن مەن سورىپ جاتقانداي، ورىنسىز ۇرىنىپ، قاعىتا بەرەدى. مىنە، ول كەمە ۇستىندە دومالانا جۇگىرىپ، مەنى يىعىمەن تاعى دا ءبىر رەت قاعىپ ءوتتى. شالقالاپ بارىپ، شاق قالدىم.
— اقساقال، ۇرىنباڭىز!
— و، قۇداي ۇرعان.— توعاڭ قۇددى ءبىر سۇزەگەن بۇقاشا ماعان تۇيىلە قارادى.— سۇمىراي كەلسە سۋ قۇريدى...
— سۋدى مەن جۇتىپ جاتىر دەيسىڭ بە؟
— ەكى باستان سەن... سەنىڭ جولىڭ... سەنىن، قىرسىعىڭنان قىپ-قىزىل التىن دالادا قالدى.
— سول التىنعا ءسىزدىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگىڭىز شامالى...
— ءاي، كۇشىك، سەن نە شاتىپ تۇرسىن؟— ءتوعايالى جاعامنان شاپ بەردى.— سۋعا لاقتىرىپ جىبەرەيىن بە، ءا؟
ابروي بولعان دا ءدال وسى ءسات قاناي اعاي كايۋتادان شىعىپ قالعان ەدى. اراشاعا ۇمتىلدى.
— تارت قولىڭدى وڭباعان نەمە، قارىنباي!
قاجىرلى كاپيتان «قارىنباي» قولىن جاعامنان شش- لىپ الدى دا، جاعىنا تارتىپ جىبەردى. وسىمەن تىنار دەپ ەدىم، كاپيتان كۇيىنىپ كەتسە كەرەك، دوپ-دومالاق نەمەنەنى سيراقتان ۇستاپ الدى دا سۋعا مالىپ-مالىپ شىعاردى.
— ءما ساعان سۋعا تاستاۋ كەرەك بولسا. دوڭىز!.. سەن ەكەۋىمىزدى ءبىر شەشەنىڭ قىزدارىنان تۋدى دەگەنگە كىم سونەر. كاپىر... اكە بولمىسى جامان ەدى... ءتاڭىرى، وسىنداي قور ادامدى نەگە جاراتادى ەكەن... يت-اۋ، اكە جولداسى ەمەس پە ەدىك... قامقورلىق ەتۋدىڭ ورنىنا... بۇدان بۇلاي ۇرىناسىڭ با؟
— جوق، جوق، قۇداي اقى.
ءتوعايالى قالش-قالش ەتىپ جىلاپ تۇر. توپال يەكتەگى بەس-التى تال ساقالعا ساۋىستانا مۇز قاتقان. مەزگىلسىز قىراۋىتقان جالپاق باسىن جەردەن كوتەرمەي، كەمسەڭدەي سويلەيدى.
— ۇرىنعانىم جوق... ءجاي قالجىڭدى... ايتشى، قالقام، بولاتحان...
ەكى جۇزدىلىگىنە جىنىم ۇستاي تۇرسا دا، اياپ كەتتىم بۇل جولى.
— قاناي اعا، ءبىز انشەيىن... كۇش سىناسپاق بولعان ەدىك... ۇرىنعان جوق ول ماعان...
— انە، ايتتى عوي... قۇداي بىلەدى... كۇنىم، جىبەرشى ەندى... توڭىپ كەتتىم...
— كۇش سىناسار ادامدى تاپقان ەكەنسىڭ.— قاناي اعاي وتىرىك ايتقانىما نارازىلىق بىلدىرگەندەي، الاسى مول ۇلكەن كوزدەرىن جالت ەتكىزىپ، ماعان ءبىر قارادى دا، توعايالىگە بۇرىلدى.— بار، ءوشىر قاراڭدى!..
— يش-شا... ءاي، بالەم-اي، ءمىنوزىڭ قاتتى-اۋ، كۇنىم... يش-شا!..
توعاڭ الدى-ارتىنا قاراماي، بۇرسەڭدەي جۇگىرىپ بارادى. كاپيتان كۇرسىنە ءتۇسىپ، سول ورنىندا ءالى تۇر. ەكى كوزى توعاڭدا. ارتىق جازالاعاندىعى ءۇشىن ءوزىن-وزى جازعىرعان دا ءتۇرى بار. يت بولعانمەن تۋما عوي، ەندى ايانىش بىلدىرگەندەي. ول ءتوعايالى كۋبريككە تۇسە بەرگەندە ايقايلاپ قويدى.
— ءاي، وڭباعان، بۇرىش سالىپ، ءبىر ستاكان اراق، ءىش تە، وتقا قىزدىرىن...
— ماقۇل، كۇنىم، ماقۇل... ەكى باستاي...
ءتوعايالى تومپاڭداي جورعالاپ، كۋبريككە سۇڭگىگەن. كاپيتان تەرەڭ-تەرەڭ تىنىستاپ، جەل وتىنە بۇرىلدى. اۋماقتى كوزدىڭ وتتى قاراشىقتارىن ءبىر نۇكتەگە قاداعان. ءۇنسىز عانا ويعا شومىپتى. شاڭىتىپ جاتقان سۋ بوراسىنى سىرتىنان الدەنەنى باقىلاماق بولعانداي. موينىنداعى ءدۇربىسىن مەزگىل-مەزگىل كوزىنە توسادى دا، كۇرسىنىپ قويادى. سەنىڭ تۇرمىن، بۇل كىسى دە كۇندىك جەردە قالعان ءتورت تاۋلىك ەڭبەك جەمىسى جايلى ويلاۋدا. ويلاماۋعا بولا ما؟ قىرىق بەس مىڭ باس. ەكسپەديسيانىڭ ماۋسىمدىق جوسپارى. اقش-تان وزار جارىسقا ءبىز قوساتىن قازىنا. جوسپاردى بىلاي قويعاندا ءار سەميانىڭ قىستىق ازىعى قالىپ بارادى. شالعايلاپ قالعان بولسا دا، تاستاپ كەتەر شاما جوق. وتان مۇلكى — ەل مۇلكى. شەگىنە ءتۇسىپ توقتايمىز دا، قارايلاي بەرەمىز. وتىن دا، ازىق تا تاپشىلانعان. سامولەتپەن تاستاعان تاعامدى الا قۇيىن الدەقايدا ىقتىرىپ اكەتەدى. سالقىن ءتيىپ اۋىرعاندار دا بار. مۇز ءجۇرىپ، اپات بولۋ ءقاۋپى دە جوق ەمەس. باۋتيننەن، گۋريەۆتەن ازىق تيەگەن كەمەلەر، مۇز بۇزاتىن پاروحودتار كۇتەمىز. «دارىگەر مەن دارى-دارمەك جونەلتتىك» دەپ حابارلاعاندارىنا دا ەكى اپتا. نەتكەن مەشەۋلىك ەكەنىن كىم بىلگەن، الىگە دەيىن جەتە الماي، ايدالادا قاڭعىپ ءجۇر. ەكسپەديسيا ادامدارىنىڭ كەيبىرى كەشەدەن بەرى يتبالىق ەتىنەن قۋىرداق جاساي باستاعان. ۇيرەنبەگەندىكتەن شىعار، كۇلىمسى ءيسى بار ءتارىزدى. «جۇرەكتى جىگىتتەر» ءبىر ستاكان اراقتى جۇتىپ الادى دا، جەي بەرەدى. مەن ءدام تاتا الار ەمەسپىن. الدى-ارتىن بايقاعىش قاناي اعاي ەسكىلەۋ سەينەر اۋىن الىپ شىققان ەكەن. بۇعان دەيىن ارا-تۇرا بالىق اۋلاپ، سورپاسىز بولماۋشى ەدىك. دۇلەي سوققاننان بەرى وعان دا مۇمكىندىك بولار ەمەس. ەندىگى جەردە ءبىز دە يتبالىق قۋىرداعىنا كوشەتىن شىعارمىز. كامبۋز ىشىنەن قوڭىر،سىعان ءيىس كەلەدى، مۇمكىن، قۋىرىپ جاتقان-دى.
مانا تۇسكى شاي ۇستىندە اجەپتاۋىر ايتىس بولىپ قالدى. اڭگىمە قۋىرداق تۋراسىندا. ءسوزدى قاناي اعاي باستادى.
— ءاي، اعايىندار، ادەتتى، ەسكىلىكتى قويىڭدار. بىزگە كۇش ساقتاۋ كەرەك...
— نە ايتقالى وتىرسىڭ؟— راقمەت اقساقال كاپيتان ويىن اڭعارعانداي، شوشىنا قارادى.— كۇش ساقتاۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
— كۇش ساقتاۋ ءۇشىن بە؟— قاناي اعاي كەكەسىندەۋ جىميدى.— ءسىز شوشىناسىز...
— ال، شوشىنبادىق.
— شوشىنباساڭىز.— بۇل جولى قاناي ءۇشىن ايسا جاۋاپ بەردى.— يتبالىقتان قۋىرداق جاساۋىمىز كەرەك...
— ءاي، ايسا،— راقاڭ تۇيمە كوزدەرىن تىكىرەيتىپ، شاتىناي قارادى،— سەن، بار ما، سەن دىننەن بەزىپ باراسىڭ.
— اقساقال، مەن ءدىندار كىسى ەمەسپىن عوي...
— تىلەسەڭ شوقىنىپ كەت،..
— راقا، سابىر ەتىڭىز.— قاناي قايتادان ارالاستى،— الدىمەن تىڭداڭىز.
— ال تىڭدادىم، ايتا بەر.
— وسى جانۋاردى بۇكىل مۇحيت تەڭىزشىلەرى جەيتىن كورىنەدى. دات جازۋشىسىنىڭ ءبىر اڭگىمەسىنەن وقىعانىم بار. ولار الدىمەنەن باۋىرىن، ىشەكتەرىنىڭ ىشكى قىرتىستارىن شيكى كۇيىندە جەيدى ەكەن دە...
— يش-شا، كاپىرلەر، — راقمەت اقساقال قولىنداعى كەسەسىن توڭكەرە تاستاپ، كەيىن شەگىندى،— بىزگە دە سونى ىستەتپەكپىسىڭ؟
جوق، جوق... شيكىلەي جەي الماسپىز...
— و، قويشى ءوزىڭ!
— راقا، ءسىز تۇرا تۇرىڭىز،— قادەكەڭ، ءبىر قوزعالىپ قويدى.— ايتسىن قاناي... يا، سودان سوڭ؟
— سودان سوڭ، جون ەتتەرىنەن ءارقايسى ءبىر-بىر كەسىپ الىپ، ءوز تابيعاتتارى تىلەگەنشە قايناتىپ جەيدى ەكەن...
— ولار كاپىرلىگىنە بارادى...
— ال ءبىز شىن مۇسىلمان-اق بولايىقشى.— ايسا مىسقىلدى رايمەن راقاڭا قارادى.— يتبالىق جەمە دەگەندى شاريعاتتان كوردىڭىز بە؟
— مەن نە ساعان.— راقاڭ ءدىن ماسەلەسى جونىندەگى تايىزدىعىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى.— مەن ءبىر عۇلاما دەيسىڭ بە؟
— عۇلاما بولماساق، ەتەگىمىزگە ناماز وقىعان شالا موللا بولمالىق... ءتۇسىندىڭىز بە؟
— ءتۇسىندىم.
ايسانىڭ اسا قادىرلەيتىن، اكەسى تۇستاس كارياعا العاشقى رەت قاتتى ايتقان ءسوزى ەدى. راقاڭ اۋىرلاپ تا قالسا كەرەك، اۋزىنا ءتىپتى ءسوز تۇسپەي، شارت ەتە قالدى.
— سەن ءبىزدى ءبىر پالەگە ۇرىندىراسىڭ... ارام جە دەيسىڭ عوي، ءا؟
— ەشقانداي ارام ەمەس، سۋ جانۋارى... بالىقپەن قورەكتەنەدى... وكپە اۋرۋىنا قارسى بۇنىڭ مايىن جەيمىز...
— ول دارۋ ءۇشىن...
— دارۋ دەگەن ارام ەمەس... ءتىپتى دارۋدى بىلاي قويعاندا، ارىق مالدى سەمىرتۋ ءۇشىن جازعىتۇرىم بىرنەشە بىلەم يتبالىق مايىن جەگىزەمىز دە، قىستا الگى مالدى سوعىمعا سويامىز... وتكەن جىلى ءوزىڭىز دە ءسويتتىڭىز... سوندا ارام جەگەن بولدىڭىز با؟
— راس-اۋ.
ءقادىرالى اعاي ايسانى قوستاپ ەدى، وزگەلەر دە ماقۇلداپ، دۋ ەتە قالدى.
— دۇرىس، دۇرىس ايتادى.
— مەيىلدەرىڭ... تىلەگەندەرىڭ مۇسىلمان، تىلەگەندەرىن كاپىر بولىڭدار...
سوزدەن جەڭىلگەن راقاڭ ايتىستى دوعارىپ، نامازعا ۇيىدى. «اللاھۋ اكبار، اللاھۋ اكبار...»
تۇسكى ەگەس وسىلاي اياقتالعان-دى...
كاپيتان كوزىڭ دۇربىدەن اۋدارىپ، ماعان ءبىر قاراپ قويدى.
— بۇل دۇلەي قاشان باسىلار ەكەن، ءىنىم، ءا؟
— قايدان بىلەيىن، اعاي.— مەن ەزۋ تارتا جىميدىم.— سوعىستىڭ قاشان اياقتالاتىنىن ۇلكەن گەنەرالدار قاتارداعى جاۋىنگەردەن سۇرايدى دەۋشى ەدى... ءسىزدىڭ سۇراعىڭىز دا سول سياقتى بولدى-اۋ.
— راس... جاس «جاۋىنگەر»، راس،
كاپيتان دا كۇلىپ الدى. بۇل ءبىزدىڭ سوڭعى اپتا ىشىندەگى العاشقى كۇلۋىمىز شىعار-اق.
— قاناي اعا،— مەن ەندى كۇلكىمدى دوعارىپ، كۇرسىنە سويلەدىم،— شىنىمەن-اق قالعانى ما؟
— نەگە قالادى؟ قالدىرمايمىز... ەل يگىلىگىن قالدىرۋعا حاقىمىز جوق. بۇگىن-ەرتەڭ جەل اۋىپ، تاسۋ بولادى... كەرى بارىپ، جيناپ الامىز.
— سۋ تاسىسا ىعىپ كەتپەي مە؟
— نەگە ىقسىن... زاكىرلەپ كەتتىك قوي... تەك مۇز ءجۇرىپ، سەڭ باسىپ كەتپەگەي... سولاي، ءىنىم، ءالى ۇلكەن ولجامەن ورالامىز.— كاپيتان مەنى ارقاعا قاعىپ قويدى.— سەن اناۋ وڭباعاننىڭ ءسوزىن ەلەمە... ەندى ول قويدان جۋاس بولادى... ۇقتىڭ با؟
— ۇقتىم، اعا، ۇقتىم...
ەندى ءبىر ءسات كاپيتان كەز قيىعىن باتىسقا اۋداردى. مەن دە سولاي بۇرىلدىم.
كورشى كەمە ۇستىندە قىزۋ جۇمىستار ءجۇرىپ جاتىر. سۇڭعاق بويلى ايسا اعاي ءوز جانىنداعىلارعا ءارتۇرلى نۇسقاۋلار بەرەدى دە، اق بالتاسىن قۇلاشتاي سەرمەپ، جۋان بورەنەنى ءجىتى شابادى. وتكىر بالتا جۇزىنەن ۇلكەن-ۇلكەن جاڭقالار قىرقىلىپ تۇسە بەرەدى. سوڭعى شەگىنىس كەزىندە قايراڭعا سوعىپ، ەكى كەمەنىڭ ءرۋلى سىنعان بولاتىن. ونەرپاز جىگىت ءقازىر سول ەكى ءرۋلدى جاڭادان جاساۋعا كىرىسكەن. اياقتاي دا كەلگەندەي. مىناۋ داۋىل كەزىندە ورناتۋ دا قيىن-دى.
— بولاتحان، ءىنىم، ءسۇيىنشى!
قاناي اعاي ءدۇربىسىن ۇسىندى.
— قارا، جاقىنداپ-اق قالىپتى. الدارىنداعى تايىزعا سوعىپ بوگەلمەسە، كۇن باتقانشا جەتىپ ۇلگىرەدى.
مەن ءدۇربىنى كوزىمە اپاردىم. كوكجيەككە ەڭكەيە تۇسكەن كۇن كوزىنىڭ استىندا ەكى-ۇش كەمە سۇيرەگەن ءبىر پاروحود، ءبىر موتور كورىنەدى. ءبىزدىڭ كۇتكەن كەرۋەن بولۋعا ءتيىستى. كاپيتان جۇزىندە ءۇمىت كۇلكىسى. وتتى قاراشىقتارىندا سەنىم نۇرى وينايدى. كورشى كەمەدەگىلەردىڭ دە بار نازارى سول تۇستا. «تەك قايراڭعا ۇرىنباي، تەزىرەك جەتكەي، يا ءسات!»
16
... داۋىلمەن جاعالاسا ءجۇرىپ، ەكى-ۇش كەمە ادامى بىزگە كەلىپ مىنگەن-دى. كوپ ۇزاماي-اق كۋبريك ءىشى كوك مۇنارعا اينالدى. ورتاداعى شويىن پەش بۇكىل قابىرعاسى كۇرەڭىتە ءتۇسىپ، جان-جاعىنا الاۋ شاشادى. پەش ۇستىندە ۇلكەن قاڭىلتىر تاباق تۇر. تاباق ىشىندە يتبالىق قۋىرداعى. كامبۋزدان كەلىپ جەتكەنشە سۋىپ ۇلگىرسە كەرەك، قايتادان قىزدىرىلىپ جاتىر. ءقازىر كۇيە باستاعانداي، قوڭىرسىعان اششى ءيىس مينۋت سايىن مولايا تۇسەدى.
— ال، جەتتى،— ايسا اعاي اۋىر جۇمىستان كەيىن ابدەن اشىققان بولسا كەرەك، كەڭىردەگىن سوزا تۇسەدى،— اكەلسەڭشى، توعا!
— اسىقپا،— جۇماش كاپيتان سەپكىل بەتتەگى تەر بۇرشاقتارىن سۇرتە وتىرىپ، توقتاۋ سالادى،— العاشقى ءدام تاتۋىمىز عوي، ابدەنىرەك ءپىسسىنشى... اۋىرىپ قالارمىز...
— قوي، جەتتى، كۇيىگى بارادى.— توعاڭ ەتەكتەي ەرنىن تامسانا ءتۇسىپ، ارالاستىرىپ قويادى دا، بىرەر كەسەگىن قوماعايلانا قاۋىپ، باج ەتە قالادى.— ءوي، قانداي ىستىق...
— اشقاراق سورلى،— قاناي اعاي «قارىنباي» بەلەسىن كوز نالەتىمەن اتىپ، باسىن شايقايدى،— ورتەنىپ ولەرسىڭ...
كەپ ۇزاماي قاڭىلتىر تاباق ورتاعا قويىلعان ەدى، جۇمىستان كەلگەن جىگىتتەر ءبىر-بىر ستاكان شاراپتى جۇتا سالدى دا، ايساعا قاراستى.
— ال، بۇيىر... وسىعان مۇرىندىقشى بولعان ءوزىڭ ەدىڭ، ءوزىڭ باستا.
— ە، نەسى بار، باستايمىن.
— كەش قالدىڭ، ايسا،— قاناي اعاي كەكەسىندەۋ جىميىپ، توعايالىگە قارادى.— مەنىڭ بولەم پىسپەي تۇرىپ-اق باستاپ قويعان.
— قايتەيىن،— توعان قاڭىلتىر قاسىعىن تاباققا كومە بەرىپ، تاعى دا ءبىر تامسانىپ قويدى،— قۋىرداق ءيىسى مۇرنىمدى جارىپ بارادى.
— ءوي، يت،— راقاڭ ءاجىمدى ماڭدايىن قاتپارلاندىرا 'شىتىنىپ، كەيىن شەگىندى،— سەنىڭ اناۋ باتىق مۇرنىڭ ءشىرىپ تۇسپەيدى-اۋ... وڭباعان نەمە ماڭقىلداپ... يتبالىق ەتىن شيكى جەگەنىن دە ماقتان ەتەدى... ەرلىك كورەدى...
— ەرلىك بولماعاندا،— توعاڭ قاڭىلتىر ي،اسىقتى كومەيلەتە تىعىپ، ماساتتانا ءبىر قوزعالىپ قويدى.— مەنىڭ اكەم قالدىباي ءتىرى مايشاباقتى تۇزعا بىلعاپ جەي بەرەدى ەكەن.
— سورلى، سورلى.
راقمەت كاريا شاشىراڭقى، سەلدىر ساقالىن وڭ قولىنىڭ ەتسىز ساۋساقتارىمەن جيناقتاي ۇستاپ، ابدەن ءبىر جيىركەنگەن پىشىنمەن تىجىرىنا باسىن يزەدى.
— سونى دا دارەجە سانايسىڭ... باياعىدا سەن سياقتى ءبىر قورتپاق ۇيلەنە بارىپتى. الگى ءيتتىڭ اۋزى ساسىق بولسا كەرەك. قالىڭدىعى جەركەنسە، اناۋ نەمە ءوز بەتىمەن بىلشىلداپ، «ءوي، ءبىزدىڭ سوناۋ اتا-بابامىزدان بەرى قاراي، بۇكىل ۇرىم-بۇتاعىمىزدىڭ اۋزى ساسىق بولاتىن» دەگەن ەكەن... سول ايتقانداي... ءاي، سەنىڭ وسى ارعى تۇقىمىڭ اشتان ولگەن شىعار...
كۋبريكتەگى جۇرت دۋىلداسا كۇلىپ الدى دا، قاسىق ۇستاعان قولدارىن تاباققا سوزدى. سەزەمىن، پالەندەي ۇناتىپ وتىرماسا كەرەك. ەشقايسىسى دا توعاڭ سياقتى سۇعىنبايدى. دەگەنمەن دە جەپ وتىر. ءتىپتى ماقتاپ تا قويادى.
— قوي، تاماشا ءدامدى ەكەن.— ايسا اعاي كوزىن قىسىپ قۋلانا كۇلەدى.— مەنىڭ ناعاشىم پىسىرگەن تاماق جامان بولاتىن با ەدى... ابدەن بابىندا ءپىسىپتى.
— ە، ايىم-اۋ،— ءتوعايالى ەكى ۇرتىن بۇلتاڭداتا تالماپ، ماساتتانا بىلدىرلايدى،— تۋرا بال سياقتى... تاڭدايدا ەرىپ بارادى... پىسىرۋىندە بار عوي...
— ءوي، ءسوزىڭ قۇرسىن. — راقاڭ ون قاناتقا بۇرىلىپ، تۇكىرىنىپ قويدى.— بايقاپ جە، سەن يت قاقالاسىڭ... مەنى بوساتىڭدارشى...
راقمەت كاريا ءتوزىپ وتىرا الماسا كەرەك، جاينامازىن قۇشاقتاپ، دالاعا شىعا جونەلدى.
— بولاتحان،— كاپيتان مەنى شىنتاعىمەن ءتۇرتىپ، تاباقتى مەزگەدى.— ال، ءىنىم... جاۋىنگەر ادام تۋرا كەلگەن جاعدايعا توزە دە، ىڭعايلانا دا بىلۋگە ءتيىستى... ويتپەي بولمايدى... كۇش ساقتاۋ كەرەك، كۇش!
جاۋىنگەر دەگەن ءسوز مەنى بەلگىلى ءبىر تارتىپكە شاقىرعانداي. قاڭىلتىر قاسىققا ىلىنگەن العاشقى كەسەكتى اۋزىما اپاردىم. ارينە، توعان ايتقان بال ەمەس. كۇلىمسىلەۋ ءيىسى بار، سۇيكىمسىزدەۋ ءبىر نارسە. دەگەنمەن دە، جەۋگە بولارلىق. توزۋگە تۋرا كەلەدى... «كۇش ساقتاۋ كەرەك... مۇقتاجدىق نەنى مويىنداتپايدى. مەن وسى ءسات «تەڭىز ەڭبەككەرلەرىنىڭ» قاھارماندارىن تاعى دا ەسكە ءتۇسىردىم. «جيليات شيكى كراپتى ەرىككەندىكتەن جەمەگەن شىعار-اق!»
جىگىتتەر ءبىراز شۇقىلادى دا، كەيىن شەگىندى. توعاڭ ءالى توقتار ەمەس. ەكى ەزۋدەن جىلجىعان مايدى دا ەشبىر سۇرتپەستەن، بىلدىرلاي ىمدايدى.
— الىڭدار، ءاي الىڭدار...
— ناعاشى، تاۋىسىپ قويىڭىز.— ايسا اعاي قۋلانا كۇلەدى.— ەڭبەگىڭىز ءسىڭدى.
— ءتۇۋ، قالقام، ەڭبەك سىڭگەندە قانداي... بۇل جانۋاردا ەت بولمايدى ەكەن... ءارقايسىنىڭ مويىن ومىرتقاسىن ۇڭگىپ، قانشا ازاپتاندىم.
— اس بولسىن، الىڭىز:.. ەڭبەك سىزدىكى.
— ءاي، تويىپ تا كەلدىم-اۋ،— «قارىنباي» جەمقور ايسا الدىنداعى شىنىعا سۇقتانا قارادى،— «جاقسى اس قالعانشا جامان قارىن جارىلسىن» دەگەن ەكەن، مىنانى تاۋىسىپ قويايىن، ءبىر قۇيىپ جىبەرشى، كۇنىم...
— ويباي، ناعاشى سىزدەن اياعاندى...
— جەتەر،— قاناي جەكىرىپ تاستادى،— ولەسىڭ، اشقاراق نەمە...
— قوي، كايتەتىن ەدى.— توعان، تامسانا ءتۇسىپ، مىرس-مىرس كۇلىپ الدى.— ءبىزدىڭ اكەمىز كادىمگى شىلدە، تامىزدا ءبىر قويدىڭ ەتىن تۇتاس جەپ، قۇدىققا ءتۇسىپ ۇيىقتايدى ەكەن.
— سورلى، سورلى. سەنىڭ سورلىلىعىڭنىڭ ءوزى دە سول جامان اكەگە تارتۋىڭدا عوي... جاقسى انادان ساعان ۇلەس تيمەپتى...
قاناي كاپيتان ءوز بالەسىنىڭ قوراشتىعىنا ابدەن كۇيىنسە كەرەك، لاكتاپ قويعانداي جالتىراپ تۇراتىن قارا كۇرەڭ جۇزىنە كوك بۋدان بوياۋ پايدا بوپ، قويۋ قاستارىنىڭ اراسى تۇتاسىپ كەتكەن ەكەن. قالىڭداۋ ەرنىن قۇشىرلانا.تىستەگەن كۇيى، ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز وتىردى دا، تاڭدايىن قاعا باسىن شايقادى.
— ال، ءىش تە جە... ءقازىر سەن دە سۋعا تۇسەسىڭ... اناۋ كەمەلەردىڭ رۋلدەرىن ورناتۋ كەرەك قوي...
اۋقاتتان سوڭعى كەڭەستەر ەكى كەمەنىڭ ءرۋلىن ورناتۋ توڭىرەگىندە بولعان ەدى. اركىمدەر ءار ءتۇرلى ۇسىنىستار ەنگىزدى. بىرەۋلەر ەرتەڭ، جارىق تۇسە باستاۋدى ۇيعاردى. ەندى بىرەۋلەر وسى ءتۇن ىشىندە ورناتۋدى ماسليحاتتادى. كۋبريكتەگى ادامدار ءقازىر وسى ماسەلە توڭىرەگىندە ەكى جاق بولىپ ءسوز تالاستىرۋدا.
— تۋمالار!—قاناي كاپيتان قاليانىن سورا وتىرىپ ءوز شەشىمىن ايتتى.— ەرتەڭگە قالدىرۋعا بولمايدى... «جامان ايتپاي جاقسى جوق...» ءتۇن ىشىندە مۇز ءجۇرىپ، قوزعالۋعا تۋرا كەلسە قايتەمىز... تاستاپ كەتەمىز بە؟
— قۇداي ءوزى ساقتار دا...
توعاڭ ءجيى-جيى كەكىرىنىپ، ەرتەڭگە كوشىرۋدى قوستادى.
— قۇدەكەڭنىڭ ءوزى دە «ساقتانساڭ ساقتارمىن» دەپتى.— ايسا اعاي ءوز دالەلىنە سۇيەۋ كۇتكەن ۇمىتپەن راقمەت كارياعا بۇرىلادى،— سولاي ەمەس پە، اقساقال؟
— ارينە،— راقاڭ باسىن يزەيدى،— ساقتانعان ماقۇل...
— ال سوندا،— ءتوعايالى ماۋجىراي ءتۇسىپ، كۋبريك قابىرعاسىنا سۇيەنەدى،— سوندا وسى قاراڭعىدا قالاي ورناتپاقسىڭدار؟
— ەلەكتر جارىعىمەن...
— ايسا، كۇنىم، سەن ءوزىڭ قىزىقسىڭ.— توعان اك جاباعى باسىن قايتادان كوتەرىپ، مىرس-مىرس كۇلەدى.— وسى داۋىلدا شۇمەكتى قالاي كيگىزبەكسىڭ؟
— كەرەك بولسا ءۇش-تورت جىگىت سۋعا ءتۇسىپ، قولمەن كيگىزەمىز... سۇيەمەلدەيمىز...
— ارينە، ونسىز بولمايدى.— قاناي جىميا كۇلىپ توعاڭا قارادى.— الدىمەن سەن تۇسەسىڭ. ايتپەسە، ماناعى مايدان كەيىن...
— قولقالارىم-اۋ. قويىڭدارشى... وسى تۇندە... قۇداي وڭداپ ەرتەڭ جەل تىمار...
— ەرىنشەككە بۇگىنگىدەن ەرتەڭگى وڭاي،— قاناي كىرپى شاشىن تىكىرەيتە سيپاپ، سول قولىنىڭ مولتىق ساۋساعىن جوعارى كوتەرەدى. — سەن بە، سەن بولەم، وڭبايسىڭ... ەرتەڭ بۇدان دا كۇشەيىپ كەتسە... ءتىپتى سەڭ ىشىندە ءجۇرىپ ورناتۋعا تۋرا كەلسە قايتەسىڭ؟.. ءبارىبىر سۋعا تۇسەمىز...
— يا، كۇن بۇرىن شارا قولدانعان ماقۇل.— كۇنى بويى ەكى جاقتىڭ ايتىسىن ءۇنسىز عانا تىڭداپ وتىرعان جۇماش كاپيتان ءسال ويلانا ءتۇستى دە، ءوزىنىڭ ءامىر تاجىريبەسىنەن ۇزاق ءبىر اڭگىمە باستاپ كەتتى.— تابيعاتقا سەنۋگە بولمايدى، جىگىتتەر... اناۋ جىلى مەنىڭ ءبىر اۋزىم كۇيگەنى بار...
... 1942 جىل. وتان سوعىسىنىڭ اسا ءبىر جاۋاپتى كەزەڭى. ءبىز بىرنەشە كەمە باۋتيننەن يتبالىق مايىن تاسيمىز. بىردە استراحانعا، بىردە ماقاشقالاعا بارۋعا تۋرا كەلەدى. ءنويابردىڭ ءدال بۇگىنگى وندارى كەزى بولسا كەرەك. تەرىستىك جەلى بەت قارىپ، ىزىلداي سوعادى. تەك جەل عانا ەمەس، اسپان استى دا قاتەرلى. قاڭعىپ جۇرگەن جاۋ پيراتتارىنا كەزدەسەسىڭ دە، سولاردىڭ باعىتىنان جالتارا قاشاسىڭ. ءبىر رەت زارەمىزدىڭ ۇشقانى بار. الا بۇلت اراسىنان ءۇش قۇزعىننىڭ شىعا كەلگەنى عوي. ارامىزدى شالعاي سالىپ، ىعىسا بەردىك. تاسالانار پانا جوق. ءبىراق، الگى قۇزعىندار بىزگە اۋرە بولمادى. پۋلەمەت وعىن سەبەلەپ، ۇستىمىزدەن وتە شىقتى دا، الدا بارا جاتقان بارجاعا ءشۇيىلدى. تەڭىز سۋى شانشىپ قويعان سىرىقتاي، اسپانعا شاپشىپ، بارجا ماڭى ويران بولا قالدى. الدەن ۋاقىتتا بارجا ۇستىنەن الاۋ كوتەرىلدى. قىزىل جالىن ىشىندە سۋعا قارعىپ جاتقان ادام دەنەلەرى كورىنەدى. بارجا تىركەگەن پاروحودتان وق اتسا كەرەك. ەندى ءبىر ءسات ءۇش قۇزعىننىڭ بىرەۋى سۋعا قۇلاپ ءتۇستى دە، قالعاندارى جالتارا جونەلدى. سويتسەك سوۆەت قىراندارى دا كەلىپ ۇلگىرگەن ەكەن. پاروحود ۇستىندەگى كىشكەنە قايىقتار تومەن ءتۇسىرىلىپ، بارجا ادامدارىنا ۇمتىلعان. ۇلكەن بارجا ۇستىنەن قىزىل-الا جالىندار لىق-لىق اتىلىپ، الدەنەلەر شاتىر-شۇتىر ەتە قالادى. ءقازىر بۇكىل تەڭىز جانىپ جاتقانداي، تولقىن جالدارى دا كۇرەڭىتە قالعان. ءبىز بارجاعا تايانا بەرگەن ەدىك، پاروحود الدىمىزدى كەسىپ، كەرى قايتاردى. ەكى باستان «وزدەرىڭ ورتەنەسىڭدەر، جولاماڭدار» دەگەن بولسا كەرەك. ورىندى ساقتاندىرۋ، قارا مايلى كەمەنى جالىن ءتىلى ءبىر سۇيسە، جانامىز دا كەتەمىز...
— اپىراي دەيسىز. پاروحود شە؟
— پاروحود كەيىن بۇرىلدى. ءبىزدىڭ ارت جاعىمىزدا بارجا سۇيرەگەن ءبىر پاروحود كەلە جاتىر ەدى. ەكى باستان سوعان كومەكتەسپەك شىعار.
— يا، سونىمەن؟
— سونىمەن امان-ساۋ استراحانعا بارىپ، جۇكتى تاپسىردىق-اۋ،— جۇمەكەڭ شەگىرلەۋ كوزىن ءبىر نۇكتەگە قاداپ، ءسال بوگەلە ءتۇستى دە، اڭگىمەسىن قايتادان جالعادى.— مەنىڭ ايتقالى وتىرعانىم بۇل ەمەس، كەرى قايتار ساپارىم. كۇن رايى تۇزەلە باستاعان-دى. دەگەنمەن دە مۇز قاتار كەز تايانىپ قالعان ۋاقىت. الاساپىرانعا ۇشىراماي تۇرىپ، كەرى ورالۋعا ءتيىستىمىز. ەندى قايتۋعا دايىندالدىق. كەمەنىڭ ول-بۇل جەرىن قاراستىرا كەلسەم ءۆينتىمنىڭ ءبىر قالاعى ءسال مايىسقان ءتارىزدى. دەرەۋ وزگەرتۋدى تالاپ ەتتىم. پريستان ناچالنيگىنىڭ كەزەكشىسى ماماندارمەن كەلىپ كوردى دە، قولدى ءبىر-اق سىلتەدى. «تۇك تە ەتپەيدى... ءالى ون جىلعا توزەدى». ءاي-داي ايتىس باستالدى. مەن ناچالنيكتىڭ ءوزىن ىزدەپ، تابا الماي قايتسام، كەمەگە جۇك تيەپ تە ۇلگىرىپتى. ماناعى كەزەكشى جولداما قاعازدى قولىما ۇستاتا بەردى. «ايدا» ءقازىر پاروحودقا تىركەل... رەيداعا شىعارىپ سالادى». مەڭ تاعى دا قارىسىپ كوردىم. كونەدى دەگەن نە... سوعىس كەزىنىڭ زاڭىمەن قورقىتادى. ونىسىنان ۇرەيلەنە دە قويعان جوق ەدىم. كەزەكشى دە، تۇتىنۋشىلار وداعىنىڭ وكىلى دە ءوتىنىپ الدى. «ءۆينتتى وزگەرتۋ ءۇشىن اناۋ جۇكتى قايتادان اۋىستىرۋ كەرەك... كوپ ۋاقىت وتەدى... اشىق-جارىقتا جەتىپ قالىڭىز... ونداعى جۇرت ازىق كۇتەدى. ءۆينتتى الا كەت تە، بارعان سوڭ وراتقىز» مەن جۋاسي باستادىم. بالا-شاعالارىمەن ەكى-ۇش ايەل مىنگەن-دى. ولاردا دا ۇشۋعا قانات جوق. ءوزىم دە ءۇي ءىشىن ساعىنعانمىن. وسى جاعدايلاردىڭ ءبارىن سالماقتاي كەلىپ، كەلىسىم بەردىم.
سول كەشتە بىرنەشە موتورلى كەمەنى ۇلكەن پاروحود سۇيرەي جونەلدى. اۋا رايىن زەرتتەۋشىلەردىڭ دە كەيدە وڭدىرماي اداستىراتىنى بار عوي. «ەشقانداي قاتەر جوق» دەسكەن-دى. سول ساندىراقتار تۇسىنا كەز بوپپىز. وزەننەن شىعار ساعاتتا وڭتۇستىكتەن قۇتىرىنىپ ءبىر بەردى. ەكى-ۇش كۇن بۇرىن قارا سۋىق كەزىندە قاتقان بار مۇزدى تەڭىز تاماعىنا اكەلىپ ۇيىرگەن. قۋاتتى پاروحود سەڭدى ومىرىپ كەلەدى. ومىرىلعان مۇزدى اساۋ تولقىن قۋىپ اكەلىپ، كەمە قابىرعاسىنا سوعادى. رەيدىگە جەتكەنشە ەكى-ۇش .كەمە تەسىلىپ تە بولدى. ايتەۋىر، ءبىز امانبىز. «ءاي وسى قىسىمعا توزگەن ۆينت قالعان جەرگە توزەر» دەپ تارتا بەردىم. سوقىر تاۋەكەل ادامدى اپاتقا ۇرىندىرادى عوي.
تاڭ اتا تاعى دا مۇزعا كەزدەسىپ، قىسپاقتا قالدىق تا قويدىق. الدەن ۋاقىتتا ءبىر نارسە شاتىر-شۇتىر ەتە قالعان ەدى. كومەكشىم جۇگىرىپ كەلدى. «قوساعاسى، قۇرىدىق... توستەگى ەكى ۆاگون اراسىنان...» اۋزىن باسا قويدىم. «ءوشىر ءۇنىڭدى... اناۋ بالا-شاعالىنىڭ جۇرەگى ۇشىپ ولەدى» كەمە پالۋباسىندا ەكسپەديسيا ادامدارىنان سۇراپ العان ەكى يتبالىق جاتاتىن. سولاردىڭ ءبىرىن سۇيرەتە كۋبريككە كىردىم. سۋ تىزەگە جەتىپتى. تاباقتاي جەردىڭ تاقتايىن ومىرىپ كەتكەن ەكەن. قولىمداعى يتبالىقتى سول ۇڭگىرگە سىنالاي تىقتىم دا، بەر جاعىنان تاقتاي شەگەلەتتىم. بۇل جارىقتىق جەلىمنەن دە بەرىك پە دەيمىن. ابدەن جابىسىپ قالعان. سارقىراپ قۇيىلعان سۋ پىشاق كەسكەندەي تىيىلدى. كەمە تۇمسىعى ەداۋىر شوگە باستاعان ەكەن. ناسوستى كۋبريككە ءتۇسىرىپ، دەرەۋ توگە باستادىق. ودان ءارى موتوردى ءسوندىرىپ، تەك قورعانىس قامىنا كىرىستىك. ابىروي بولعاندا، ساسكەگە تامان جەل دە تولاستاي باستادى. جان-جاعىمىز تۇتاسىپ جاتقان كوكشە مۇز. تەك ءبىز عانا ەمەس ەكەنبىز، ءار جەردە كەمە، قايىقتار كورىنەدى. ەرتەڭىنە بۇلت ايىعىپ، اۋا رايى شىڭىلتىرلانا ءتۇستى. مۇز تۇتقىندارى ەندى بىر-بىرىمىزبەن ارالاسا دا باستادىق. ءبىز ولاردان بالىق الامىز، ولار بىزدەن كارتوپ الادى. تيەپ كەلە جاتقان ازىعىمىزدىڭ ىشىندە كارتوپ تا بولاتىن. بالىقتان وزگە ازىقتارى تاۋسىلعان ادامدارعا كومەكتەسۋگە تۋرا كەلدى. كەيدە توبەمىزدەن شۇيىلە سامولەت سامعاي وتەدى. اۋەلگى ساتتە «جاۋ قۇزعىنى بولماعاي» دەگەن ويمەن ۇرەيلەنىپ تە قالعانبىز. جوق، وزىمىزدىكى ەكەن. مۇز ۇستىنە ازىق تاستاپ كەتەدى.
سونىمەن ءتورت كۇن ىققانبىز، بەسىنشى تاۋلىكتە مۇز ومىرعىش پاروحودتار كەلىپ قۇتقاردى. سولاردىڭ ءبىرى ءبىزدى تەڭىز تەرەڭىندەگى بارجاعا اكەلىپ تاستاعان. ەندى جۇرەلىك دەسەك ءۆينتىمىز دە، ءرۋلىمىز دە قيراعان. باۋتينگە راديوگرامما بەرىپ، كومەك سۇراتقانبىز. جىبەرمەك بولعان موتورى اداسىپ كەتكەن بە، كەلەر ەمەس. قاشانعى جاتپاقپىز. تىرشىلىك قامىنا كىرىستىك. كەمە قۇيرىعىن بارجا كرانى ارقىلى جوعارى كوتەرىپ، ءۆينتتى اۋىستىردىق، ءرۋلدى جوندەپ، قايتادان قوڭدىردىق. امالسىز سۇڭگۋگە تۋرا كەلدى. قاقاعان اياز. سۋ سۇيەگىڭدى شاعىپ بارادى. كونۋ كەرەك، ءتوزۋ كەرەك. توزبەسىدە لاج جوق...
— ارينە،— راقاڭ تاسبيعىن ساناي وتىرىپ، باسىن يزەدى،— تەڭىزشى جازمىشى وسىلاي، شىراقتارىم.
— ءتوعايالى، كوردىڭ بە،— جۇمەكەڭ تەرەڭ تىنىستاپ، شالعىسىز جيرەن ۇرتىن ءبىر سيپاپ قويدى،— كەزىندە شارا قولدانباعاندىقتان قانشا ازاپ كوردىك، ءا؟
— اپىر-اي دەيسىز.— ايسا اعاي ورنىنان ءبىر قوزعالىپ قويدى.— وسى ءبىز كەيىنگى كەزدە تىم اقساۋساقتانىپ بارامىز... جەڭىلگە، دايىنعا ۇيىرسەكتەنىپ الدىق... سوعىس كەزى ەستەرىڭىزدە مە... قاقاعان سۋىق تۇندەردە يتبالىق مايىن جاعىپ قويىپ، مەزگىل-مەزگىل قىزدىرىنا ءجۇرىپ، تاڭ اتقانشا سوياتىن ەدىك قوي... وندا مەن ءدال وسى بولاتحان جاسىنداعى تالدىرماش قانا بالامىن.
— يا، يا، ەسىمدە... ءبىر رەت قالعىپ كەتىپ، وتقا قۇلاپ بارا جاتقان جەرىڭنەن ۇستاپ ۇلگەرگەم.— جۇمەكەڭ جىميا ءتۇسىپ، اركىمنىڭ جۇزىنە ءۇڭىلدى.— كانە، ىسكە كىرىسەلىك... ءبىرىنشى بولىپ سۋعا ءوزىم تۇسەمىن... ماعان ىلەسەتىن تاعى دا قايسىسىڭ بار.
— مەن تۇسەمىن.— ايسا اعاي قولىن كەتەردى.— تاعى دا ەكى كىسى كەرەك.
— جوق، ايسا، سەن باس ينجەنەر ەسەبىندە كەمەدە قال.— قاناي باسىن شايقادى.— ءبىز بولەمىز ەكەۋمىز تۇسەمىز... ءتوعايالى، سولاي ما؟
— قايدام، كۇنىم،— توعاڭ تەمەن قاراپ، مىڭگىرلەي بەردى.— ءتۇس دەسەڭ...
ال، كانە، جىگىتتەر، وتىرمالىق! تاجىريبەلى جۇماش كاپيتان سەپكىل بەتتى ءبىر ءسۇرتىپ، ورنىنان قوزعالدى. وسىعان ىلەسە وزگەلەر دە كوتەرىلدى...
... شىرت ۇيقىدان شوشىپ وياندىم. كۋبريك سىرتىندا تاسىر-تۇسىر الدەنەندەي ابىگەر باستالعان. موتور دا داڭعىرلاپ العان ەكەن. قاناي اعايدىڭ مازاسىز ايعايلاعان قاھارلى كومانداسى ەستىلەدى. «العا!..» «كەيىن!..» «توقتات!..» ماشينا بولىمىنەن قوڭىراۋ شىلدىرلايدى. كوماندانى قابىلداۋ يشاراسى.
اسىعا باسىپ دال.اعا شىقتىم. جەل باياعى سول كۇيى. اسپان ءجۇزى تاس تۇنەك. قاراۋىتىپ كەلگەن تولقىن تاۋلارىنان اعاراڭداعان ءبىر نارسە قارعىپ تۇسەدى دە، شاتىر-شۇتىر ەتە قالادى. ەكيپاج مۇشەلەرى كەمە بورتىنا ءۇڭىلىپتى. ۇزىن ساپتى باگورمەن الدەنەنى كەرى يتەرىپ، ابدەن اۋرە بولۋدا. كاپيتان كەمە تۇمسىعىندا تۇر. مەزگىل-مەزگىل قولىن كوتەرىپ، جاڭا كوماندا بەرەدى. «العا!..» «كەيىن!..» «توقتات!»
مەن دە تەمەن ءۇڭىلدىم. قابات-قابات قالىڭ مۇز جان-جاقتان قاۋسىرىپ العان. تولقىنمەن بىرگە قارعىعان مۇز كەسەكتەرى كەمە بورتىنا كوتەرىلەدى. الدىڭعى تۇستا، ءبىراز جەر، قاراۋىتىپ جاتقان تەڭىز كەڭىستىگى. كاپيتان كوزى سول تۇستا. كەمە تۇمسىعى دا الگى باعىتقا بۇرىلعان. ءبىراق، امال نە، باۋىرىمەن جەر سىزىپ، قايىرلاپ كەلەدى. تولقىن قۋعان قالىڭ سەڭ اسىعىس قارعىپ، الدىمىزدى كەسەدى. قاناي اعاي الا بۋناق ولشەۋىشىن سۋعا بويلاتىپ الدى دا، تاعى دا قولىن كەتەردى.
— العا، العا!
كاپيتان داۋسىنان سەنىم لەبى ەسكەندەي. «يا، ءسات!.. تەرەڭگە تۇسكەن شىعارمىز!» مەن ۇمىتتەنە ءبىر كۇرسىنىپ الدىم دا، توڭىرەككە كوز تىكتىم. جالعىز عانا ءبىز ەمەس، بۇكىل ەكسپەديسيا كەمەلەرى قاپتاي ءجۇزىپ كەلەدى ەكەن. ءبارى دە مۇزدان ىعىسقان، ءبارى دە اپاتپەنەن الىسقان. اسىلى، وسى ادامدار وزگەشە جاراتىلعان بولسا كەرەك. بۇل دەنەلەر سۋىقتى ەلەڭ ەتپەيتىن شويىننان قۇيىلعانداي. تۇندەگى ەرلىكتەرىن ايتساڭشى. تيگەن-تيگەنى قاتىپ جاتقان سالقىن سۋدىڭ ىشىندە ساعاتقا تاياۋ جۇرگەن-دى. اساۋ تولقىن اج ەتىپ، ءالسىن-الى ۇستەرىن جابادى. الايدا تايسالىپ كورسەشى. وت جۇرەك، ەجەت ادامدار قولعا العان جۇمىستارىن ورىنداعاننان كەيىن عانا كەمە ۇستىنە كوتەرىلدى. ولار ىشكە كىرگەندە دەنەلەرى كوكبەڭبەك، شاشتارى ساۋىس مۇز بولاتىن. جىلى كۋبريككە ەنگەن بويدا ۇستەرىن سپيرتپەي ءسۇرتىپ-سۇرتىپ الدى دا، قىزىل بۇرىش سالىنعان ءبىر-بىر ستاكاندى توڭكەرە تاستادى. كوكشىل دەنەلەر قايتادان كۇرەڭىتىپ، سۇرعىلت جۇزدەر قايتادان نۇرلانا باستادى. ءبىرىن ءبىرى يىقپەن قاعا، جۇگىرە بيلەپ، ءماز-مايرام كۇلىسەدى. مىنە، ىشسە وسىلار ءىشسىن. كەيدە قولىنان تۇك كەلمەيتىن، بويى شىناشاقتاي ساۋدەن سياقتى بىرەۋلەردىڭ ولشەۋسىز ءىشىپ، كوتەرەم شوشقا ءتارىزدى، قىپ-قىزىل تاڭقى تۇمسىقپەن بالشىق قوپارىپ جۇرەتىنى بار-اۋ. ابدەن جىنىڭ ۇستايدى. ءتىپتى تەۋىپ كەتكىڭ كەلەدى. ال مىنالاردىڭ ىشكەنى ادال. اس بولسىن! مەن بۇل جولى ءتوعايالى اعايعا دا ءسۇيسىنىپ قالدىم. شەكەسىندە، بەتىندە ەكى جەردەن جارا بار، كەمەگە سوعىلسا كەرەك. ءتىپتى سونى دا ەلەڭ ەتەر ەمەس.
وسى ەرلەردىڭ سول ەڭبەگى ءبىزدى ءتونىپ كەلگەن اپاتتان قۇتقاردى. تاڭ اتا ەكسپەديسيا كەمەلەرى تەرەڭگە ءتۇسىپ توقتادى. كەشەگى پاروحودتار دا وسى ماڭدا تۇر ەكەن.
17
... جەل باتىسقا اۋىپ، تەڭىز سۋى قايتادان تاسىعاندى. ەكسپەديسيا كەمەلەرى كۇن سايىن شىعىسقا جىلجي وتىرىپ، باياعى تۇسقا توقتادى. قايراڭدار ءۇستىن تولقىن جابا باستاعان. جيەكتە تۇتاس مۇز جاتىر. سۋ تەرەڭدەي تۇرسا دا ماڭىنا جولاتار ەمەس. توعاڭ ايتقان «قىپ-قىزىل التىن» ءالى دە قولعا تۇسكەن جوق. ەندى سۋ عانا ەمەس، سەڭ استىندا قالار ءقاۋپى بار. موتوفليۋگالار تايانا ءتۇسىپ، كەرى قايتادى. «تاڭىرىدەن تىلەپ العان باتىس جەلى» دە بىزگە جىلى مەيىرىم اكەلمەگەن ءتارىزدى. باياعى سول ىزعىرىق.
قاناي اعاي راديو رۋبكادان تۇنجىراپ شىقتى دا، موتوفليۋگاعا ءمىندى. ايتپاسا دا بەلگىلى. نويابر ورتالانىپ قالعان. قىراۋلى قىس تاياۋ تۇر. كۇزگى تابيعاتتان مىرزالىق كۇتىپ بولمايدى. ول ءتوعايالى اعايدان دا ساران. وتىنىشپەن ەمەس، وجەتتىكپەن عانا الاسىڭ. كەمە كاپيتاندارى مەن بريگاديرلەر ەكسپەديسيا ناچالنيگىنە ءجيى-جيى شاقىرىلادى. گۋريەۆتەن ۇلكەن باستىقتار دا كەلگەن دەسەدى. ءقازىر ەكسپەديسيا كوممۋنيستەرىنىڭ جينالىسى بولعالى جاتىر. قانەكەڭ سوندا كەتكەن-دى. قارالاتىن ماسەلە: سوناۋ «قىزىل التىندى»— تەر سىڭگەن قۇندى ەڭبەكتى ىسىراپ ەتپەۋدىڭ قامى شىعار-اق... «نەپتۋن» مەن «باۋتينشىلار» ەكيپاجدارى فلاگماندىق كەمەدەگى ءماسليحاتتىڭ توقتامىن كۇتۋدە.'
— ال، جىگىتتەر، جينالا قالىڭدار!
ورتالىقتاعى جينالىستان ورالعان كاپيتان كەمە ۇستىنە سويلەي كوتەرىلىپ، اركىمنىڭ جۇزىنە ءۇڭىلدى.
— كانە، قايتامىز با؟
— ايىم-اۋ.— توعاڭ شوشىنعان ادامداي سول قولىن جاعاسىنا اپاردى.— سولاي شەشتىڭدەر مە؟.. قول سوزىم جەردەگى قىپ-قىزىل التىندى تاستاپ كەتەمىز، ءا؟.. جوق، بۇنى تاستاپ كەتكەنشە سەڭ استىندا قالعان ارتىق قوي.
— ءاي، جاعىڭا جىلان جۇمىرتقالاسىن.
راقاڭ تەڭىزشىلەر شەجىرەسى ءتارىزدى شىتىرمان ءاجىمدى ماڭدايىن قاتپارلاندىرا جيىرىپ، قولىن سىلتەپ تاستادى.
— سەن قۇرعىردىڭ اۋزىڭا ءبىر وڭعان ءسوز تۇسسەيشى...
— اپىر-اي، دەيسىز،— سارتاي اعاي تىسىندەگى شىلىمىن قۇشىرلانا قىرقىپ، كەمە بورتىنان لاقتىردى،— كىل تەك پىشاققا ءتۇسۋ... سەڭ استىندا قالۋ...
بريگادا مۇشەلەرىنىڭ ءبارى دە توعايالىگە كوز نالەتتەرىن جاۋدىردى.
— كۇنىم-اۋ، ەندى قايتەيىن... قىپ-قىزىل التىندى تاستاپ كەتەمىز دەيدى.
— شىن سولاي شەشتىڭدەر مە؟— راقاڭ ەندى باسىلا سويلەپ، كاپيتان جۇزىنە سۇراقتى پىشىنمەن قارادى.— اسىعىس شەشكەن ەكەنسىڭدەر... تاستاپ كەتۋ ءجون بولار ما؟.. كۇتكەن ماقۇل ەمەس پە ەدى؟..
— ارينە، كۇتەمىز...
— كۇتپەگەندە شە!
— ەلگە نە بەتىمىزبەن ورالامىز...
— اسىقپالىق...
— اسىقپاۋعا بولمايدى.— كاپيتان قالماق قاليانىن ءجىتى سورىپ، ويلانا ءتۇستى.— ەرتەڭ بولماسا بۇرسۇگۇنى قاتتى سۋىق، دارلى بوران كۇتەتىن كورىنەدى.
— ە، وعان دەيىن تىرشىلىك ەتپەيمىز بە؟
— اقساقال،— كاپيتان قوساعاسىنىڭ جۇزىنەن سىر اڭعارماق بولعانداي، ۇزاق قارادى.— سول ماسەلەنى ورتالارىڭىزعا سالعالى وتىرمىن... ءسىز قالاي قارايسىز؟.. كوپشىلىك قالاي ويلايدى؟
كوپتى كورگەن كاريا شەشىمىن بىردەن ايتپاستان ۇزاق ويلاندى. جەتپىستى القىمداي كەلسە دە، ءالى وتى قايتپاعان، اۋماعى تۇيمەدەي عانا دوپ-دوڭگەلەك كوزدەرىن الىسقا، جەل ەتىنە توسىپتى. ءقازىر ول ۇزاق ءومىرىنىڭ بەل-بەلەتەرىن مويىل قاراشىق الدىنان ەتكىزگەندەي. ون ءۇش جاسىندا قويشىلىقتان قاشىپ، تەڭىز جيەگىنە كەلىپتى. سودان بەرگى ءومىرى ۇنەمى تولقىن جالىندا، سەڭ تەپكىسىندە. كەيىنگى جىلدارعا دەيىن قىس اتاماندىق، جاز بەن كۇز كاپيتاندىق جۇمىستارىن اتقارىپتى. اساۋ تولقىن ومىرعان قوي قوتانىنداي كوك مۇزدا اپتالار بويى ىعىپ تا كورىپتى بۇل كاريا. سول ازاپتىڭ ءبارى دە ءور كەۋدەنى جاسىتا الماپتى. قايراتى ءالى قايتقان جوق. ساقال، شاشتان جالعىز تال اق قىراۋ كورە المايسىڭ. بۇكىل جان دۇنيەسى تولقىن ىرعاعىمەن توعىسىپ جاتقانداي. جاس ۇلعايىپ كەلسە دە، تەڭىزدى تاستار ويى جوق. «اقساقال، وسى كاسىپتى قويساڭىز قايتەر ەدى؟» دەگەن ادامعا راقاڭ رەنجىپ قالادى. «ءاي، ءوزىڭ نە بىقسىتىپ وتىرسىڭ؟» جىگىتتەر كۇمىلجي بەرەدى. «كەشىرە كورىڭىز، ەركىن دەم الارلىقتاي ەڭبەك ەتتىڭىز عوي دەگەنىمىز دە». راقاڭ اق قالاداي ۇساق تىستەرىن تۇگەل كورسەتىپ، الدەنەگە كۇلەدى. «دەم الاتىن مەن قارتايىپ وتىرمىن با؟! كۇرەسەسىڭدەر مە، وزدەرىڭ؟» كۇرەسكە ەشكىم شىعا دا قويمايدى. جىعىپ كەتەر دەپ ۇرەيلەنەتىن-دى، كىم بىلگەن؟ شىڭعا بىتكەن قايىڭداي سىندارلى بيىك تۇلعادا ولشەۋسىز ءبىر كۇش جاتىر. بۇل تۇلعاعا ەشقانداي ولپى-سولپى ارام ەت تە بىتپەگەن. «كۇش سىناسۋعا تاباندارىڭ تۇرمايدى، ءا؟» راقاڭ ەندى ءوز جاراتىلىسىنا سۇيسىنگەن ادامداي ميىقتان عانا جىميىپ، بايسالدى سوزگە كوشەدى. «شىراقتارىم، سەندەر سول ءبىر سوزدەرىڭدى قايتالاي بەرمەڭدەر... ءالى كۇشىم قايتقان جوق... ۇيدە وتىرۋ ازابى بۇدان دا گورى اۋىردى... ءتىپتى وزگەسىن بىلاي قويعاندا، مەنىڭ شيەتتەي ءتورت بالامدى كىم اسىرايدى؟.. بورىشىم كوپ. ولاردى حالىق قاتارىنا قوسۋعا ءتيىستىمىن!» بالالارىنىڭ جاس ەكەنى دە راس. ەڭ ۇلكەنى بيىل سەگىزگە عانا تولعان. الپىسقا اياق باسقاندا كورگەن ۇلى ەكەن، اتىن الپىسباي قويىپتى...
— ءبىزدىڭ «قۇرداس» ويلانىپ قالدى، قورقادى-اۋ دەيمىن!..
ايسا اعاي بايىرعى ازىلىنە باسىپ، قۋلانا كۇلدى دە، راقاڭنىڭ جۇزىنە كوز قيىعىن جىبەردى. كارى جاندى قايراۋعا تىرىسقان ءتارىزدى. اكەسى تۇستاس ادامدى «قۇرداس» دەۋىندە دە ءمان جاتىر. بۇل ەكەۋىنىڭ ۇلكەن ۇلدارى ءبىر جىل، ءبىر اي، ءبىر كۇندە تۋىپتى. سوندىقتان دا «قۇرداس» دەپ رەتى كەلگەندە راقاڭدى قاعىتىپ قويادى. «ۋا، قالايشا؟..» ايسا دالەلىن ايتىپ، جىميادى. «بالالارىمىز قۇرداس بولعان سوڭ ءوزىمىز نەگە قۇرداس بولمايمىز؟» راقمەت اقساقال بۇل ازىلگە جابىرلەنە دە قويمايدى، قايتا كوتەرىلىپ قالاتىنداي، «ءازىلىڭ جاراسسا اتاڭمەن وينا... ەرسىلىك جوق... ايسا، سەنىمەن قۇرداستىققا جاراسام، قور بولماعانىم...»
ەش قاشان رەنجۋدى دە، مويۋدى دا بىلمەيتىن، رەتى كەلسە ۇلكەنمەن دە، كىشىمەن دە ازىلدەسە بەرەتىن وسى ءبىر البىرت جاننىڭ ءوزى دە قازىرگى ساتتە وي ۇستىندە وتىرعانداي. ۋايىم ەمەس، كوڭىلدى وي. قارا كوزدە كۇلكى ويناپ، جۇقالتىم ءجۇزى نارتتانا ءتۇسىپتى. زەرەك ادامعا ءتان نازىك ەرىندەرىندە كۇبىر بار. الدە اقمارجان جەڭگەيگە ارناعان جاعا ءبىر ولەڭ جولدارىن ويلاۋدا ما ەكەن؟ مۇمكىن، نە امانقوستىڭ، نە باقىتتىڭ، نە ىرىسكەلدىنىڭ ەركە مىنەزدەرىن ەسكە تۇسىرگەن-دى. اقىن كەۋدە سىرعا تولعانداي. مۇمكىن، جادا جىر بار-دى. كەيدە ول وسىلاي ويلانا وتىرىپ، تاقپاقتاتا جونەلەتىن. ايسا اعاي وسى ەكسپەديسيانىڭ «جاندى گازەتى» ءتارىزدى.. وعاش مىنەز، ورەسكىل قىلىقتار بۇل كىسىنىڭ كوزىنە تەز شالىنادى دا، قولما-قول سىقاق جىر شىعارادى. وتكىر جىر سول ساعاتتا-اق ەكسپەديسيا ادامدارىنىڭ اراسىنا تەز تارالىپ كەتەدى. وتكەن اپتاداعى يتبالىق قۋىرداعىنان كەيىن توعايالىگە ارناپ:
«ناعاشىم توعاڭ — قارىنباي،
Ac دەگەن يمان-ارىنداي.
تۇندەگى مايلى تاماقتان
قالسا يگى قارىن جارىلماي!؟» —
دەپ ءبىر اۋىز تاقپاق شىعارعان ەدى، ءقازىر سول تاقپاقتى، اركىمدەر-اق جاتقا سوعادى. سودان بەرى ءتوعايالىنى كورگەندەر قۋلانا كۇلەدى. «ۋا، توعا، ءىش قالاي، ءىش؟» جەمپاز اعاي كۇڭك ەتە قالادى. «كىڭ... كىڭ... ءوي، قويىڭدارشى، وزدەرىڭ... كىڭ... كىڭ... وزدەرىڭ اس ىشپەيتىندەي...» انالار تاعى دا كۇلىسەدى. «ايسا ايتقانداي، جارىلماساڭىز جارادى!» توعاڭ بۇل جولى دا كۇڭك ەتەدى. «كىڭ... كىڭ... جارىلىپ...» دەگەنمەن وسى اعايدىڭ گاليۋنعا جۇگىرۋى تىم جيىلەنىپ كەتكەندەي. اقىرى قايىر بولعاي دا!
مەن قاناي جۇزىنە كوز . جىبەردىم. ول كىسى دە ويعا شومعان ءتارىزدى. تەك ءوز ءۇي ىشتەرى عانا ەمەس، مىناۋ جانداردىڭ تاعدىرىن دا ويلايتىن-دى. «البىرتتىققا مەگزەپ، اپاتقا ۇرىندىرارمىن با؟» دەيتىندەي. ال مەنىمەن كەزدەسىپ وتىرعان دا ادام جوق. ايتسە دە وسىلارمەن بىرگە ءوزىم دە تولعانۋدامىن. مەنىڭ دە جاس بۇعاناما تۇسكەن سالماق بار. التى ادام قولىما قاراعان. نالىتپاۋىم، جۇدەتپەۋىم كەرەك. ماعان ارقا سۇيەگەن ءتورت بىردەي ءسابي تۋمانى قاتارعا قوسۋعا، ءتىپتى ءوزىم دە تاسادا قالماۋعا، ورگە كوتەرىلۋگە مىندەتتىمىن. اكە تابىتى الدىندا وسىعان انت ەتكەنمىن...
— راقا، كانە، نە ايتاسىز؟
قاناي اعاي قاليانىن قايتادان تۇتاتىپ، قوساعاسىنا بۇرىلدى. راقاڭ تاماعىن كەنەپ جىميدى دا، ايساعا قارادى.
— مەن ايتسام با؟.. مەنىڭ مىناۋ جاس «قۇربىم»، «كارىلىكتىڭ قاراۋلىعى» دەپ تاعى دا ولەڭ شىعارىپ جۇرمەي مە؟
— جوق، جوق، مەن بە؟— ايسا دا تاماعىن كەنەپ جىميدى.— مەن:
«تارلان دا شارشاپ سىر بەردى. قارتايعانى شىندى ەندى... جاس جەڭگەي قالاي قابىلدار، «قۇرداسىم» بۇل جول قۇر كەلدى»،—دەمەك ەدىم.
— ۋا، قوي، ايتا كورمە!— راقاڭ ءسال قىسىلىڭقى پىشىنمەن، كۇرەڭىتە كۇلىپ الدى،—كارىلىك ءيتىڭدى ءارى اكەت!
— ال راقا، سونىمەن؟
— ماعان سالساڭدار، قازىردەن باستاپ ىسكە كىرىسەلىك... ءۇش ءجۇز ادام جابىلا كەتكەندە نەسى قالادى... اناۋ مۇزدى تاپتاپ-اق تاستاماس پا ەك!
— ءوي، ارىستان!— ايسا تاعى دا تاماعىن كەنەي ءتۇسىپ، ءبىر قوزعالىپ قويدى.— ە، باسە، ءبىزدىڭ «قۇرداس» وسىنى ايتار دەپ ەدىم-اۋ:
تابانى جالپاق تارلان-بوز،
دۋ سەزسە بويى قىزىنعان.
كەمەلگە كەلگەن كەزىندە
تايار ما كوكشە مۇزىڭنان؟
— پاپ، پا، ماقتاۋىمدى جەتكىزدىڭ.— قوساعاسى ءسال عانا ەزۋ تارتتى دا، ارتىنشا بايسالدى پىشىنمەن كاپيتانعا بۇرىلدى.— ال وزدەرىڭ شە، پارتيا قالاي ۇيعاردى؟
— پارتيا باتىلدىقتى، تاباندىلىقتى مەزگەدى. اۋلاعان سەندەر بولعانمەن يگىلىك، ىرىس ەلدىكى. حالىق قازىناسىن سەڭ استىندا قالدىرۋ تەڭىز باتىرلارىنا ۇيات ەمەس پە؟! دولى،تابيعاتتى جۇگىندىرە قيمىلداپ، ارالداعى بايلىقتى الىپ ۇلگىرۋگە كۇش جۇمىلدىرالىق! ەلىمىزدى ازىق مولشىلىعىنا كەنەلتۋدى كوزدەگەن جەتى- جىلدىق مىندەتتەرى وسىنى تالاپ ەتەدى دەگەندى ايتتى.
— بارەكەلدى، ابدەن دۇرىس شەشكەنسىڭدەر.— قوساعاسى كاپيتانعا بۇرىلدى.— ال وندا نە تۇرىس بار؟
— Ay، اعايىندار،— اقمامبەت اعاي اركىمنىڭ بەتىنە جالتاقتاي قاراپ، اۋىر كۇرسىنىپ قويدى.— وسىنىمىز اعاتتىق بولىپ جۇرمەسىن... نوسەر بولادى دەپ تۇرعاندا... انا جىلعىداي قايراندى سۋ باسىپ، اپاتقا كەزدەسپەلىك...
— ءوي، وسى سەن،— توعاڭ تاعى دا كۇيگەلەكتىككە سالىنىپ، تومپاڭداي جۇگىرە باستادى.— كىڭ... كىڭ... قورىقساڭ قال، قىپ-قىزىل التىندى... كىڭ... كىڭ...
— ال،.كانە، دايىندالايىق.— كاپيتان ورنىنان كوتەرىلدى.— اركىمنىڭ ءوز ەركى... جۇرەكتىلەرىڭ عانا جۇرىڭدەر... تىلەگەندەرىڭ ازاپقا دا، ۇلەسكە دە ورتاقتاسپاي قالىپ قويىڭدار...
— جوق، جاي ايتقانىم عوي.— ەشكىمنەن سۇيەۋ تابا الماعان اقمامبەت الگى سوزىنە ۇيالعانداي تومەن قارادى.— قالىپ، نەگە قالالىق... «كوپپەن كورگەن ۇلى توي!»
... كوپ ۇزاماي ەكسپەديسيا كەمەلەرى تۇتاس كوتەرىلگەن-دى. ءتوعايالى اعايدىڭ بابىندا پىسكەن تاماعىن جول-جونەكەي ىشۋگە تۋرا كەلدى. بۇل جولى شىنىندا دا بابىن¬دا ءپىسىپتى. كوجە دە، يتبالىق قۋىرداعى دا، بالىق سورپاسى دا ەمەس، كادىمگى ەت. ەت بولعاندا قانداي! ىشىنە ىڭكار سالىنىپ، بالبىراتا پىسىرىلگەن مول ەت. تاماقتى بۇلاي دايىنداۋ ەڭ ءبىر شەبەر ايەلدەردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن شىعار-اق. باۋتيننەن ازىق، جەتكىزگەن تاسىمال كەمەسىنىڭ ەكيپاجىنا دا، پىسىرگەن ءتوعايالى اعايعا دا راقمەت ايتا وتىرىپ، سۇيسىنە جەدىك...
ءبىز اۋقاتتانىپ بولعان كەزدە ەكسپەديسيا كەمەلەرى تۇتاس مۇزعا تۇمسىقتارىن تىرەي توقتاعان. تەڭىز سۋى مول تاسىپ، قايراڭدار ماڭى تەرەڭدەتە باستاعان ەكەن. ۇلكەن پاروحود كوك مۇزدى ءبىراز جەرگە دەيىن بۇزىپ باردى دا، بوگەلىپ قالدى. ودان ءارى جۇرۋگە سۋى تايىز بولسا كەرەك. پاروحود ەندى سول بارعان جولىن كەڭەيتۋگە كىرىستى. ءبىز تاعى دا تايانا تۇستىك. قايراڭعا ءالى كوپ جەر بار. ەندى ەكسپەديسيا ادامدارى ءۇش موتور، ون شاقتى موتوفليۋگالارعا، كىشكەنە قايىقتارعا بولىنە تيەلىپ، «ايقاسقا» ۇمتىلدى. بىرىندە سۇيمەن، بىرىندە باگور، بىرىندە زاكىر رىچاگىنىڭ تەمىر سابى. قابىرعالارى تەمىرمەن قاپتالعان ەكى موتور كوكشە مۇزدى تىلە ءتۇسىپ، بوگەلىپ قالدى. موتوفليۋگالار مەن كىشكەنە قايىقتارداعى ادامدار قاپتاي ءورىپ، قالىڭ مۇزدى ويۋعا كىرىستى. بەينەبىر وزىنەن زوردى يگەرەر، ۇيىمشىل قۇمىرسقا ءتارىزدى. «كولحوز قايراڭىنىڭ» باتىس جيەگىندەگى ۇلكەن ءبىر اۋماقتى ومىرىپ كەلەمىز. ەڭبەك اۋىر، ءونىم از. دەگەنمەن دە، تورىعار ەمەسپىز، توقتالار ەمەسپىز. از دا بولسا العا ۇمتىلامىز.
سۋ مولايعان سايىن پاروحود ىلگەرىلەي تۇسەدى. ءسال ۇمتىلسا بولعانى ءوندىرىپ-اق سالادى. پاروحود ەكپىنىنەن كوتەرىلگەن اساۋ تولقىندار دا بىزگە ءوز كومەگىن تيگىزۋدە. تەۋىپ وتكەن تۇسىنان سەڭ جارىلىپ، ىدىراي بەرەدى. سونىمەن بىرگە بۇكىل توڭىرەكتى تولقىن توعىتىپ، ءبىزدى دە مۇز كەسەگى ارالاس سۋ بوراسىنى جابادى. ارىنداي كوتەرىلگەن اساۋ تولقىن كەرى سەرپىلگەن بەتىندە ءبىزدى جۇلىپ تا كەتە جازدايدى. بىرىمىزگە ءبىرىمىز جارماسىپ، شاق قالامىز. ەندى ءبىر ءسات وڭ قاناتتان ايعاي ەستىلگەن ەدى. جالت قاراسام، راقمەت بابانى تولقىن جۇلىپ بارادى ەكەن.
— اكەتتى، اكەتتى!
— ۇستاڭدار، ۋا، ۇستاڭدار!
— ارقان قايدا؟ ارقان تاستاڭدار!
قاناي مەن ايسا اعايلار ارقان ۇشىن قولدارىنا ۇستاپ، دەرەۋ ۇمتىلعان ەدى، سۋ جيەگىنە بارىپ قالعان بابايدى قۇشاقتاپ ۇلگىردى.
— راقا، راقا، ەش جەرىڭىز اۋىرعان جوق پا؟
— جوق، «قۇرداسىم»، جوق،— راقاڭ سىلكىنە ءتۇسىپ، جىميدى،— كوپ جاساڭدار، قاراقتارىم.
— اقساقال، كەمەگە بارىڭىزشى، قايتىڭىزشى!
— مىناۋ جۇرتقا مۇرىندىق بولمايىن، شىراقتارىم،—راقمەت اقساقال باگورىن قايتادان قولىنا الدى!—ءبىرىمىز قايتساق، ءبارى دە كەيىن سەرپىلىپ جۇرەر... كانە، ءاي، نەگە تۇرسىڭدار!
از ۋاقىت اڭىرىپ قالعان قالىڭ توپ قايتادا» قىزۋ جۇمىسقا كىرىستى. ءار تۇستان اۋىر سۇيمەندەر جارقىلداپ، ويىلىپ تۇسكەن ءۇي ورنىڭداي سەڭدەرگە ۇزىن ساپتى باگورلار قادالا تۇسەدى دە، يتەرە تاستاپ، تولقىن تەپكىسىنە بەرەدى. دولى تولقىن كوك مۇزدى كوتەرە سوعىپ، قيراتا، سۇيرەي جونەلەدى. ۇلكەن پاروحود تا ىلگەرىلەي بەرەدى. ءاپايتوس تولقىن تاعى دا بيىككە كوتەرىلەدى.
— اكەتتى، ويباي، اكەتتى!..
مۇز الاڭى تاعى دا ۇرەيلى ايعايمەن جاڭعىرىقتى. كوك الا جويقىن بۇل جولى ءتوعايالى اعايدى دوڭگەلەتىپ بارادى ەكەن. ۇمتىلعان ادامدار ۇلگىرە الماي قالدى. «نەپتۋن ءتاڭىرى» اجىلداي قارعىپ، دوپ-دومالاق دەنەنى ۇمار-جۇمار ۇيىرە، قايىق قابىرعاسىنا ءبىر سوقتى دا، كەيىن سەرپىلگەن ساتتە سەڭ استىنا تەۋىپ تاستادى.
— ءولدى-اۋ، سورلى...
— ولمەگەندە شە؟
— ماناعى ءبىر ءسوزدى اۋزىنا قۇداي سالعان با...
— ەڭ بولماسا سۇيەگىن تاۋىپ الۋ كەرەك، ويىڭدار!..
سۇيمەندى جىگىتتەر الگى تۇسقا ۇمتىلعان ەدى. كەيىن
لىقسىعان كەزەكتى تولقىن توعاڭدى كەرى سەرپىپ شىعاردى. بۇل جولى ءار تۇستان جەدەل سوزىلعان باگورلار ءىلىپ ۇلگىردى دە، مۇز ۇستىنە سۇيرەپ الدى.
— ءتىرى مە، جانى بار ما؟
— ءتىرى، ءتىرى،— ايسا اعاي بۇل جولى دا قالجىڭداي سويلەپ، قۇشاقتاي كوتەردى.— ءوي، مەنىڭ ناعاشىم «قىپ-قىزىل التىندى» تاستاپ كەتەتىن بە ەدى... اپىر-اۋ، قانداي يت جاندى ادام...
قادىرمەن اعايدىڭ وسى جولعى قالجىڭىن مەن دە ەرسى كورگەن ەدىم. راقمەت اقساقال دا ۇناتپاسا كەرەك، جەكىرىپ تاستادى:
— ايسا، قويساڭشى، قالجىڭنىڭ دا ورنى بار-دى... بىرەۋ ولگەلى جاتسا... شايقاڭدار، سۋ جۇتقان-دى...
جۇرت جۇمىستى توقتاتىپ، ۇيىرىلە قالعان ەدى. راقاڭ ولارعا دا اقىرىپ قويدى.
— ۋا، تۇگى، نەگە قاراپ تۇرسىڭدار!؟
توعاڭ دەرەۋ كەمەگە جونەلتىلدى دە، قىزۋ ەڭبەك قايتادان باستالدى.
...ءتۇس اۋا پاروحود مۇلدە توقتاپ العان-دى. ودان ءارى بارۋعا سۋ تايىز، جىبەرەر ەمەس. دەگەنمەن، قايراڭ جيەگىنە جاقىنداتىپ تاستادى. ەندىگى جەردە ءبىرجولا قول ەڭبەگىنە كوشتىك. تەڭىز باتىرلارىنىڭ بۇل جولعى ەڭبەكتەرىندە ۇلكەن ءبىر ۇيىمشىلدىق بار. سۇيمەن ۇستاعان قاجىرلى جىگىتتەر قاناتتاسا تۇرادى دا، قوي قوتانىنداي اۋماقتىڭ قالىڭ مۇزىن ويىپ تۇسىرەدى. باگورلى ادامدار الگى مۇزدى ىسىرىپ، پاروحود جەتەگىنە بەرەدى. پاروحود پەن موتورلار ءبىرىن يتەرىپ، ءبىرىن سۇيرەتىپ، تەڭىز ورتالىعىنا قاراي جونەلتەدى.
«كوپ قورقىتادى!» قانداي قاسيەتتى، قانداي تاماشا ماقال! ەكسپەديسيا ادامدارى جۇمىلا كىرىسكەن ۇلى ەڭبەك مەيىرىمسىز تابيعاتتىڭ دۇلەيىن دە جۇگىندىردى. كۇن كەشكىرە «كولحوز قايراڭىنا» جەتىپ تە ۇلگىردىك. قايراڭ ءۇستىن سۋ جاپقان، سەكۋند سايىن مولايىپ، تەرەڭدەپ بارادى. تىنىعۋعا دا، اۋقاتتانۋعا دا مۇرشا جوق. ەندى ەڭبەكتىڭ دەرەۋ ەكىنشى تۇرىنە كىرىستىك. ۇزىن-ۇزىن ارقانعا كوگەندەلىپ تاستالعان «قىپ-قىزىل التىن مۇلىكتى» جەل ەتىنە قارسى سۇيرەي باستادىق. ءار تۇستان كوتەرمەشى ايعايلار ەستىلەدى.
— ال، الدىق! تاعى دا الدىق!
وسى ءبىر ءۇن، وسى ءبىر ۇران بىزگە كۇش بەرگەندەي. بەلۋاردان سۋ كەشىپ، ۇمتىلا تۇسەمىز. جىندى تولقىن كەۋدەمىزدەن كەرى تەۋىپ، ءبىزدى مۇز تۇيىرشىكتەرىمەن كەسەكتەيدى. ءبىراق بوگەلەر ەمەسپىز. تىرمىسا تارتىپ، موتورلار مەن پاروحود جەتەگىنە تىركەيمىز. ولار سۇيرەي جونەلىپ، كەمەلەرگە اپارادى. ءبىز كەزەكتەگى كوگەندەردى تاعى دا سۇيرەتە بەرەمىز. ءتۇن قاراڭعىسى ابدەن قويۋلانىپ العان. ەندىگى جەردە كوگەندەردى تابۋ دا وڭاي ەمەس. فونار جارىعىمەن ىزدەيمىز. قازىرگى ساتتە بۇل ماڭعا ەكى ۇلكەن قالا كورشى قونا قالعانداي. باتىس پەنەن شىعىستا، ەكى ۇداي، وتتى
تولقىندار تەربەلەدى. ءبىرى — ەكسپەديسيا كەمەلەرىنىڭ وتتارى، ەكىنشىسى—«كولحوز قايراڭىنداعى» ءبىزدىڭ فونارلار ساۋلەسى. تولقىن تەپكىسىندە ءجۇرىپ، ارمانعا دا بوي ۇرامىن. «اتتەڭ، سۋرەتشى بولسامشى!»
تاڭ سىبىرلەي كوتەرىلگەندە اۋىر جۇمىستى اياقتاي دا كەلگەن ەدىك. مەنى تاعى دا ءبىر ءۇن تاڭداندىردى. ءتوعايالى اعايدىڭ داۋسى.
— قالقالارىم، الىڭدار، تەزىرەك، تەزىرەك،— دەيدى ول وڭ قاناتتاعى كوگەننىڭ شاعىن زاكىرىن كەڭ يىعىنا ءىلىپ العان كۇيى تۇقشاڭداي ۇمتىلىپ،— قالدىرمالىق!.. كىڭ... كىڭ... قىپ-قىزىل التىندى...
— ءوي قاسقا،— ايسا اعاي قارلىعىڭقى داۋىسپەن ءىشىن باسا كۇلەدى،— بۇل كىمنىڭ ناعاشىسى دەيسىڭدەر... يت جاندى دەدىم عوي... شىن يت جاندى.
— كىڭ... كىڭ... ءوي، قويشى ءوزىن، جاتپاقپىن با؟
— ءسوزىڭ قۇرسىن!— قاناي اعاي بولەسىن جەلكەگە نۇقىپ، مازاقتاي سويلەيدى،— ءاي، اسىلى، سەن ۇلەستەن قۇر قالامىن دەپ، قورىققاندىقتان كەلسەڭ كەرەك.
— ايىم-اۋ، مانا ءوزىڭ كەمەدە قالعاندارعا ۇلەس بەرمەيمىز دەگەن ەدىڭ عوي...
— ە، باسە، ايتامىن عوي...
جۇرت دۋىلداسا كۇلەدى.
— توعاڭا ءبىر ەمەس، ەكى ۇلەس بەرۋ كەرەك.
— قالقام، دۇرىس ايتاسىڭ.— توعاڭ وسى ءسوزدى شىن ۇسىنىس دەپ اڭعارسا كەرەك، اركىمدەردىڭ جۇزىنە ۇمىتتەنە قارايدى.— ە، باسە... سويتسەڭدەرشى.
— ەكى باستان، ەكى باستان!
.... ءبىز كوگەندەردى تۇگەندەپ ۇلگىرگەندە، كوك الا تولقىن اراسىنان كۇن كوزى دە شەكەسىن كورسەتە باستاعان ەدى. ەندى دۋىلداسا سويلەسىپ، كىشكەنە قايىقتار مەن موتورلارعا مىندىك دە، كەمەلەرگە قاراي جىلجىدىق. ءوز ەڭبەكتەرىنە سۇيسىنگەن «تەڭىز بورىلەرى» اندەتىپ كەلەدى. قارا-قوشقىل جۇزدەردە قايتا ورالعان كۇلكى بار. ماقتانىش كۇلكىسى! ورگاندى ماقتانىش! نەتكەن ورەن ادامدار. ءقازىر بۇل ەرلەردىڭ جانىندا ۆيكتور بابانىڭ جنلياتتارى كومەسكىلەنىپ قالعانداي. بۇلار جيلياتتاي جەكە باستىڭ قامىن كوزدەگەن ادامدار ەمەس، قوعامدىق سانانىڭ ادامدارى، بيىك نىسانانىڭ، ۇلى ماقساتتىڭ كۇرەسشىلەرى!
18
...قارلاتا، بورانداتا كەلىپ باۋتينگە تاياندىق. كاپيتان بينوكلى قولدان قولعا كوشەدى. كەزەك كۇتىپ مەن دە تۇرمىن. جۇرەكتە ءبىر ءلۇپىل بار. قۋانىش پا، نالىس پا؟
نەگە مازا بەرمەيدى؟ قاتەرلى كەزدەر قايتىپ ورالماستاي ارتتا قالدى. اۋا رايىن زەرتتەۋشىلەر بۇل جولى قاتەلەسپەگەن ەكەن. ءبىراق ايازدى دۇلەي ابدەن قاھارىنا مىنگەنگە دەيىن 45 مىڭ يتبالىق تۋشالارىن تەرەڭدەگى تەمىر بارجالارعا تاپسىرىپ ۇلگىرگەنبىز. كۇزگى ماۋسىم جوسپارىن ەكى ەسە ورىنداپپىز. توعاڭ ايتقان «قىپ-قىزىل ال¬تىن» ءقازىر سۋدىرلاعان قاعاز اقشالارعا اينالىپ، قالتامىزدا جاتىر. بريگادا مۇشەلەرى بار تابىستى تەڭ بولگەن-دى. اكە دوستارىنىڭ قاراسقاندارى شىعار-اق! ايتپەسە قانشا تىرىسقانمەن دە ۇلكەندەرمەن بىردەي ەڭبەك سىڭىرە الماعانىم وزىمە ايان. ءتىپتى ىڭعايسىز دا كورەمىن. ءتوعايالى اعايدىڭ بۇل بولىسكە نەعىپ كونگەندىگىنە دە تاڭدانامىن. قالاي بولعاندا دا قالتامدا بەس مىڭ سوم اقشا جاتىر. بەس مىڭ سوم! ەش قاشان تاۋسىلماستاي، سارقىلماستاي سانايمىن. قايران، اكەم ەڭ بولماسا وسى جولى الدىمنان شىعا كەلسەشى! الىپتا ادال دوستارىن ماقتان ەتكەن بولار ەم...
جۇرەك مازاسىز سوعادى. سيقىرلى ءبىر كۇش تۇتقىنىندامىن. تەك قۋانىش بولعاي دا! كەۋدەم تولىپ بارا جاتقانداي. كوكىرەكتى جەڭىلدەتپەك بولام دا، ءجيى-جيى كۇرسىنىپ، تابىس بولەر كەزدەگى مىناۋ ءبىر جايدى ەسكە الامىن.
اپات تىرناعىنان قۇتىلعانىمىزعا ەكىنشى كۇن بولعان-دى. ەكسپەديسيا كەمەلەرى قاز قاتار تىزىلە، باتىسقا قاراي جىلجىعان. كەمە قاراۋىلدارىندا قىزىل جالاۋلار جايقالادى. رۋبكا جيەكتەرى الۋان ءتۇستى جالاۋشالارمەن بەزەكتەلگەن. دۇلەيدى جەڭگەن ەرلىك مەرەكەسىنىڭ سالتاناتى! ورەن جۇرەكتەر قۋانىشقا تولى. وتتى كوزدەرگە وزگەشە ءبىر نۇر پايدا بولعان. تۇكتى بەتتەر تاقىرلانا قىرىلىپ، جۇمىس كيىمدەرى يىقتان تۇسىرىلگەن. قۋاتتى موتورلار دا تەڭىز باتىرلارىنىڭ جۇرەكتەرىنە ءۇن قوسقانداي، قۇدىرەتتەنە دۇرىلدەيدى. تەڭىز تولقىندارى كەمە توسىنە ەركەلەي اسىلىپ، الۋان ءتۇستى مارجاندار سەبەدى دە، كۇمبىرلەي كۇلىپ، كەيىن سىرعيدى. «جەڭىلدىم، بەرىلدىم، باتىرلار!» دەگەندەي. «اتتەڭ، وسى ءبىر الۋان ۇندەس ىرعاقتى مۋزىكا تىلىنە تۇسىرسەمشى... «جايىق، قىزىن» جازعان اقاي اعايعا دا رەنجىپ قويامىن. قۇر كۇرسىنىپ، جاعادا قالىپ قويعانشا، ارمانداي قىزبەن ىلەسە تەڭىزگە بىرگە شىقساشى. مىناۋ عاجاپ ۇندەرگە قابىلەتتى قۇلاعىن توسساشى... الدە ءوزىم بارىپ مۋزىكا مەكتەبىنە تۇسسەم بە ەكەن؟... اتتەڭ، ۇي-ىشىنە قاراسار جاقىن تۋمام بولساشى...»
ارمانداي تۇسەم دە، تەڭىز كەڭىستىگىنە كوز تىگەمىن. شەتسىز-شەكسىز كوگىلدىر ءبىر كەڭىستىك: سول كەڭىستىك ۇستىندە اۋماقتى قۇيرىقتارى بۇلاڭ قاعىپ، كىل ءبىر كوك شۋلان قويلار ىرعالىپ بارا جاتقانداي. كەشە ءبىزدى جالماماق بولعان كوك جويقىن ءقازىر قالىڭ قويعا اينالعان. ماي-مايداي ءتۇسىپ، جورعالاپ بارادى. ەكسپەديسيا كەمەلەرى سول سان جەتكىسىز كوپ قويدى باۋتين جيەگىنە قاراي ايداپ كەلە جاتقانداي. قانداي عاجاپ كورىنىس! مەن بۇل جولى ءارى سۋرەتشى، ءارى اقىن بولۋدى ارماندايمىن. سۋرەتشى، اقىن اعايلارعا نالىس تا بىلدىرەم. «سولاردىڭ الاتاۋ مەن كوكشەدەن ۇزاي المايتىنى قالاي؟ سۇلۋ-اق شىعار!.. ال، مىناۋ جاندى تولقىندار جانسىز تاۋدان كەم بە ەكەن؟» ەندى ءبىر ءسات ەكسپەديسيانىڭ .ون قاناتىنداعى اق پاروحودقا كوز تىگەمىن دە، كاپيتاندىقتى ماقۇلدايمىن. مەنىڭ وسىنداي شەكسىز ارماندارعا تولى، ءتاتتى قيالىمدى كاپيتان داۋسى ءبولىپ جىبەردى. «بولاتحان، ۋا، بولاتحان!»
تەڭىز كەڭىستىگىنەن كوزىمدى اۋدارىپ، كەرى بۇرىلدىم. بريگادا ادامدارى رۋبكا الدىنا القا قوتان ورنالاسىپتى. ورتالارىندا، تاي-تاي ءۇيىلىپ، كىل ءبىر جۇزدىكتەر جاتىر. قاناي اعاي ەسەپ دوڭگەلەكتەرىن وڭدى-سولدى قاعادى دا، الدىنداعى قاعازعا ءىرى-ىرى سيفرلار جازىپ قويادى. «ە، باسە، دۇرىس ەكەن عوي، الگىدە جاڭساق سوقسام كەرەك». كاپيتان تاعى ءبىر رەت سوقتى دا، تاي-تاي اقشالاردى بەس-بەستەن تەكشەلەي باستادى. «ال، الا بەرىڭدەر!» ەڭ الدىمەن توعاڭ قولى سوزىلدى. «ءبىسمىللا راحمان...» كاپيتان ەكى الاقانىن تولتىرىپ، بەس بولەك اقشانى ماعان ۇسىندى. «ءما، ءىنىم، كىل جاڭالارىن بەرەيىنشى... جولىڭ جاقسى بولعان ەدى. يگىلىككە ۇستا!» شوشىنا قارادىم. «ماعان وسىنىڭ تەڭ جارتىسى دا جەتەدى عوي...» قاناي اعاي ءزىلسىز كەكەسىنمەن مىرس ەتتى. «اقماق بالا، مۇنى ءبىر تاۋسىلماس دۇنيە كورىپ تۇرسىڭ با؟» اۋزىما ءسوز تۇسپەي، بوگەلىپ قالدىم. «سىزدەرمەن بىردەي الۋ...» توعايالىدەن وزگەلەرى تۇگەل جەكىرىپ تاستادى. «نە ايتىپ تۇرسىڭ؟.. سەن ەڭبەك ەتپەدىڭ بە؟» امالسىز الاقانىمدى توستىم. بەس بولەك اقشانى كويلەك ىشىنە تىعىپ ۇلگىرگەن ءتوعايالى اعاي دومالاي جورعالاپ، جانىما جاقىندادى. سۇقتانا قاراپ، جىمىڭ-جىمىڭ كۇلەدى. «ءقايتسىن، قارشاداي بولىپ، بىزدەرمەن بىردەي الۋعا ۇيالاتىن-دى... كۇنىم، انا ەكەۋىن ماعان بەرە عوي...»
توعاڭدى بۇل جولى جازعىرا المادىم. ادىلەتكە كوشسەك، وسى ادامنىڭ، ەڭبەگى بارىمىزدەن دە ارتىق... ءولىم اۋزىنان قالدى. دۇنيەگە قۇنىعىپ ۇلگىرمەگەن بالعىن سەزىم: «الاقانىڭداعى اقشادا مىناۋ كىسىنىڭ ۇلەسى كەتىپ بارادى، بورىش ەتپە!» دەيتىندەي. ەكى بولەگىن ۇسىنا بەردىم. اناۋ دا تارتىنباستان الاقانىن توستى. «ءتايت ءارى!» كاپيتان جەكىرە ۇمتىلىپ، ۇسىنىلعان قولدى قاعىپ جىبەردى دە، اقشانى ۇمار-جۇمار قوينىما تىقتى. «نە دەگەن اقىماقسىڭ، ءاي!» مەن مۇسىركەگەن پىشىنمەن توعاڭا قاراپ كۇرسىندىم. «ول كىسى سۋعا كەتىپ قالا جازدادى عوي...» كەمە ۇستىندەگىلەر دۋىلداسا كۇلىپ الدى. «سەن شە... بالاپان جەڭگەيگە قازا ۇستىنە قازا ەستىرتەمىز بە دەپ زارەمىز ۇشقان ەدى... ابىروي بولىپ امان شىقتىڭ!»
مەنىڭ باتىپ شىققانىم دا راس-تى. ءبىراق سوناۋ ارپالىس ۇستىندە ەمەس، بالىق بەرىپ جاتقان كەزدە اڭعالدىق ىستەپ الدىم. كەمە ىشىنەن سىرتقا لاقتىرىلىپ جاتقان يتبالىقتاردىڭ ءبىرى ءدال بورت جيەگىنە اسىلا ءتۇستى دە، تومەن قاراي سۋسىدى. ۇستاپ ۇلگىرمەك بوپ اسىعىس ۇمتىلعان ەدىم، پالۋبادان اياعىم تايىپ كەتتى دە، وماقاسا جىعىلدىم. باقىتىما قاراي بارجا مەن كەمە اراسىنىڭ شالعايلاي تۇسكەن كەزى ەدى، اساۋ تولقىن ەكەۋىن قايتا تۇيىستىرگەنگە دەيىن، سۇڭگىپ ۇلگىردىم. ايتپەسە جانشىپ سالاتىن ەدى. شىڭىراۋ تۇبىنە قاراي بىرىلداپ بارامىن. اۋەلگى ساتتە ابدەن ابىرجىپ، مۇلدە ءوز بويىمدى ءوزىم بيلەي الماي قالسام كەرەك. ءتىپتى ەشبىر ارەكەت ىستەمەستەن مەيىرىمسىز تۇڭعيىققا مويىنسۇنعاندايمىن. نە بولدى، نەگە بۇلاي؟ ەش نارسەنى اڭعارا المايمىن. الدەن كەيىن، مۇمكىن، بىرەر مينۋت، نە بىرەر سەكۋندتان كەيىن عانا ارەكەت قامىنا كىرىستىم. قۇلاشىمدى جەدەل قارماپ، جوعارى كوتەرىلە بەرگەن ەدىم، سۋعا تولعان رەزينا ەتىك اياعىمنان سىپىرىلىپ ءتۇستى. قۋانىپ كەتتىم... مۇزداي سۋ سۇيەگىمدى شاعىپ بارادى. دەگەنمەن دە ومىردەن ءۇمىتىم بار. ەندى جىتىرەك قۇلاشتادىم. ساۋساقتارىم الدەنەندەي قاتتى نارسەگە تيەدى. ۇستاپ بولار ەمەس، بەتى جىپ-جىلماعاي بىردەڭە. «كەمە ءتۇبى بولۋعا ءتيىستى. شەگىنە ءتۇسىپ قايتادان سۇڭگىدىم. كوزىمدى اشىپ قارايمىن، كوگىلدىر سارعىلت دۇنيە. الدەنەندەي بالىقتار مەنەن شوشىنا قاشادى. تىنىسىم دا تارىلىپ بارادى. ءولىم الدىنداعى ارەكەت. جان تالاسا قۇلاش سەرمەيمىن. ەكىنشى رەت كوتەرىلگەندە سۋ بەتىنە شىققان ەكەنمىن. تولقىن بەتىندە قالىقتاي ءتۇسىپ، كەۋدەمدى اۋاعا تولتىردىم. قىزۋ جۇمىس ۇستىندە تۇيمەلەرىمدى اعىتىپ قويعانىم مۇنداي ابىروي بولار ما! ەكى قولىمدى جوعارى كوتەرىپ، اياعىممەن تومەندەي بەرگەن ەدىم، اكەمنەن قالعان مول كەۋدەلىك وپ-وڭاي سىپىرىلىپ قالدى. ەندى ابدەن جەڭىلدەنىپ الدىم. ەركىن قيمىلدايمىن. كۇرسىنە تالماپ، اكەمدى ەسكە تۇسىرەمىن. سۋشىلدىققا ۇيرەتكەنى ءۇشىن اكە رۋحىنا العىس ايتامىن. اساۋ تولقىن ءۇستىمدى بوراسىنمەن كومىپ، لاقتىرىپ، لاقتىرىپ تاستايدى. اتتەڭ، سۋى سالقىن بولماسا، وسى ءبىر ءوزىم مىنەزدەس،البىرت تولقىن قۇشاعىندا جۇزە بەرگەن بولار ەدىم. ءبىراق سۇيەك سىرقىراپ، ماڭدايىم دا سىنىپ بارادى...
كيىم شەشەمىن دەپ اۋرەلەنىپ جۇرگەندە كەمە دەڭگەيىنەن ۇزاي تۇسكەن ەكەنمىن. بارجادان لاقتىرىلعان الا شەڭبەرلەرگە قاراي ۇمتىلدىم. ءدال وسى ءسات الىستان وراعىتىپ كەلگەن «كومسومولەس» موتورىنان ءبىر ادام مەنى تولقىن قۇشاعىنان كوتەرىپ الدى. «كومسومولىم، كومسومولىم!» بىلدىرلاي سويلەپ، پالۋان تۇلعانىڭ موينىنا اسىلا بەردىم. ەندى قاراسام قاناي اعاي ەكەن. ۇستىندە ترۋسيدان وزگە كيىم جوق. تەگى مەنى ىزدەپ، شىڭىراۋعا سۇڭگىپ شىققان-دى. كاپيتان مەنى سول قۇشاقتاعان كۇيى بىردەن-اق لەبى جالىن ماشينا بولىمىنە ەنگىزگەن ەدى. ونەبويىمدى ءموپ-مولدىر، سۇيىق نارسەمەن جۋىپ تا جاتىر، سۇرتكىلەپ تە جاتىر. ستاكان تولى ءمولدىردى ۇرتتاتىپ تا قويادى...
ءسويتىپ، ءوزىم دە العاشقى رەت «باتىپ» ۇلگىرگەنمىن. بريگادا ادامدارىنىڭ الگى ايتقانى وسى ءجايت. مۇمكىن تابىس بولەردە مۇنى دا ەسكەرگەن شىعار. ءقازىر ولار.ءتوعايالىنى نالەتتەۋدە. «ارسىز، سەندە ءبىر قاناعات بولساشى!» توعاڭ تەمەن قاراپ بىلدىرلاي بەرەدى. «كىڭ... كىڭ... كۇنىم-اۋ، مەنى شىن الادى دەپ پە ەدىڭ؟.. سىناماق بولعانىم...» كاپيتان شولاق ساۋساعىن كوتەرە سىلكيدى. «بىلەم، بىلەم، سىرىڭدى... سەنىڭ كويلەگىڭنىڭ ىشىنە ءبىر تۇسسە، ءشىرىپ بولماي شىقپاس ەدى ول اقشا!» جۇرت دۋىلداسا كۇلەدى. «ەكى باستان، ەكى باستان...» ءتوعايالى سۇرلانا ءتۇسىپ، قايتادان جىميادى، «ءاي، قويىڭدارشى، وزدەرىڭ... ال،
بولاتحان ءبىزدى سىيلاۋعا ءتيىستى مە، جوق پا؟» جۇرت بۇل جولى توعاڭدى قۇپتاعانداي. «ءدال وسىنىڭ ورىندى». مەن ريزاشىلىق بىلدىرەمىن. «سىيلاماعاندا شە، اقشا جەتەدى...» ادال شىنىم. اتتەڭ، كەمە ۇستىندە ماگازين بولساشى!
اڭگىمە تاقىرىبى ءسال وزگەرە تۇسكەن. دەگەنمەن، ءالى دە مەنىڭ ماڭىمدا. «ۇلىم، وسى مول اقشا تۇسىندا قۇدا ءتۇسىپ قويساق دەيمىن». مانادان بەرى اڭگىمەگە ارالاسپاي وتىرعان راقمەت اقساقال ماعان جىميا قاراپ قويدى. كاپيتان دا باسىن يزەيدى. «دۇرىس. ال، قالىڭدىق شە؟» راقاڭ ەندى توعايالىگە بۇرىلادى. «ءاي، بالام، كوزدى جۇم دا، مىناۋ توعايعا ماناعى ەكى مىڭدى بەرىپ قويشى... وسىنىڭ كۇلانىن كەلىن ەتەلىك». كۇرەڭىتە ءتۇسىپ، باسىمدى شايقايمىن. «كەرەگى جوق!» ادالىم ءبىراق بۇل ەمەس. مول تابىسپەن ورالعان سوڭ، «ەسەيىپ تە جەتتىم» دەپ ويلاسام كەرەك. كۇلاندى ۇناتاتىن دا سياقتىمىن. «ادەمى قىز... ال ءبىراق اكەسىنە تارتقان ساراڭ بولسا شە؟.. ساقتاي گور!» شوشىنا كۇرسىنەمىن...
ەندى ءبىر ءسات بالعىن وي راشكە تامان ويىسادى. ايسا اعانىڭ قارىنداسى. مىنەزى دە، ءتۇرى دە وسى كىسىنىڭ وزىنە تارتقان، بيداي ءوڭدى، اق جارقىن ادەمى قىز. بيىل ورتا مەكتەپتى بىتىرەدى. مەنەن ءۇش جاس ۇلكەن. «وندا نە تۇر؟ مىناۋ راقمەت بابايلار وزىنەن ەكى مۇشەل جاس ادامعا ۇيلەنىپتى. ال ءۇش جاس ۇلكەنگە ۇيلەنۋدىڭ قانداي سولەكەتتىگى بولار ەدى؟.. ءبىراق اناۋ عاني ستۋدەنت تۇمسىعىمدى بۇزىپ جۇرمەس پە؟..» ءدال وسى تۇستا راقمەت اقساقالعا نالىستى پىشىنمەن ءبىر قاراپ قويدىم. «بالاسىنداي ادامعا...»
— بولاتحان، ءما بينوكل!
قاناي اعاي بۇل جولى دا ويىمدى ءبولىپ جىبەردى. بينوكلدى كوزىمە توسىپ، باۋتين تۇستى ارمانسىز قارادىم. جار جيەگى قالىڭ جان. اقساعان كوزدەر بىزگە تىگىلگەن. وسى توپتىڭ ىشىنەن ءوز تۋمالارىمدى ىزدەيمىن. «اجەم قايلا، انام قايدا؟ ەكەۋى دە بويشاڭ بولاتىن... ەلدەن ەرەك، وقشاۋ تۇرسا كەرەك ەدى عوي!» قانشا ىزدەسەم دە، كەزدەستىرە الماي، كۇرسىنىپ قويامىن. «ولار قايدا، نە بولعان؟.. جۇرەگىم تەگىن سوقسا يگى...»
...جاعاعا كەلىپ توقتاعانىمىز دا سول ەدى، الدەكىم جاۋىرىنىما ءتۇيىپ جىبەردى. جالت قاراسام، سامات ەكەن. ارسالاڭداي كۇلىپ، اپتىعا سويلەيدى.
— ءسۇيىنشى، بولاتحان، ءسۇيىنشى، ىنىشەكتى بولدىڭ!
— الاقاي، الاقاي!
ءجۇز سومدى ساماتقا ۇستاتا سالدىم دا، جۇگىرە بەردىم.
«الاقايلاپ» مەن جۇگىرىپ كەلەمىن، «الاقايلاپ» سامات كەلەدى. مەنىڭ «الاقايىم» ىنىشەك قۋانىشى، ساماتتىڭ «الاقايى» جۇزدىكتىڭ قۋانىشى. اكەسىنە دە قارار ەمەس، زىتىپ بارادى. جان-جاقتان ايەلدەر ۇمتىلادى. «ءاي، ءسۇيىنشىنى بەرى اكەل، بولىسەمىز...» سامات جالتارا قاشادى. جول بويى ماعان كۇلان كەزدەسە كەتتى. ماناعى ءازىلدىڭ اسەرى بولسا كەرەك، ەكى بەتىم دۋ ەتتى. ءجۇز سومدى الاقانىنا سالدىم دا جونەلە بەردىم. تاجىريبەسىز قىزالاق ەش نارسە تۇسىنبەسە كەرەك، قىسىلىڭقى پىشىنمەن اڭىرىپ قالدى. بۇل تۇستاعى ايەلدەر دە دۋىلداسا داۋىس كوتەرگەن. «كۇلان، بەرى اكەل، ءسۇيىنشى عوي، بولىسەلىك...» سامات ارتىنا اينالىپ، قارىنداسىنا كەڭەس بەرەدى. «قاش، كۇلان، قاش!» قىز اكەسىنە دە، اعاسىنا دا تارتپاسا كەرەك، قاشار دا، قىزعانىش بىلدىرەر دە ەمەس، الاقانىنداعى جۇزدىكتى ايەلدەرگە ۇسىندى. «ءما، بولىسىڭدەر اپايلار...» سامات ابدەن ىزا بولدى. «قاپ، ايرىلىپ قالعانىن...» اۋىل ايەلدەرىنىڭ كەزەكتى توبى تاعى دا الدىمدى كەسەدى. «ءسۇيىنشى!» جۇزدىكتىڭ ءبىرىن ورتالارىنا تاستاپ، تاعى دا جۇگىرەمىن. ارت جاعىمنان جىڭىشكە داۋىستار ەستىلەدى.
— بولاتحان اعا، ءا، بولاتحان اعا.:.
تانىس داۋىستار، ءوز ىنىشەكتەرىم. تاڭاتقان مەن ءازىلحان ەركەلەي كەلىپ، موينىما اسىلادى. ەكى باۋىرىم ەنتىكتەرىن باسا الماي، جارىسا سويلەيدى.
— اقا، امان كەلدىڭ بە؟
— قورىققان ەدىك...
— اجەم قۇمالاق اشقان...
— كەلەدى دەگەن...
قۇشاعىما قىسىپ، بەتتەرىنەن سۇيەمىن.
— كەلدىم، قاراقتارىم، كەلدىم... سەندەردىڭ باقىتتارىڭا بولا... اجەمدەر قايدا؟
— انە، انە، اجەم...
الىسىراقتا اسىعا باسىپ اجەم كەلەدى. اق قايىڭداي تىپ-تىك. بۇل جولى قولىنا تاياق تا ۇستاماعان. مول پىشىلگەن كىرشىكسىز اق جاۋلىق، بەينە ءبىر اققۋ قۇستىڭ قاناتىنداي، ەكى يىققا جەلكىلدەي كوتەرىلگەن. اجەم ءقازىر ۇشىپ كەلە جاتقان اققۋ بەينەلەس. زىمىراي جۇگىرىپ جانيا كەلەدى. ءسابي قۇشاعىن كەڭ جازعان. ەركەلەي كۇلىپ، اپتىعا سويلەيدى.
— الاقاي-اۋ، الاقاي، بولاتحان اعام كەلدى، الاقاي.
— تىلىڭنەن اينالايىن قارعاشىم، جاناتىم، جانىم — جانيام...
ۇمتىلا جۇگىرىپ، جەردەن كوتەرىپ الامىن دا، نارتتانا تۇسكەن الما بەتتەرىنەن كەزەك سۇيەمىن. توسىمە قىسىپ، جۇزىنە ۇڭىلەم. نەتكەن سۇيكىمدى بالاپان. اكەمنەن اۋساشى! كوزدەرى دە، مۇرنى دا، ۇزىن كىرپىكتەرى دە اكەمدى قايتالاعان. ادەمى بولار ءتۇرى بار. سۇيىكتى قارىنداسىمدى يىعىما مىنگىزىپ، اجەمە قاراي جۇگىرەم. جانيا ەركە داۋىسپەن اپتىعا سويلەپ كەلەدى.
— بولاتحان اعا.
— اۋ، قاراشىعىم!
— سەن بىلەسىڭ بە؟..
اڭعارىپ كەلەم، ءوزىن اسا ءبىر باقىت ورىندە سەزىنگەن بالبوبەك ءبىزدىڭ ءۇي ىشىمىزگە ورتاق ۇلكەن قۋانىشىمىزدى ايتپاقشى. بال ءتىلىن قىزىق كورىپ، سويلەتە بەرگىم كەلەدى.
— نەنى ايتاسىڭ، باۋىرىم؟
— مامامدى ايتامىن... شياعىم، مامام دوكتويعا بايىپ، بوپە ساتىپ الدى، شياعىم...
— جاقسى ما؟
— جاقسى... شياعىم ول كىشكەنتاي...
اجەمە جاقىنداي تۇسكەن ەدىك، ەندى ءسوزدى دوعارىپ، موينىنا اسىلامىن.
— بالاپانىم، امان كەلدىڭ بە، ازاماتىم... ارىستانىم...
اجەم مەنى دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ اسىلدارعا، ەڭ الىپتارعا تەڭەپ، مەيىرىمى مول، ساعىنىشتى قۇشاعىنا ورايدى.
— قورىققان ەدىم، ساۋلەم... تىنىسىم مولايدى، ىنىشەكتى بولدىڭ، كۇنىم... «باۋى بەرىك بولسىن!» دەشى، سۇڭقارىم!
— باۋى بەرىك بولسىن، اجە...
— ءاۋمين، پەرىشتەنىڭ قۇلاعىنا شالىنعاي...
ەكى ىنىشەگىم جار بويىنداعى جاڭالىقتى جاريالاپ، . جارىسا سويلەيدى.
— اجە، اجە، بولاتحان اقشام اناۋ اپايلارعا كوپ اقشا بەرىپ كەتتى.
— ساماتقا دا بەردى.
— بەرسىن، بەرسىن... ءسۇيىنشىسى دە... ساداقاسى دە... قۇدايا، شۇكىرلىك... جاس وسەدى، جارلى باييدى دەگەن وسى دا... ورتامىز تولدى... شۇكىرلىك!
اجەم تەرەڭ، تىنىستايدى. كارى كوزگە جاس ىركىلگەن. قۋانىش مونشاعى شىعار-اق. شاتتانا كۇلىپ، دابىرلاسا سويلەسىپ، ۇيگە قاراي بەتتەدىك. سامات كۇرسىنە ءتۇسىپ ءالى ەرىپ كەلەدى. ءارقايسىمىزعا ۇڭىلە قارايدى. ءبىزدىڭ قۋانىشىمىزعا، باقىتىمىزعا، بىر-بىرىمىزگە دەگەن ماحابباتىمىزعا، شەكسىز دە ادال مەيىرىمىمىزگە قىزىعىپ كەلە جاتقانداي. سەميا باقىتى سول ماحاببات، سول مەيىرىمدە جاتسا كەرەك.
19
... «ات باسپايمىن دەگەن جەرىن ءۇش باسادى... ادام دا جىلقى مىنەزدەس...»
اكەم مارقۇم ءاربىر جاڭا ساپار الدىندا وسىلاي دەر ەدى. وتكەن جولعى ازاپتىڭ ۇمىت بولعاندىعىن ايتاتىن-دى. مەن دە سول جىلقى مىنەزدەس ۇرپاقتان ەمەسپىن بە، اكە ءداستۇرىن قايتالاپ، ەكى ايدان كەيىن-اق ەلدەن اتتانعام.
سودان بەرى التى اپتا. بۇرىنعى ەكى ساپارىم جايدارى جاز بەن كۇز ايلارىنىڭ كەزى ەدى. بۇل جولعىم مۇلدە وزگەشە، قىراۋ قاباق قىس ايى! مەيىرىمسىز تابيعات بىردە بوران ءۇيىرىپ، بىردە بوز مۇنار بۇركەنەدى. جايدارى كەزدەر تىم سيرەك. كۇن كوزىندە دە بۇيىعۋ بار. بوي جىلىتار قىزۋ جوق. باياعىداي شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلۋدى دە قويىپ العان. كومەسكى تارتىپ، الاسا جۇزەدى دە، ءجيى-جيى بۇلتقا ىقتىندايدى. ءورىسى دە تىم كەلتە، شىعىستان تۋىپ ۇلگىرگەن بويدا-اق، قاراسىنىنان ۇزاپ كەتۋگە باتىلى بارمايتىن جالعىز اتتى جولاۋشىداي، قونار مەكەنىن ساعالايدى.
بۇل جولعى كاسىبىمىز دە يتبالىق اۋلاۋ. ءبىراق جاعدايىمىز دا، جابدىعىمىز دا وزگەشە. كۇز ايىندا. مۇزدان قاشار ەدىك، ءقازىر مۇزعا ۇمتىلامىز، مۇزعا پانالايمىز. ۇستىمىزگە كەۋدەلىك سىرتىنان ۇزىن اق حالات كيىپ، يىعىمىزعا مىلتىق اسىنعانبىز. قولىمىزدا ۇزىن ساپتى اق باگور. سەڭنەن سەڭگە سەكىرىپ اق ىزدەيمىز. كەيدە مۇز ۇستىنەن، كەيدە سۋ جيەگىنەن كەزدەستىرەمىز. بۇرىنعىداي شوعىرلانباي مۇز جارىعىن ساعالاي، دارا-دارا كەتەمىز. ءار تۇستان كوك الا ءتۇتىن بۇرقىلداپ، مۇز الادى وق كۇركىرىمەن جاڭعىرىعادى. مۇرتتى توپال تۇمسىقتار شىڭىراۋ تۇبىنەن شىعا كەلگەندە باستان اتىپ، سۇڭگىپ ۇلگىرگەنگە دەيىن، ۇزىن ساپتى باگورمەن دەرەۋ تارتىپ الامىز. قىس كاسىبى ءارى شاپشاڭدىقتى، ءارى مەرگەندىكتى تالاپ ەتەدى ەكەن. كەيدە كۇرتىك جاپقان ويىققا ءوزىڭ دە ءتۇسىپ كەتەسىڭ. كەيدە كەمە ۇستىنەن قاراقشى كوتەرىلىپ، سەنى اسىقتىرا شاقىرادى. قاتەر بەلگىسى! اۋىر جۇكتى سۇيرەتىپ، ەنتىگە جۇگىرەسىڭ. كەمەنى مۇز قىسا باستاعان. ايعاي-ۇيعاي ابىگەر باستالادى. «تىرە سەڭدى!»، «سۇيمەنمەن سوق! ويساڭشى!..» ادام داۋسىنا ءۇن قوسا قۋاتتى موتور دا ءدۇر ەتە قالادى. تاجىريبەلى كاپيتان ۇلكەن كەمەنىڭ تۇمسىعى مەن قۇيرىعىنا كەزەك جۇگىرىپ، رۋبكاداعى كومەكشىسىنە كەلتە جارلىقتار بەرەدى. «العا... اقىرىن عانا...» «ءرۋلدى وڭعا!..» «شەگىن!..» «العا... ارتىڭا...» «ءرۋلدى سولعا...» «ەكپىندىرەك!» كاپيتان ءامىرىن قايتالاپ، رۋبكاداعى تەلەگراف قوڭىراۋى دا ءجيى-جيى شىلدىرلايدى...
ۇزاق ارپالىستان كەيىن قاتەردەن شىعىپ ۇلگىرەمىز دە، ەكى-ەكىدەن ءبولىنىپ، مۇز الاڭىن تاعى دا شارلاي بەرەمىز. قاتەرى ءجيى بولعانمەن كۇزدەگىدەي ەمەس، بۇل كاسىپ مەنىڭ البىرت جانىمدى العاشقى ساتتەن-اق ەلىتە باستاعان-دى. ءقازىر ءبىرجولا قۇنىقتىرىپ العانداي. شىتىرمان رومانتيكاعا تولى كادىمگى عاجاپ اڭشىلىق. بۇدان ارتىق قىزىقتى ىزدەسەڭ تاۋىپ بولار ما! مەنى تەك اڭشىلىق، قانا ەمەس، قىسقى كاسپييدىڭ كورىنىسى دە مەيلىنشە قىزىقتىرادى. كۇزدەگىدەي تەك قانا تولقىن قۇشاعىندا ەمەسپىز. ءبىر جاعىندا قاراۋىتا كورىنىپ، تولقىنى تەنتەك سۋ جاتسا، ەكىنشى تۇستان مۇز كورىنەدى. شار ايناداي جاپ-جالتىر، كەرىلىپ جاتقان كەڭىستىك، بۇدىرسىز عاجاپ اق ايدىن. كەيدە ءبىر كۇن نۇرىنان كۇمىس تولقىپ جاتادى-اۋ. سول اق. ايدىن توسىنەن شاڭقان تاۋلار كورەسىڭ. بەينە ءبىر تازا حرۋستالدان قۇيىلعان، ءزاۋلىم سارايلارعا ۇقسايدى. حرۋستال ساراي ۇستىندە قوس قاناتىن كەڭ جايا، قالىقتاپ اق قۇس تۇرادى. تۇمسىعىندا حات بارداي. قىزىعا قارايمىن. «اجە ەرتەگىسىندەگى ارۋ قىز سيقىرلى شىنى سارايدان جۇگىرە شىعىپ، اناۋ تۇرعان اق قۇسقا الاقانىن توساتىن-دى!..» قىزى تۇسكىر شىقپايدى. قۇس تا جالتارا بەرەدى. «مۇمكىن كورە الماي قالعان شىعارمىن». كۇن استىندا جالت-جۇلت ويناپ، مولتىلدەي قۇيىلعان اق سارايدان كوز اۋدارماي كوپ تۇرامىن. مۇنداي كەزدە قاناي اعاي ايعايلاپ قويادى. «ۋا، اڭقايماي، اتساڭشى، بول، انانى!..» اسىعىس كوزدەپ شاپپانى تارتام. مۇرتتى يتبالىق مەنى مازاق ەتكەندەي، بوكسەسىن عانا شوشايتىپ، سۇڭگي جونەلەدى. وكىنە تىنىستاپ، كەزەكتىسىن كۇتەمىن. كوپ كىدىرتپەي ەكىنشىسى شىعادى. شاپپامدى تاعى دا تارتامىن. تولقىن بەتىن قان جابادى. «جارالاندى عوي، شىعاتىن بولسا كەرەك!» ۇزاق كۇتەمىن، كورىنبەيدى. دەمەك، باستان تيمەسە ولمەيتىنى راس-تى.
— اح، بالا، بالا!..
كاپيتان جىميا باسىن شايقايدى. ەندى اڭىرۋدى قويىپ، سۋ جيەگىنە كوز توسامىن. تولقىن بەتى بۇرقىراپ، مۇرتتى تۇمسىق كوتەرىلە بەرەدى. اكەدەن قالعان قوساۋىز وڭەشىنەن وت توگەدى. جانسىز قالعان «بالىقتى» جالما-جان سۇيرەپ الامىن. كاپيتان مەنى ماداقتاپ قويادى...
— مىنە، بۇل جولى جىگىتسىڭ!
بۇل ءبىزدىڭ كوپتەن بەرگى سالتىمىز. ەرتە كەتىپ، كەش ورالامىز. اڭ قىزىعىمەن جۇرگەندە ءىڭىر تۇسكەنىن دە سەزبەي قالامىز. جىلى كۋبريك ىشىندە قىزۋ اڭگىمە باستالادى. اركىم ءوز باسىنان وتكەن وقيعانى باياندايدى. بىرەۋلەر ويىققا ءتۇسىپ شىققان، بىرەۋلەر اڭسىز قايتقان. دۋىلداسىپ كۇلىپ الامىز. ءار كۇنى ءبىر جاڭالىق، جابىقتىرار دا جالىقتىرار دا ەمەس.
راس، كۇزدەگىدەي جيىن تۇرمايمىز. ەكسپەديسيا كەمەلەرى بەس-التىدان ءبولىنىپ كەتەدى. كەيدە ون-ون بەس كەمەنىڭ ءبىر جەردە تۇنەپ قالاتىن كەزدەرى دە بولادى. مۇنداي تۇندەر شۇرقىراسا كورىسىپ، ءبىرىمىزدى-بىرىمىز سىي-قۇرمەتكە بولەيمىز. دومبىرالار كۇمبىرلەپ، گارمون تىلدەرى بەبەۋ قاعادى. كوڭىلدى جاستار اي نۇرىنا بولەنگەن كوكشە مۇزدىڭ ۇستىندە بيلەپ، بيلەپ الادى. ارينە، الگى سياقتى كوڭىلدى كەزدەسۋ ءجيى بولا بەرمەيدى. كەيدە ءتىپتى جالعىز دا تۇنەپ قالامىز.
...وسىنداي كۇندەردىڭ بىرىندە قاناي اعايمەن تاعى دا بىرلەسىپ شىققانبىز. بۇل جولى كىشكەنە قايىققا وتىرىپ، مۇز ارالدارىن ۇزاق ارالادىق تا، ەكىنشى ءبىر تۇتاس مۇزعا توقتادىق. اڭدى دا اسا مول اتىپ، قايتار ۋاقىتىمىز دا تاياۋ ەدى. ەندى ءبىر ءسات ەكى جاعى جوتالانىپ كەلگەن مۇز سايىنىڭ ىشىنەن الدەنەندەي اق ۇلپا جاندىك كوزىمە شالىندى. تۇرا ۇمتىلدىم. ءالى اياقتانىپ جەتپەگەن يتبالىق كۇشىگى ەكەن. سىرتىنداعى مامىعى قاز بالاپانىنىڭ ءالى دە قاۋىرسىنعا اينالماعان ۇلپا ءجۇنى سياقتى. ناعىز شاڭقان اق تا ەمەس، كوگىلدىر سارعىلت ءتارىزدى. اقىرىن باسىپ، جانىنا باردىم: سۇتكە تويعان جاس كۇشىك جونىن كۇنگە قىزدىرا، ءتاتتى ۇيقىعا ەنىپتى. قىزىعا قاراپ از تۇردىم. ۇرلەپ قويسام، اق مامىق بەينە ءبىر جىبەك ءتارىز قۇبىلا تولقيدى. «اق ۇلپا، اپپاق اق ۇلپا. نەتكەن ادەمى، نەتكەن سۇيكىمدىسىڭ!» قولىمدى اپارا بەرىپ ەدىم، شوشىپ كەتسە كەرەك، شىڭعىرىپ قويا بەردى. مويىل قارا تۇمسىعىن ىرسيتا اشىپ، ايبات كورسەتپەك بولادى. كوتەرىپ الدىم.' ءمولدىر كوزدەن مونشاق جاستار ساۋلاتىپ، مۇڭايا جىلايدى. سۋ جيەگىنەن ىرىلداعان داۋىس ەستىلگەندەي بولعان ەدى. جالت قاراسام، تايىنشاداي ءبىر يتبالىق ازۋ ءتىسىن اقسيتىپ، بالىق قاناتى الدىڭعى ەكى «اياعىن» مۇز كەمەرىنە ءىلىپ تۇر. «قۇلاعى جوق حايۋانات داۋىستى قايدان ەستىگەن. الدە قۇلاق ورنىنداعى سوناۋ ءبىر تەسىكتە قابىلداعىش قاسيەت بولعانى ما؟»
ابىرجۋىم دا، اياۋشىلىعىم دا بار، كۇشىكتى تاستاپ جىبەردىم.
— اتساڭشى، ات، انانى!
قاناي اعاي شاپپاعا قولىن اپارعان كۇيى ايعاي سالدى. ءوزى اتۋعا ماعان تيگىزىپ الامىن دەپ جاسقانسا كەرەك. مىلتىعىمدى كەزەنە بەردىم. انا جۇرەك جاسقانار ەمەس. سۇڭگىپ شىعادى دا، توستاعانداي ۇلكەن كوزدەرىن تىگەدى. «ات، كانە، بول، ءوزىمدى ات... تەك بالامدى ولتىرمە!» دەيتىندەي. تۇمسىعىنان سۋ سورعالايدى. مۇمكىن، ءتىپتى سۋ ەمەس جاس تامشىلارى شىعار-اق. ساۋساعىمدى شاپپاعا اپارا بەردىم دە، جۇرەگىم كەنەت ءدىر ەتىپ، كەرى تارتىپ الدىم. «انا جۇرەك، نەتكەن مەيىرىمدى، نەتكەن قاسيەتتى ەدىڭ. سەن ءقازىر بالاڭدى قورعاۋ ءۇشىن ءوزىڭدى وققا توسىپ تۇرسىڭ!»
كاپيتان مىلتىعىن كەزەنىپ تاعى دا ايعايلاعان ەدى، مەن ەكى قولىمدى جوعارى كوتەرىپ، باسىمدى شايقادىم. «اتپايمىن... اتپاڭىز!» قانەكەڭ جۇگىرە باسىپ، جانىما جاقىنداي بەردى. مۇز جيەگىن جاعالاپ انا ءجۇر. كۇشىكتى سۋعا جىبەرگەن ەدىم، ءالى جۇزە بىلمەيتىن بولسا كەرەك، شىڭعىرا تالپىنىپ، باتا باستادى. دەرەۋ ۇمتىلدىم. كۇشىكتى ۇستاپ تا ۇلگىردىم، ءوزىم دە قۇلاپ ءتۇستىم. ابىروي بەرگەندە كاپيتان باگورىمەن ءىلىپ ۇلگىردى دە، «اق ۇلپا» ەكەۋمىزدى مۇز ۇستىنە شىعارىپ مىلتىعىن كەزەنە بەردى. ستۆولدان ۇستاي الدىم.
— اعا، اتپاڭىزشى، اعاتاي... انا ەكەن عوي...
— انا دەيسىڭ، ءا!— قاناي اعاي كۇرسىنە باسىن شايقادى دا، مىلتىعىن تومەن ءتۇسىردى.— انا، يە، انا!.. اڭدا دا انالىق مەيىرىم بار... قۇرمەتتەلىك تە ارداقتى انانى! وسىنى ايتقان قاي جازۋشى ەدى؟
— عابيت مۇسىرەپوۆ اعاي...
— يە، يە... ال، اڭ اناسىن دا قۇرمەتتەلىك... ەكەۋمىز مۇنداي اياۋشىلىقپەن اڭشىلىقتى قويىپ، اۋىلعا قايتۋىمىز كەرەك قوي... كانە، جۇرەلىك...
«اقۇلپانى» قىر سىرتىنان ءبىر سيپاپ ءوز ورنىنا قويعان ەدىم، كاپيتان ۇلكەن كوزدەرىن الارتا ماعان ءبىر قارادى دا، اق كۇشىكتى قولتىعىنا قىستى.
— اعا، «اقۇلپانى...»
— جانىڭ اشىپ كەلەدى ءا؟— قاناي اعاي سويلەمىمدى اياقتاتپاي جىميدى.— مۇڭايما. ولتىرمەيمىز، ۇيرەتەمىز...
كاپيتاننىڭ بۇل سوزىنە سەنە قويعان جوق ەدىم، ءبىراق ەش نارسە ايتپادىم. اتقان اڭدارىمىزدى قايىققا تيەپ، سەڭ اراسىمەن كەمەگە قاراي جونەلدىك. «اقۇلپا» مۇڭدى داۋىسپەن مازاسىز ىڭىلدايدى. اشىنعان انا ءار تۇستان ءبىر قىلت ەتىپ، قالماستان ەرىپ كەلەدى. كەيدە الدىمىزدى وراپ، ايانىشتى ۇنمەن قىڭسىلايدى. كەيدە ءتىپتى، جاسقانباستان جاقىنداي تۇسەدى. دارمەنى جەتسە مىناۋ شاعىن قايىقتى اۋدارىپ-اق تاستارداي...
...بۇل كۇنى بەس-التى كەمە تاعى دا توعىسىپ قالعانبىز. جاس جىگىتتەر كوكشە مۇزدىڭ ۇستىندە تاعى دا ويىن-ساۋىق باستادى. مەن كۋبريكتەن شىعا المادىم. بىرىنشىدەن، ءۇستىم سۋ، ابدەن توڭىپ كەلگەنمىن، ەكىنشىدەن، بويىمدى سەلت ەتتىرمەس ءزىل باسقان. اق كۇشىككە بايلانىستى اۋىر ويدىڭ جالعاسى. پالۋبا ۇستىندە زار قاعىپ «اق ۇلپا» قىڭسىلايدى. قارنى دا اشقان شىعار-اق. تاماق بەرسەم جەمەيدى. كەمەدەن ۇزاپ كەتپەستەن انا زارلايتىنداي، قۇلاعىما تىنباستان ايانىشتى ءبىر ءۇن كەلەدى.
— ءتوعايالى-اي،— راقمەت اقساقال نامازدان باسىن كوتەرگەن بويدا تىجىرىنا ءبىر قاراپ قويدى،— مىناۋ كاپىردىڭ ءۇنىن ءوشىرشى... نامازىمدى بۇزدى-اۋ...
— مانادان سۇيتەتىن...
توعاڭ كۋبريك باسپاسىنا كوتەرىلە بەردى.
— اعاتاي، ولتىرمەڭىزشى...
— ءوي، ونى قايتەسىڭ؟
— مەكتەپكە... وبال بولادى عوي.
— وبال!—راقاڭ شوشىنا قارادى.— بۇل كاپىردە وبال بولاتىن با ەدى...
ايسا اعاي كەكەسىنمەن جىميدى.
— پايعامبارعا قارسى سوعىسقان پەرعاۋىن اسكەرىنىڭ ۇرپاعى دەڭىز...
— ە، كاپىر بولماعاندا شە؟.. ەكى باستان سولاي...
ايسا اعاي ۇزاق كۇلىپ الدى.
— راقا، وسىنىڭ ءوزىن مۇسىلماندىققا ۇيىتساق قايتەر ەدى...
— ايسا، نە شاتىپ وتىرسىڭ!؟
راقمەت باباي نامازىنىڭ بۇزىلعانىنا نالىسا كەرەك، بۇل جولى وزىنە ءتان بايسالدىلىقتان ايرىلىپ قالعانداي، تۇيمە كوزدىڭ بار-نالەتىن ايساعا اۋدارعان. سۇرلانا ءتۇسىپ، تاۋسىلا سويلەيدى.
— ءدىندى مازاق ەتۋىڭدى قويساڭشى...
— اقساقال-اۋ، ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىڭىز ەشقانداي ءدىن ەمەس... دىنشىلدەر ويدان شىعارعان حيكايا...
— قانداي حيكايانى ايتاسىڭ؟
— سۇلەكەڭنىڭ تاياعىن ايتامىن...
— شىراعىم، ولاي دەمە... جارىقتىقتى دۇرىس اتىمەن اتا!
— كەشىرە كورىڭىز، سۇلەيمەن پايعامبارىڭىز... سالومون بابايدىڭ قولىندا كوك تەڭىزدى كوشىرىپ قوندىرارلىق قاسيەتتى تاياعى بولىپتى-مىس، ءا؟
— بولماعاندا شە؟
— بولعان ەمەس... انشەيىن اۋليە ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن ويدان شىعارعان حيكايا...
— سەن اۋليەنى دە جوققا شىعارماقسىڭ عوي، ءا؟
— اۋليە دە حيكايا... ايتپەسە وسى الاقانداي ماڭعىستاۋدا 360 اۋليە بولعان ەكەن... سول اۋليە جاراتقىش توپىراق ءقازىر دە ءبىر مىقتىنى شىعارماس پا ەدى؟
— ءاي، وسى سەن، ءوزىڭ-اق كامونەس بول دا، ماعان تىنىشتىق بەر.— راقمەت باباي ەتسىزدەۋ ۇزىن قولدارىن ءبىر سىلتەدى دە، نامازعا ۇيىدى.— اللاھ اكبار، اللاھ اكبار...
ءسوز كەزەگىن قادەكەڭ العان-دى. ءبىراق ازىرگە اشۋ كورسەتپەي، بۋرىل شاشىن سيپاي وتىرىپ، جىميا سويلەيدى.
— ءۇش ءجۇز الپىس اۋليە!.. اسىلى سول كەزدە اۋىل سايىن بىرنەشە اۋليە بولسا كەرەك قوي...
ناماز ۇستىندە وتىرعان راقمەت اقساقال ءقادىرالى اعايدى تۇيمە كوزىمەن ءبىر تۇيرەپ تاستادى. «ءاي، سەن دە نە شاتىپ باراسىڭ» دەگەندەي. قادەكەڭ شىتىناي تۇيىلگەن قاباقتىڭ امىرىنە باعىندى ما، الدە ءوز تۇسىنىگى سولاي ما، كىلت وزگەرە قالدى.
— قۇداي-اي، ساقتاي گور... كۇپىر بولارمىز-اۋ... سول جارىقتىقتاردىڭ ءبارى بىردەي تەگىن ادام ەمەس-اق شىعار... ايتپەسە، مەن نەگە اۋليە بولمايمىن...
— ءسىزدى دە قولدان اۋليە ەتۋگە بولادى.— ايسا قۋلانا جىميدى.— كەشىرە گورىڭىز... بىزدەن بۇرىن كەتسەڭىز... اۋەلى بارىپ، مەن ءوزىم تۇنەيمىن، ودان سوڭ قاناي تۇنەيدى... ءسويتىپ، اۋليە بولاسىز دا كەتەسىز...
— ءقادىرالى اۋليە... حا-حا، حا-حا.— قادەكەڭ سەلكىلدەي كۇلىپ الدى.— تاماشا بولار ەدى... ءاي، سەندەر مەنى قويىپ، وسى ءتوعايالىنى اۋليە ەتسەڭدەرشى... اۋليەلىككە وسى لايىق.
— نەسى بار... قىزىل يتكە تۇنەگەن قازاقتان نە سۇرايسىڭ... الگى ادىسپەن بۇل كىسىنى دە اۋليە ەتىپ الامىز... اعىل-تەگىل مال سويىلىپ، جۇرت تۇنەي باستايدى.
— قاپ، اتتەڭ،— توعاڭ تامسانا ءتۇسىپ، سۇيكىمدى ءبىر تاعامنىڭ ءيسىن سەزىنگەندەي كەڭ تاناۋىن ءجيى-جيى تارتىپ قويدى.— سوندا ءوزىم تىرىلە كەلىپ، بالبىراپ پىسكەن مايلى ەت پەن بال قىمىزعا ءبىر تويسام...
— ءو، ءسوزىڭ قۇرسىن! سەن يت ءولىپ جاتساڭ، دا تاماقتى ويلايسىڭ-اۋ!
راقمەت اقساقال جاينامازىن جيا تاستاپ، توعايالىگە ءتۇيىلدى.
— بۇكىل ارمانىڭ اس توڭىرەگىندە.... اۋليەلىكتىڭ ءوزىن دە اسقا ساتپاقسڭ!
— كۇنىم-اۋ، ەندى قايتەيىن... مىنالار اينالامدى تاماققا تولتىرىپ جاتىر...
جۇرت دۋىلداسا كۇلىپ باسىلدى. راقاڭ تاسبيعىن ساناي وتىرىپ ءسوز باستادى.
— ەرسارى باتىردىڭ اۋليەلىگىنە قالاي شەك كەلتىرەمىز. «ۇلكەن كۇندىك، كىشى كۇندىك» دەگەن-ەكى تاۋ سول جارىقتىقتىڭ قازان اساتىن وشاعى بولعان دەسەدى... سودان ساسكەلىك جەردە «تۇزبايىر» سورى تۇر. ەرسارى باتىر وت باسىندا وتىرعان كۇيى وڭ قولىن سوزا تاستاپ، سول سوردان تۇز الادى ەكەن دە، قازانىنا سالادى ەكەن. جارىقتىق. قانداي زور بولعان دەسەڭىزشى... شانشىپ كەتكەن قايراعىن كورە قالدىق... تۇيەلى ادامنان بيىك تۇر... جوق، سەن جىميما، ايسا...
— يە، يە، ايتا بەرىڭىز، «قۇرداسىم».
ايسا اعاي باسىن عانا يزەدى. راقاڭ اۋليەلەر جايلى اڭگىمەسىن قايتادان جالعادى.
— ءدۇل-دۇل اتا زيراتىندا بولىپ كورگەندەرىڭ بار ما؟.. ءدال زيراتتىڭ جانىندا تاسقا اينالعان اق بوتا جاتىر. قىل موينىنان قىرقىلىپ باسى جەرگە ءتۇسىپتى...
— اتا،— مەن تاڭدانا سۇراق قويدىم. ەستي جۇرگەن اڭگىمەم بولسا دا بۇل كىسىدەن ءبىر جاڭالىق كۇتكەندەيمىن.— اتا، ونى كىم كەسكەن؟
— تىڭدا ۇلىم.— راقمەت اقساقال مەنى ۇيىتا تۇسپەك بولعانداي وڭ قولىن يىعىما سالدى.— ەرتەرەكتە بىرەۋدىڭ تۇمسا نارى بوشالاپ كەتسە كەرەك. الگى شارۋا بۇكىل دالانى شارلاپتى. تابا الماپتى. ابدەن داعدارعاننان كەيىن ءدۇل-دۇل اتانىڭ ارۋاعىنا جالبارىنىپتى. «بابا، نار جولىنا بوتا قۇربان... جوعىمدى تابۋعا جاردەمدەسە كور...» بەتىن سيپاپ ورنىنان كوتەرىلسە، اق بوتالى قىزىل نار قارسى الدىندا تۇر ەكەن. تار قول شارۋا ساراڭدىق ەتىپتى... «وسى جارىقتىققا بوتانىڭ كەرەگى نە... دۇعا وقىپ-اق كەتەيىن...» دەپ قايتادان ۇيىپتى. وڭباعان نەمە ورنىنان تۇرعاندا، اق بوتانىڭ تاسقا اينالىپ، قىل. مويىننان قىرقىلىپ قالعانىن كورىپتى...
— مەنىڭ ناعاشىم سياقتى بىرەۋ بولعان عوي.
ايسا جىميا كۇلىپ توعايالىگە بۇرىلدى.
— جوق، مەندەي بولماعان،— توعاڭ تاعى دا ءبىر تامسانىپ قويدى،-—مەن بولسام، بوتانى سويىپ، ەتىن ءوزىم جەر ەدىم دە...
— ءو، قۇداي ۇرسىن سەنى! تاعى دا تاماق.— راقاڭ جۇرتتىڭ دۋىلداعان كۇلكىسىن ەلەمەستەن، توعايالىگە تۇيىلە ءبىر قارادى دا، ايساعا بۇرىلدى.—ال، سەن وسىعان نە ايتار ەدىڭ؟
— ءاي، اقساقال، ءاي، «قۇرداس»— ايسا كۇرسىنىپ قويدى.— ءسىز وسىعان دا سەنەسىز!..
— اۋليە بولماسا، بوتا قايدان كەلگەن؟
— ەشقانداي بوتا ەمەس... جەلدىڭ ۇرلەۋىنەن، جاڭبىر سۋىنىڭ ۇگۋىنەن، جىرۋىنان تۇيە فورماسىنا اينالعان تاس... ادامعا، اڭعا ۇقساس تاستار كەپ كەزدەسەدى... اۋليە ءدۇل-دۇل اتا ەمەس، تابيعات. بۇكىل اۋليەلىك قاسيەت تابيعاتتىڭ ءوز بويىندا... ماعان نانباساڭىز قانايدان سۇراڭىز...
— تاۋبە، تاۋبە... شىراعىم، سەن ءبىر پالەگە ۇشىراتپاساڭ بولدى!
راقاڭ اۋىر كۇرسىندى دە، دومبىراعا قول سوزدى.
— ايسا، شىراعىم، سەن تىم اسىپ كەتپە.؛.
— قوي، قويالىقشى، اسىلى...
جۇماش پەن ءقادىرالى اعايلار جارىسا سويلەپ، راقمەت اقساقالعا بۇرىلدى.
— كانە، ءبىراز سەرپىپ جىبەرىڭىزشى...
اقساقالدا ەش ءۇن جوق. الدەنەندەي ءبىر ىزالى كۇيدى بەزىلدەتە ءتۇسىپ، كىلت ەكىنشىسىنە كوشەدى. ونى دا ۇزاق سەرپىلتپەي، جاڭا سازدى باستايدى. ەندى ءبىر ءسات تيەكتى ءسال بۇراپ، «نار يدىرگەنگە» كوشكەن ەدى. ارۋانا زارى كارى جۇرەكتى دە ەلجىرەتە تۇسكەندەي، جۇقالتىم شاعىن قۇلاعىن دومبىرا قاقپاعىنا اپارا ءتۇسىپ، قايتادان شالقالايدى. كوز قيىعىن ماعان جىبەرىپ، كەۋدەدەن تىنىستايدى. ەگدە جاناردا ماعان ارنالعان مۇسىركەۋشىلىك بارداي. «كوڭىلىڭدى قالدىرمايىنشى، ۇلىم!» دەيتىندەي. مەن دە كۇرسىنەم. قۇلاعىما زار كەلگەندەي. ماناعى انا يتبالىق ءقازىر ارۋاناعا اينالىپ، كەمەدەن كوزىن اۋدارماي، ،سارناپ تۇرعان ءتارىزدى. «نە ىستەدىم؟.. باۋىرىنان جالعىز بالاسىن نەگە ايىردىم سورلىنىڭ؟!»
كاريا ءبىراز سەرمەپ كەپ، دومبىراسىن دوعاردى. كۋبريك ءىشى تىم-تىرىس. ەسىك سىرتىنان «اقۇلپانىڭ» مازاسىز ىڭىلداعان داۋسى ەستىلەدى. ابدەن اشىققان شىعار-اق...
— مىناۋ سورلىنىڭ زارلاۋىن.— راقاڭ ماعان كۇرسىنە ءبىر قاراپ قويدى. كوڭىلىمدى دە قيماي، «اقۇلپاعا» دا جىنى ۇستاپ وتىرعانداي.— بوستان-بوسقا ءولىپ قالادى عوي، شىراعىم...
— ولمەيدى. نەگە ءولسىن.— ايسا باسىن شايقادى.— بادامشين جولداس قولدان ەسىرىپ كەلەدى عوي.
— كۇنىم، قويىڭدار دەيمىن.— توعاڭ قولىنداعى پىشاعىن جالاڭداتىپ قويدى،— بۇنىڭ تەرىسى دەگەن قىپ-قىزىل التىن عوي... سويىپ الالىق... ءبىر ەرىككەن بالاعا بولا...
— سويعىزبايمىن.— مەن ءتوعايالى قولىنداعى پىشاققا جابىستىم.—• ءقازىر بارىپ قاناي اعايعا ايتامىن... ول كىسى ۇيرەتىپ بەرەم دەگەن...
— كىڭ... كىڭ... كەت ءارى.— توعاڭ قولىمدى قاعىپ جىبەردى.— ساعان بولا قىپ-قىزىل التىندى... كىڭ... كىڭ...
— ءاي، قويشى سەن دە ءبىر... التىن بولسا جاتىر عوي اناۋ وتىزى.— راقمەت اقساقال مەنى توبەمنەن سيپادى.— جارايدى، تيمەڭدەر. مەكتەبىنە بەرگەن ۋاعداسى بار-دى. اپارسىن... تەك ءولتىرىپ الما...
بۇل كەشىمىز وسىلاي داۋعا اينالا ءتۇسىپ، جانجالسىز اياقتالعان-دى. كەلەر تاڭ مەزگىلسىز اتىلعان مىلتىق داۋسىمەن وياندىق. كۋبريك ىشىنە ساۋلە تۇسە باستاعان ەكەن. اسىعىس كيىنىپ، جۇگىرە شىقتىق. پالۋبا ۇستىندە ءتوعايالى اعاي تۇر. قوس اۋىزدى يىعىنا ءىلىپ، قولىنا باگور ۇستاعان. بۇيرا تولقىندى شىڭىراۋ تۇبىنە سۇقتانا قارايدى. دابىرلاسا، جارىسا سۇراستىق:
— ءوي، كىم اتتى؟
— نە بولدى؟
— كىڭ... كىڭ... قاپ،— توعاڭ كۇرسىندى،— قۇداي ۇردى مەنى، قۇداي ۇردى... كىڭ... كىڭ...
— ءوي، ءجونىڭدى ايتشى؟
— قويىڭدارشى، وزدەرىڭ... ءدال تۇبىمدە تۇرعان... شەكەدەن-اق كوزدەدىم... قانى بۇرق ەتتى دە، قۇيرىعىن كورسەتتى... قاپ... قۇداي-اي، قۇداي-اي... قىپ-قىزىل التىن... كىڭ... كىڭ...
— جارايدى ەندى، كۇيىپ-پىسپەي-اق قوي...
— كۇنىم-اۋ، ەندى قايتەيىن...
— بيشارا-اي، مىناۋ بالاسىن ىزدەپ كەلگەن عوي... ول اۋليە يتبالىق.— ايسا سىلق-سىلق كۇلەدى.— ناعاشى، سەنى كيەسى سوعادى...
— كىڭ... كىڭ... ءوي، قويشى ءازىڭ... قىپ-قىزىل التىننان ايرىلىپ تۇرسام...
توعاڭ ودان ءارى ءتىل قاتپاي كامبۋزعا كىردى دە، جوق بولدى. وزگەلەر دە كۋبريككە بەتتەدى. كاپيتان مەن ايسا اعاي ۇشەۋىمىز «اقۇلپا» جانىنا كەلدىك. ايانىشتى ۇنمەن ىڭىرسي ءتۇسىپ، سىلكىنگەندەي بولادى. اق مامىق تولقىن دىرىلدەپ، ادەمى قۇبىلادى. كىرشىكسىز ءتۇبىت ۇستىنە قىزعىلت رەڭ پايدا بولعانداي.
— ءبىر جەرى قاناعان با؟
مۇسىركەي كۇرسىنىپ قولىمدى سوزامىن. «اقۇلپا» كەنەت ىر ەتىپ ايبات شەگەدى. شوشىنا كەيىن شەگىنەم. ايسا اعاي مەنى قۇشاعىنا قىسىپ، قۋلانا كۇلەدى.
— ءوي، ءوي، بايقا، تىستەپ الماسىن...
— اعا، جۇنىندەگى قىزعىلت نە؟
— اڭعارىمپاز، بايقاعىش بولار ما دەسەم... بەرى قارا!
قاناي مەنى قاۋسىرىپ، كۇن شىعىسقا قاراتتى. بۇكىل شىعىس جيەكتى كۇرەڭ شۇعىلا جاۋىپتى. اق كەڭىستىك ۇستىندە قىزعىلت تولقىن ىرعالادى. كەشەگى حرۋستال سارايلار ءقازىر القىزىل نۇرعا بويالعان. ءزاۋلىم ساراي ۇستىندە قىزعىلت قۇستار سامعايدى. تومەندەي تۇسكەن بىرەۋى التىن بالىق ءتارىزدى، الدەنەنى تۇمسىعىنا تىستەپتى. قوزعالعان سايىن قۇبىلىپ، جالت-جۇلت وينايدى. وزگە قۇستار ءار تۇستان اڭداي ۇمتىلادى. التىن تىستەگەن قۇس جالتارا قاشادى. مەن تاڭدانا دا قىزىعا قارايمىن. التىن ساراي ىشىنەن جايراڭداي شىعار ارۋ قىزدى كۇتكەندەيمىن. ەندى ءبىر ءسات ساراي بۇرىشىنان اق ساۋلە بايقالادى. «سۋ پەرىسى سۇلۋدىڭ اقاۋسىز نۇرى بولماعاي!» اق ساۋلە بىردەن بىرگە مولايا ءتۇسىپ، كولەمى ۇلكەن كۇمىس شار جالت ەتە قالادى. سول كۇمىس شار ارتىنان سۋ پەرىلەرى شىعاتىنداي. «ءقازىر مىناۋ الاڭدا ارۋلار دۋمانى باستالاتىن شىعار-اق!» قۇلاعىما الدەنەندەي باي ىرعاقتى مۋزىكا اۋەنى ەستىلگەندەي. سيقىرلى سۇلۋلاردىڭ كۇلكىسىن تىڭداپ، بيلەرىن كورۋگە ىنتىعام. ءقازىر مەن «رۋسالكانىڭ» دا، اجە ەرتەگىسىنىڭ دە اسەرلەرىنە بەرىلگەنمىن. شىندىق ومىردەن تىسقارى، قيال جەمىسى ەكەنىن اڭعارا تۇرسام دا، ءدال وسى ءبىر ءسات سولاردىڭ كەيىپكەرلەرىن كۇتۋدەمىن...
— بولاتحان، مىناۋىڭا ەت اكەلىپ بەرشى... ءولىپ قالار، بار بولعىر.— قاناي اعاي مەنى قۇشاعىنان بوساتىپ، كامبۋزدى مەگزەيدى.— ءالى بۇنى قولعا ۇيرەتىپ الامىز...
ءتاتتى قيالىمدى بولگەندىگى ءۇشىن كاپيتانعا نالىپ تا قالدىم. ويتكەنى بۇل ءبىزدىڭ تەڭىزگە شىققاننان بەرى ەكىنشى رەت قانا كەزدەستىرگەن ادەمى تاڭىمىز بولاتىن. اڭسارىم اۋىپ قاراي بەرگىم كەلەدى. ءقازىر «اقۇلپانى» دا ۇمىتىپ، تەك قانا تاڭ لاززاتىنە بەرىلگەم. كاپيتان تاعى دا قايتالادى. امالسىز امىرگە باعىندىم. اسىعا باسىپ، كامبۋز ەسىگىن اشقان ەدىم، توعاڭ قاسسىز قاباعىن تۇيە قارادى. ەكى ۇرتىن ىستىق تاماققا تولتىرعان ەكەن، سويلەۋگە ءتىلى كۇرمەلگەندەي، تەك يەگىن قاعادى.
— كىڭ... كىڭ... كىڭ... كىڭ...
— اعا، ءبىر جاپىراق شيكى ەت بەرىڭىزشى.
ءتوعايالى اۋزىنداعىسىن تالماماستان، قىلعىنا جۇتىپ سالدى دا، كەۋدەمنەن يتەرىپ تاستادى.
— كىڭ... كىڭ... كىڭ... كىڭ... قوي ءارى... ەت كۇشىك تۇگىل ادامعا دا جەتپەيدى...
قۇلاپ كەتۋگە شاق قالدىم. شالقالاي ءتۇسىپ، قايتادان ۇمتىلدىم.
— اعاتاي، ءبىر جاپىراق قانا... ءوز سىباعامنان...
توعاڭ ەكى ۇرتىن تاعى دا تولتىرىپ، ۇلگىرگەن ەكەن. تالماماي جۇتپاق بولعان ەدى، قىسىق كوزدەن جاس پارلاپ قىلعىندى دا قالدى. ءولىپ كەتەر دەپ ۇرەيلەنسەم كەرەك، ايقايلاپ جىبەردىم.
— قاناي اعا، قاناي اعا!
— ءوي، نە بولدى مىناعان؟
قاناي مەن ايسا جۇگىرە باسىپ، كامبۋزعا كىردى.
— ءتوعايالى نەگە تيەسىڭ؟
— جوق، تيگەن جوق.
مەن توعاڭدى مەگزەدىم. ايسا راقاتتانا كۇلىپ، ءتوعايالىنى كوك جەلكەگە تۇيە باستادى. قاناي جۇزىندە ابىرجۋ بار، نامىس بار.
— سورلى، سورلى... جۇتىنبا... ساۋساعىڭمەن كەرى تارت... ولەسىڭ عوي...
— ءوي، مەنىڭ ناعاشىم ولەتىن بە ەدى... جاقسى استى كەيىن شىعارعانشا جامان وڭەش ءۇزىلسىن... باتىلىراق جۇتىن:
تاماق ۇيات-ارىمسىڭ،
توزبەسە وڭەش قارىلسىن.
بىتەۋ جۇت، جاقسى اس جولىندا
جامان قارىن جارىلسىن!
شىنىندا دا توعاڭنىڭ كەرى تارتار ويى جوق. ساۋساعىمەن يتەرە، تالاي رەت جۇتىنىپ، كومەيدەن ءارى قۇلاتتى. كوزدەن جاسى بۇرق ەتىپ، كۇرسىنە دەمىن الدى دا، الدەنەگە ىرجيدى.
— ۋھ، ايتەۋىر جۇتتىم-اۋ... كىڭ... كىڭ...
— قورلاپ بولدىڭ-اۋ، قورلاپ بولدىڭ-اۋ...
قاناي داۋسىنان ءدىرىل بايقالادى. نامىستانىپ تۇرعانداي. ايسا اعاي ابدەن ءماز. كوز كەمەرىندە كۇلكى جاسى مولتىلدەپ، توعاڭدى جاۋىرىنعا قاعادى.
— جىگىتسىڭ، ناعاشىم... بۇل كىسى تۇيە توبىعىڭ دا جۇتىپ جىبەرەدى...
— ايسا، جەتتى عوي مازاعىڭ.— كاپيتان تۇكتى قاباق استىنداعى الا كوزدەن وت شاشا ايساعا تەسىلە قارادى دا، مەحانيككە ايعايلادى،— ساكە، ۋا، ساكە! قىزدىر موتوردى.
قاناي ءجۇزى ىزعارلى. قايدا جۇرەتىنىمىزدى سۇراۋعا ەشكىمنىڭ باتىلى دا جەتپەدى. دايىن تاماق ىشىلمەي قالدى. كوپ كەشىكپەي، قۋاتتى موتور ءدۇر ەتتى دە، مۇز ارالدارىن وراعىتا ءوتىپ، الدەقايدا تارتا بەردىك...
20
...ءجيى-جيى مەكەن جاڭارتاتىن بولعانبىز. بۇل ورىنعا اۋىسقالى دا اپتادان اسىپ بارادى. كاسىپ تە جامان ەمەس. كەمە جۇگى كۇن ساناپ مولايا تۇسەدى. «اقۇلپا» دا ەسەيىپ قالعان. اشتىق نەگە ۇيرەتپەيدى. اپتادان كەيىن-اق ازىق جەيتىن بولعان-دى. ءقازىر تالماۋدى دا مەڭگەرە باستاعان. جۇمىستان سوڭعى ەرمەگىم وسى «اقۇلپا». تەك مەن عانا ەمەس، قاناي مەن ايسا اعايلار دا كوبىنە «اقۇلپا» ماڭىندا بولادى. وسى مەكەنگە اۋىسقان كۇنى «مۇز اكۆاريۋمىن» جاساعانبىز. العاشقى ساتتە «اقۇلپا» ەشبىر ارەكەتسىز باتۋمەن بولدى. رەزينا ەتىك قونىشىن تاقىمعا دەيىن كوتەرىپ، «اكۆاريۋمعا» تۇسۋگە تۋرا كەلدى. ءبىر قولمەن باۋىردان سۇيەپ، ەكىنشى قولمەن الدىڭعى «قانات-اياقتارىن» قوزعاپ كوردىم. كونەر ەمەس. ايبات شەگە ىرىلداپ، ساۋساقتارىنداعى بالعىن تىرناقتارىمەن قولىمدى تىرناماق بولادى. ازدان كەيىن ايسا مەن قاناي اعايلار دا «اكۆاريۋمعا» ءتۇستى. ۇشەۋلەپ، ۇزاق اۋرەلەندىك. «يت-اۋ، مىناۋ قالاقتى ساعان نە ءۇشىن بەردى دەيسىڭ... تەپپەيسىڭ بە!» قاناي اعاي «اقۇلپانىڭ» موتور ۆينتىنە ۇقساعان ارتقى ايىر قالاقتارىن قوزعاپ قويادى. كەشكى استى دا ۇمىتىپ كەتكەنبىز. كەمە ۇستىندە تىقىرشىپ توعاڭ ايعايلايدى. «ايىم-اۋ، سەندەرگە نە بولعان... تاماق سۋىپ كەتتى عوي...» كاپيتان قولىن سىلتەيدى. «وزدەرىڭ ىشە بەرىڭدەر...» ول كەش ەكى ساعات اۋرەلەنگەنبىز. ەڭبەگىمىز بوسقا كەتپەدى. «اقۇلپا» العاشقىداي ەمەس، اياقتارىن قوزعاپ، ارەكەت ىستەي باستادى. ءتىپتى وسىنى ماقتانىش ەتكەندەي، اق مامىق اراسىنان اۋزىن اشىپ، ىرجيا قارايدى. ماساتتانا كۇلگەن ءتارىزدى. قىزىعىپ ءبىز دە كۇلەمىز. ايسا اعاي تاڭدانا باسىن شايقايدى. «دەمەك، بۇنى جۇزۋگە اتا-اناسى باۋليتىن بولعان-دى...» كاپيتان قۇپتاپ قويادى. «ەكى باستان، ەكى باستان!»
العاشقى كەشىمىز وسىنداي جەڭىسپەن اياقتالعان ەدى. بارا-بارا سۇڭگۋگە دە ۇيرەتكەنبىز. ءبىراق سۋ تۇبىندە ۇزاق بايانداماي ءجيى كوتەرىلەدى دە، ىرجيا «كۇلەدى». ازدان كەيىن تاعى دا سۇڭگىپ، سىلكىنىپ قويادى. ەركەلەگەندەي، ماقتانىشىن سەزدىرگەندەي. ءبىز ۇشەۋمىز ءقازىر ءبىر زوولوگيا عالىمدارى سياقتىمىز. «اقۇلپانىڭ» ءار كەشتەگى قىلىعىن قويىن داپتەرىنە جازا جۇرەمىز. ءتىلسىز ماقلۇقتىڭ وزىندە دە تىلەگىن تۇسىندىرەر قابىلەت بولادى ەكەن. «اقۇلپا» ۇزاق ارەكەتتەن كەيىن شارشاعاندىعىن سەزدىرەدى. «كەمەگە اپارىڭدار» دەگەندەي. كوتەرىپ قايتامىز. كەشكە ءبىز جۇمىستان ورالعان ساتتە «اقۇلپا» سۇيرەتىلىپ ۇياسىنان شىعادى دا، ىڭىرسي دىبىس بەرەدى. «شومىلامىن» دەگەنى. قۇشاقتاي كوتەرىپ «اكۆاريۋمعا» اپارامىن. بۇل جولى مەنىڭ سۇيەمەلدەۋىمدى دە قاجەت ەتپەيدى. سۇڭگي جونەلەدى. مەن قىزىقتاپ قۋا باستايمىن. «اقۇلپا» ەركەلەي قاشادى. مويىل. تۇمسىعىن ءار تۇستان ءبىر قىلتيتىپ، سىلكىنىپ-سىلكىنىپ الادى، كەيدە ەكى اياعىمنىڭ اراسىنان ءوتىپ كەتەدى. ءوز ارەكەتىنە ءوزى ءماز. قولدا ۇيرەنگەن «كۇشىكتىڭ» قىلىعىنا مەن ءمازبىن. اكەم مارقۇمنىڭ العاشقى رەت جۇزۋگە ۇيرەتكەن قىزىقتى دا باقىتتى ساتتەردى ەسكە تۇسىرەمىن. «الپەشتەپ ەسىرگەن قايران اكە، ازامات بولعان قىزىعىمدى دا كورە المادىڭ-اۋ... موينىمدا تولى بورىش بار. قاي كەزدە، قالاي وتەرمىن؟..» كۇلكى اراسىندا وسىلاي كۇرسىنە ءتۇسىپ، اكە جايلى، تۋمالار جايلى ويلايمىن. ال مىناۋ سوققان «اقۇلپا» كوز الدىنداعىدان وزگەنىڭ ءبارىن تۇگەل ۇمىتقان. ءتىپتى وقتان دا ۇرەيلەنبەي، بالاسىن ىزدەپ، ءوز ءومىرىن قۇرباندىققا شالعان اناسىن دا ويلار ءتۇرى جوق. «اقۇلپاعا» وسى ءتۇس رەنجىپ تە قالامىن. ءتۇبىتى دە ءدال ءقازىر بۇرىنعىداي اق مامىق ەمەس، بىردەن-بىرگە قىلشىعى مولايىپ، كوك-شۋلان تارتا باستاعان. ەندى ءبىر ءسات. ءوزىمدى-وزىم مازاقتاپ، كۇلىپ تە قويامىن. «اقۇلپا» نەنى ويلاسىن... تابيعات وعان ويلارلىق قابىلەت بەرمەگەن... ال سەن شە، سەن ادامسىڭ... ادام، ادام، نەتكەن قاسيەتتى جاراتىندىسىڭ! سەنىڭ قولىڭدا جاراتىمپاز كۇش جاتىر... سەن جەردى قويىپ، اسپاندى مەڭگەرە باستادىم... ءبىر كەزدەگى قيال جەمىسىن ءقازىر ءومىر شىندىعىنا اينالدىردىڭ. «سەكسەن مىڭ مەتر سۋ استى» ءقازىر قول جەتكەن ارمان!..» مەن ءدال وسى سەكۋندتا دا اكەمدى ەسكە تۇسىرەمىن. كىپ-كىشكەنە كەزدەن-اق كىتاپ قۇمارلىقتى بويعا سىڭىرگەن. جيۋل-ۆەرننىڭ، گيۋگونىڭ، ستانيۋكوۆيچتىڭ تەڭىزشىلەر جايلى ەڭبەكتەرىن اۋەلى ءوزى اڭگىمەلەپ بەرىپ، كەيىن وزىمە وقىتتىرعان-دى. سودان باستاپ كىتاپتى سەرىك ەتكەنمىن. «راقمەت، اكە، راقمەت!»
...ادەمى ءبىر ايلى كەش. بۇنداي تۇندەر وتە سيرەك كەزدەسەدى. قارا كوك اسپان كۇمىس نۇكتەلەرمەن بەزەكتەلگەن. «اق كەڭىستىك» ۇستىندە كوك سولعىن مۇنار وينايدى. دوڭگەلەك اي مۇز بەتىنە بوزعىلتتاۋ ساۋلە جولاعىن تارتىپتى. اي قالىقتاعان اسپان بيىگىنەن كومەسكىلەۋ ءبىر كۇمىس لەنتا تارتىلعانداي. اق جازىق ۇستىندەگى مول ساۋلە ءدىرىل قاعىپ، ادەمى ىرعالادى. شار ايناداي جالتىر مۇزعا ۇڭىلە قاراساڭ جۇلدىزدى اسپان شىڭىراۋ تۇبىنەن كورىنەدى. جاقىن ماڭداعى مۇز شىڭدارى كوگىلدىرلەۋ سولعىن حرۋستال سارايعا اينالعان. اياق استىمىز دا حرۋستال ءتارىزدى. ادىمداعان سايىن ساقىر-سۇقىر ەتەدى.
ساۋلە جولاعىن قۋالاپ، كەشكى جۇمىستان قايتىپ كەلەمىز. كاپيتاندا ءۇن جوق. كوڭىلسىز سياقتى. بۇگىن الا كولەڭكەدەن كەتىپ، كەشكە دەيىن اتقانىمىز ەكەۋ ارا ءبىر «بالىق»... قانەكەڭ سوعان رەنجيتىن-دى. ال مەن سيرەك كەزدەسەتىن مىناۋ عاجاپ اق ءتۇننىڭ ادەمىلىگىنە ءمازبىن. بىردە جالتىر مۇزعا ءۇڭىلىپ، بىردە ايعا قارايمىن. اي بەتىندە تەڭبىل بار. اجەم ايتا بەرەتىن «ءزۇھىرا سۇلۋ» بولۋعا ءتيىستى. «انە، انە، كوردىڭ بە، ەكى يىعىندا ەكى شەلەك!»— دەيتىن ول كىسى. ءقازىر ماعان سول تەڭبىل شاۋىپ كەلە جاتقان سالت اتتى بەينەسىندە كورىنەدى. «تارلان تۇلپار» الدىڭعى ەكى اياعىن كوتەرىپ العان ءتارىزدى. ءزۇھىرا اپاي ءومىرسىز اسپان الەمىنەن بەزىپ، دۋماندى جەرگە تۇسۋگە تالپىنباعاي... تۇلپاردى قايدان تاپقانى؟» ارتىنشا ەرتەگى اسەرىنە بەرىلگەندىگىمدى مويىنداپ، ىشتەي عانا جىميامىن. «قايداعى ءزۇھىرا... تاۋلار عوي... اناۋ ءبىر سىزاتتار ارىقتار بولىپ جۇرمەسىن... ۇشار ما ەدى، كورەر مە ەدى...» بۇل ءسات استرونومدىق ارمانعا بەرىلەمىن...
اي ساۋلەسى استىندا مۇنارتىپ كەمەلەر كورىنەدى. بىردەن-بىرگە جاقىنداپ كەلەمىز. «اكۆاريۋم» ماڭىندا جالعىز ادام قاراڭدايدى. داۋدە بولسا ايسا اعاي شىعار-اق. «اقۇلپامەن» اۋرەدى. وزگەلەر وعان جولامايتىن. جاڭىلماپپىن. سول كىسىنىڭ ءوزى ەكەن. ءبىز جاقىنداعاننان-اق ايعايلاي باستادى.
— ءوي، سەندەرگە بۇگىن نە بولدى؟ نەگە كەشىكتىڭدەر؟
— قۇر. قايتقىمىز كەلمەي كەشەۋىلدەپ قالعانىمىز.
— وقاسى جوق... ءبىزدىڭ ادامدار دا، «شميدتشىلەر» دە قۇر قايتتى... مەن ءوزىم عانا بىرەۋىن الىپ كەلدىم. كاپيتان دەگەن اتىم بار ەمەس پە...
— بىزدە ەكەۋارا بىرەۋ-اق.
— ال توعاڭ مەنەن اقمامبەت قىرىپ قايتۋلى... قايىقتى تولتىرىپ ءبىر اكەلدى دە، قايتادان كەتتى... جوندەرىن دە ايتپايدى... مەنىڭ ناعاشىم ءتىپتى سويلەسەر ەمەس.
— مىنە، عاجاپ.— قاناي تاڭدانا باسىن شايقادى.— ۇيىققا كەزدەسكەنى مە؟.. ءاي، ءبىر سىر بولماعاي...
— مەن دە سولاي ويلايمىن.— ايسا اعاي «اقۇلپانى» كوتەرىپ، قولىما بەردى دە، ءوز كەمەسىنە قاراي يەگىن كوتەردى.— بۇگىن سەندەردىڭ ءبارىن بىزگە قوناقسىڭدار... جىگىتتەرىڭ تۇگەل بىزدە وتىر... الدىمەنەن اس ىشىڭدەر. سودان كەيىن... قىزىق بار...
ايسا اعاي سويلەمىن اياقسىز قالدىردى. «مۇمكىن، استان كەيىن توعاڭداردى ىزدەيتىن شىعارمىز... ءتۇن ىشىندە ءبىر پالەگە ۇشىراۋى عاجاپ ەمەس...» «اقۇلپانى» ۇياسىنا اپارىپ، كيىم جاڭارتتىق تا، اسقا وتىردىق. ءۇش كەمەنىڭ ادامى «ءباۋتينشى» كۋبريگىنە جينالعان ەكەن. دۋىلداسا سويلەسەدى. اڭگىمەلەرى توعايالىلەر توڭىرەگىندە.
— بۇلارعا قايدان كەلگەن باتپان قۇيرىق؟
— مۇمكىن، ۇلكەن ءبىر يتبالىق جاتاعىنا كەزدەسكەن-دى... تۇنەۋگى سياقتى ءبىر ءۇيىققا ۇشىراسا...
— اقساقال-اۋ،— قاناي اعاي راقمەت كارياعا بۇرىلدى.— جىگىتتەردى ەرتىپ، كومەككە بارۋىڭىز كەرەك ەدى عوي...
— بارمايىن دەپپىز بە!— راقاڭ بوگەلە ءتۇسىپ، جىميدى.— ءبىزدى ماڭدارىنا جولاتار ەمەس... مەن اڭعارسام بولەكتەنەر ويلارى بارداي... ماناعى اكەلگەندەرىن ايىرىم سالىپ ءجۇر...
— سولاي دەيسىز، ءا؟
قاناي كاپيتان تەرەڭ تىنىستاپ، باسىن عانا يزەدى. تاعامدى دا ۇمىتىپ، اۋماقتى كوزىن ءبىر نۇكتەگە قاداپتى. جالبىر قاستارى تاعى دا تۇتاسىپ، كىرپى شاشتارى تىكىرەيە قالعان. كەڭ كەۋدەسىن ىزا كەرنەگەندەي. وسى قالپىندا ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز وتىردى دا، كۇرسىنە ءتۇسىپ، ءمۇيىز ترۋبكاسىن قولىنان الدى...
— قاناي، تاماق جەسەڭشى، شىراعىم...
راقمەت كاريا كاپيتان جۇزىنە سۇراقتى پىشىنمەن قاراپ قويادى. «ۇشقالاق بولجاۋ جاساپ، رەنجىتىپ الدىم با؟»—دەگەندەي. ءبىرقىدىرۋ ۇنسىزدىكتەن كەيىن، قوس اعاسى تاماعىن كەنەپ، جازىقتى ۇنمەن ءتىل قاتتى.
— مۇمكىن، بىزدىكى قاتە بولار...
— جوق، جوق، مەنىڭ بولەمنەن ونداي نارسەنى كۇتۋگە بولادى... سول قاراۋلىق پيعىلى ءۇشىن تالاي رەت تاستاپ
كەتپەك بولسام دا اياعان ەدىم... ول ءقادىردى بىلگەن بە... قور تۋمانىڭ بارىنان دا جوعى جاقسى عوي...
كاپيتان قىرلى ستاكان شاراپتى ءبىر-اق قاعىپ سالدى دا، قاليانىن تۇتاتتى. كۋبريك ءىشىن مەڭىرەۋلىك بيلەگەن. نامازعا ۇيىعان راقمەت اقساقالدىڭ كۇبىرىنەن وزگە ەش ءۇن جوق. بەينەبىر ۇرىسىپ العان ادامدار ءتارىزدىمىز. اركىم وزىمەن ءوزى. سول مەڭىرەۋ تىنىشتىقتى ايسا اعاي بۇزدى.
— بولاتحان، تاماقتانىپ بولساڭ ءجۇر، «اقۇلپاعا» بارالىق... قىزىق بولسىن...
رۇقساتسىز شىعۋعا قاناي قاباعىنان جاسقانىپ وتىر ەدىم، قۋانىپ كەتتىم. اسىعا باسىپ كۋبريكتەن كوتەرىلدىك. بىزگە ەرە قاناي اعاي دا شىقتى. ەكى كاپيتان مۇز جيەگىندە قالدى. مەن «نەپتۋنعا» بارىپ «اقۇلپانى» اكەلدىم.
— ايسا اعا، قانداي قىزىق باستايمىز؟
— ايتايىن با، قانداي قىزىق ەكەنىن...
«باۋتينشىلەر» كاپيتانى جىمىڭداي كۇلىپ الدى.
— ءقازىر «اقۇلپانى» تەڭىز سۋىنا تۇسىرەمىز... سىنالىق... نە ىستەر ەكەن.
— قويىڭىزشى، ايرىلىپ قالامىز عوي.
— جوق،.. قورىقپا... مەنىڭشە، ول ءبىراز جۇزەدى دە، قايتىپ كەلەدى. قولعا ۇيرەنگەن يتبالىق سولاي ىستەيتىن كورىنەدى... ءبىر جۋرنالدان وقىعانىم بار... قانەكە، ءسىز ءسوي دەپ ەدىڭىز... اكەل بەرى.
ايسا اعاي قولىن سوزدى. مەن «اقۇلپانى» باۋرىما باسىپ شىر ەتە قالدىم.
— بەرمەيمىن... الدايسىز... كەتىپ قالادى...
— كەتسە كەتسىن!— قاناي اعاي جەكىرىپ تاستادى،— نەمەنە، توعايالىگە ۇقساپ، قولىڭا تۇسكەننەن ايرىلمايتىن مىنەز تاپتىڭ با؟!
ەكى بەتىم دۋ ەتە ءتۇستى. قاراۋ جانعا تەڭەگەن قاتتى ءسوز جانىما باتىپ كەتسە كەرەك. اۋىر كۇرسىنىپ، «اقۇلپانى» ۇستاتا بەردىم.
— ايرىلىپ قالارمىز دەگەنىم عوي...
— ايرىلىپ قالامىز...— قاناي كەكەسىندەۋ مىرس ەتتى.— ويلارسڭ ۇلى قاسىرەت... كەتتى دە باردى، ءبىر كۇشىك...
— قاراۋلىق ەتپە، ىنىشەگىم،— قاناي ءسوزىن ايسا دا قوستادى.— كەتسە كەتتى. ال قايتا ورالسا، عىلىمي جاڭالىق اشامىز... ۇقتىڭ با؟
— ۇقتىم... تۇسىنىكتى.
ورىنسىز جازعىرۋلارىنا جابىرلەنىپ تە قالعانمىن.
قادىرمەن ادامداردىڭ بەتىنەن الماۋ ءۇشىن كومەيدەگى ءسوزىمدى كەرى جۇتتىم دا، كۇرسىنىپ تەمەن قارادىم.
«اقۇلپا» اۋەلگى ساتتە تەڭىز سۋىنا تۇسكىسى كەلمەگەندەي، قارىسا ىرىلداعان-دى. جۇرەكسىنگەن بولسا كەرەك. سۋعا تۇسكەننەن كەيىن ءبىر سۇڭگىپ الدى دا، ارتىنا ءبىر قاراپ، مۇز جيەگىنەن ۇزاي بەردى. ءار جەردەن ءبىر قىلت ەتىپ، ءجيى-جيى سۇڭگيدى. ءتىپتى ەركەلەپ ويناپ جۇرگەندەي، ءبىراز ۇزاپ باردى دا كەرى ورالدى.
— انە... انە... ايتتىم با؟— ايسا اعاي مەنى يىققا قاعادى.— مىنە، عىلىمي جاڭالىق دەگەن وسى... ءبىز ءالى سيرك ءارتيسىن دايىنداپ جۇرمەلىك.
— شىنىندا دا... قىزىق ەكەن...
قىزىقتاۋشى تەك ءبىز ەمەس. ءۇش كەمەنىڭ ادامى تۇگەل جينالعان. ءبارىنىڭ دە نازارى «اقۇلپا» ماڭىندا. توعاڭنىڭ سيقىرلى ساپارىنا بايلانىستى ماناعى ءبىر كوڭىلسىزدىكتى ەستەن شىعارعانبىز.
«اقۇلپا» ءجۇزىپ كەلىپ، الدىڭعى ەكى اياعىن مۇز جيەگىنە اسقان ەدى. ايسا اعاي كوتەرىپ الۋدىڭ ورنىنا كەرى قۋدى.
— بار، بار، تۋعان ورتاڭا...
— شارشاعان شىعار، قويىڭىز...
مەن دەرەۋ قولىمدى سوزدىم. ءبىراق ۇلگىرە المادىم. «اقۇلپا» جالت بەرىپ سۇڭگىدى دە جوق بولدى. بۇل جولى الدى-ارتىنا قارار ەمەس. ءار جەردەن ءبىر شورشاڭداپ، بارا-بارا كوزدەن تاسالاندى.
— كەتتى، انە كەتتى.— مەن كۇرسىنىپ قويدىم.— قاپ، الگىدە كوتەرىپ الاتىن.
— قوي، جوق... قايتىپ كەلۋگە ءتيىستى...
ايسا اعايدىڭ ءوزى دە وكىنگەندەي. تەرەڭ تىنىستاپ قويادى.
— شىن كەتەر مە ەكەن، ءا؟.. قايدا كەتتى ءوزى... جارىقپەن قارالىقشى!
دەرەۋ كەمەگە كوتەرىلگەنبىز. ءار تۇستان جاعىلعان ءىرى شامدار تەڭىز بەتىنە مول ساۋلە تۇسىرە باستادى. ساۋلە استىندا قاراۋىتقان ءبىر نارسە كورىنەدى. ايسا اعاي كوزىن قالقالاي قاراپ، وڭ قولىنىڭ ساۋساعىن ىلگەرى سوزادى.
— انە، انە، كەرى ورالدى... ە، باسە...
جۇباتۋ شىعار دەپ ەدىم، شىندىق ەكەن. «اقۇلپا» ەندى بىردەن-بىرگە انىق كورىنە باستادى. سول بەتىمەن ءجۇزىپ كەپ، كەمە قابىرعاسىنا يەگىن سۇيەدى. ايسا اعاي تىزەرلەي قولىن سوزدى دا، كەمە ۇستىنە كوتەرىپ الدى.
— ءما، قاراعىم، امان-ساۋىندا ءوز قولىڭا تابىس ەتەيىنشى... ءوزىم دە ساسقان ەدىم...
— راقمەت، ايسا اعاي...
مەن «اقۇلپانى» قۇشاعىما قىسىپ، ءتۇبىت ءجۇنىن سيپادىم. «اقۇلپا» ءدۇر سىلكىنىپ، ەكى الدىڭعى اياعىن يىعىما سالدى. تۇمسىعىن يەك استىما تىعىپ، ەركەلەي قىڭسىلايدى. شارشاعان دا، اشىققان دا بولسا كەرەك. كىشكەنە عانا جۇرەگى مازاسىز ءدۇرسىل قاعادى.
— شارشادىڭ با، قارنىڭ اشتى ما، «اقۇلپا»، كەل، تاماقتانا عوي...
— ءوي قۇدىرەت، ءوي، قۇدىرەت،— راقمەت كاريا تاڭدانا جاعاسىن ۇستايدى.— مۇندايدى كىم كورگەن... ايۋاندا دا ەس بولادى ەكەن-اۋ... مۇنى نە دەپ ايتامىز...
— مۇنى عىلىمي جاڭالىق دەيمىز...
قاناي مەن ايسا اعايلار شىنىندا دا ءبىر ۇلكەن جاڭالىق اشقانداي كوڭىلدەنە كۇلەدى. قويىن داپتەرلەرىن قولدارىنا العان. ساعاتتارىنا دا قاراپ قويادى. «عىلىمي جاڭالىعىن» جازعالى تۇرسا كەرەك. ايسا «ءباۋتينشىنى» مەگزەدى.
— ءبىزدىڭ كەمەدە جاس سازان بار. سونىڭ ءبىرىن اكەپ بەرشى.
جۇگىرىپ بارىپ سازان اكەلدىم. «اقۇلپا» اپىل-قۇپىل جەدى دە، ريزالىق بىلدىرگەندەي، ەركەلەي ىڭىرسىپ، تىنىشتانا قالدى. كوزدەرىن دە تاس جۇمعان. قالعي باستاسا كەرەك.
ءبىز «اقۇلپانى» قىزىقتاپ جۇرگەندە، اي بەتىن كەنەت بۇلت جاۋىپ، قاراڭعىلىق قويۋلانا تۇسكەن ەدى. توعاڭدار ءالى قايتپاعان. جۇرت نازارى ءقازىر كەشەۋىلدەگەن جولاۋشىلارعا ويىسقانداي. اركىمدەر-اق ءار تۇسقا ۇڭىلە قاراپ، دىبىس تىڭدايدى.
— قۇدىرەت-اۋ، بۇلار نەگە كەشىكتى؟— راقاڭ سول قولىمەن كوزىن كولەگەيلەي، وڭ قولىن كىشكەنە قۇلاعىنا توسادى.— اداسىپ كەتىپ جۇرمەگەي، الگى شامدارىڭدى قايتادان جاعىپ قويساڭدارشى.
— بەكەر جىبەرگەنسىز،— قاناي مەحانيككە يەگىن كوتەرەدى.— ۇلكەن شامىڭدى جاعىپ قوي...
— ءتىل الدى ما.— كاريا وكىنگەن ادامداي اۋىر كۇرسىنەدى.— قايىقتى بەرمەۋىم كەرەك ەكەن...
— ءسويتۋىڭىز ءجون ەدى.— قاناي تاڭدايىن قاعىپ، با¬سىن شايقايدى.— بەكەر ەتكەنسىز.
راقاڭ ءۇشىن وزگەلەر دۋىلداسا جاۋاپ بەرەدى.
— كونە قويار، ول ساعان...
— قايىققا جابىسپاعانىڭىز ءجون بولعان... ساباپ كەتەر ەدى...
— تاياق جەي قويماس ەدىم-اۋ...
راقمەت كاريا ءسوز اياعىن بىتىرمەي، وڭ بۇيىرگە قيسايا ءتۇسىپ، وڭ قولىن تاعى دا قۇلاعىنا اپارادى. تۇيمە كوزدەرىن دە تاس جۇمىپ، بيىك ماڭدايىن دا قاتپارلاي جيىرعان. الدەنەندەي دىبىس سەزگەن ءتارىزدى.
— سەندەر ەش نارسە ەستيسىڭدەر مە؟
— جوق،— قاناي باسىن شايقايدى.— سول وڭباعان ءبىر پالەگە ۇرىنباعاي...
— قايتەمىز، ىزدەيمىز بە؟ كومپاس تا الماعان شىعار...
— وسى مازداعان ساۋلەگە كومپاستىڭ كەرەگى نە؟
— ءاي، تۇگى، شۋىلداماي توقتاي تۇرىڭدارشى.— راقاڭ ەكى قۇلاعىن كەزەك توسىپ، دابىرلاعان جۇرتقا توقتاۋ سالادى. —تىڭداڭدارشى، تاقىل ەستىلەدى...
— كانە، قاي تۇستا؟
— مىنە، مىنا ءتۇس.— كاريا قولىن سولتۇستىككە سوزادى.— الدارىنان شىعىڭدارشى!
ءبىر توپ ادام كاريا مەگزەگەن باعىتقا جونەلگەن ەدى. تاجىريبەلى قۇلاق قاتەلەسپەسە كەرەك. ساعاتقا جۋىق ۋاقىت وتكەننەن كەيىن قۇپيا جولاۋشىلاردى ىلەستىرىپ كەرى ورالدى. جانىنداعىلار ابدەن ءماز. دۋىلداسا كۇلەدى. توعاڭ ءبىراق ىزالانىپ العان. اركىمگە ءبىر تيىسۋمەن كەلەدى. دالەلى دە ورىنسىز. جانجالعا سەبەپ ىزدەگەندەي.
— كىڭ... كىڭ. قويىڭدار... جەتتى مازاقتارىڭ... كىڭ... كىڭ...
— ويباي-اۋ، ءبىزدىڭ جازىعىمىز ساعان ساۋلە جارىعىن بەرىپ، بەلگى جاساعانىمىز با؟..
— كىڭ... كىڭ... ادەيى جاسايسىڭدار... اداستىرۋ ءۇشىن... كىڭ... كىڭ...
— ءاي، ءوزىڭ نە شاتىپ تۇرسىڭ؟ جانىمىز اشىپ، ىزدەپ شىقساق...
— كىڭ... كىڭ... قاراشى، جاندارىنىڭ اشي قالۋىن... ازاپتا ءبىز... سەندەر... قورلايسىڭدار...
— اينالايىن-اۋ، ەرىپ بارعالى جينالعان ەدىك... جۇرتتىڭ ءبارىن قىرىپ-جويىپ، ىلەستىرمەي كەتتىڭ عوي...
— وسى نەمەدە قىزعانىش بولىپ جۇرمەسىن؟
— ارينە سول... ايتپەسە نەگە ۇرىنادى ورىنسىز...
— كىڭ... كىڭ.. قاراشى، قاراشى، كۇيدىرۋىن... ال، سەندەرگە ەرەگىسكەندە ءدال سولاي ىستەدىك... قايتەسىڭدەر، كەسەسىڭدەر مە؟.. وزدەرىڭ بىرنەشە كۇننەن بەرى تۇك اكەلمەستەن قاڭعىپ جۇرەسىڭدەر... كىڭ...
— ءتوعايالى!— قاناي جەكىرىپ تاستادى.— ءوشىر ءۇنىڭدى!
— كىڭ... كىڭ... قوي ءارى،—توعاڭ بۇل جولى كاپيتاننان دا جاسقانار ەمەس، جارىسا داۋىس كوتەردى.— كىڭ... كىڭ... جەتتى... بۇعا بەرسە، سۇعا بەرەدى... جۋاس تۇيە جۇندەۋگە... اكىرەڭدەمە!..
— ءوي وڭباعان!— قاناي كۇرسىنە باسىن شايقادى.— سەنىكى شىنىندا دا قىزعانىش بولدى عوي، ءا؟
— كىڭ... كىڭ... ال، ال... قىزعاندىم... سوندا قايتەسىڭ؟ ەڭبەك سىڭىرمەي... ۇلەسكە دايىن... تاپقان... كىڭ...
— قويىڭدار، مەنىڭ، ناعاشىمدى رەنجىتپەڭدەر.—ايسا قۋلانا كۇلىپ وڭ قولىن ءتوعايالىنىڭ يىعىنا سالدى.— ءجۇرىڭىز، ءبىزدىڭ كەمەدە تاماق دايىن تۇر. بارىپ اۋقاتتانىڭىزشى... جۇكتى ءبىز جايعاستىرالىق...
— كىڭ... كىڭ... اۋلاق ءجۇر.— توعاڭ يىقتاعى قولدى قاعىپ تاستادى.— كىسى كەمەسىنەن تەنتىرەپ ىشپەي-اق قويدىم... مىنالار، توڭىپ كەلەر دەپ بىزگە تاماق قويۋدى دا ەسكەرمەگەن... جارايدى... ءوزىمىز-اق جاساپ ىشەرمىز... ەسەكتىڭ كۇشى ادال...
— سورلى، سورلى، قارىنباي...
— كىڭ... كىڭ... اي، قاناي، جەتتى مازاعىڭ،— ءتوعايالى توبەلەسكە دايىندالعانداي، ابدەن تاۋسىلا سويلەيدى.— مىرزا بولىپ، تابىسىڭدى كىمگە ءبولىپ بەرىپ ەدىڭ، ءا؟
— قۋراعان،— قاناي كۇرسىنە قولىن سىلتەدى.— ەشكىمگە ۇلەس بەرمەي-اق قوي... جۇرتتىڭ مازاسىن الما!.. سۇرامادىق...
— كىڭ... كىڭ... ەرەگىسكەندە، سۇراساڭدار دا بەرمەدىم... ءاي، اقمامبەت، نەگە تۇرسىڭ؟ كانە، لاقتىرا بەر بەرى... سەندەر ءارى، اۋلاق تۇرىڭدار... ءوزىمىز ىستەيمىز، جۇمىستارىڭ بولماسىن!.. كىڭ... كىڭ...
— ءتىپۋ، نالەت تيگىر!—- قاناي تۇكىرىنىپ تاستادى دا، جانىنداعى توپقا جارلىق بەردى.— تاراڭدار... بار، جاتىڭدار... ەرتەڭ مەكەن جاڭارتامىز.
جۇرت ەندى سوزگە كەلمەستەن تاراسا باستادى...
21
... الا تاڭنان ويانعانبىز. اسىعىس كيىنىپ، كۋبريكتەن كوتەرىلدىك. تابيعات قاباعى قايتادان ءتۇيىلىپتى. تۇستىك جەلى اجىلداي سوعىپ، تەڭىز ءۇستى شاڭىتا باستاعان. قاراۋىتا كوتەرىلگەن ءىرى-ىرى جوتالار قىر ارقالارىنان اق شاڭداقتانا جارىلىپ، كوڭىلگە ۇرەي سالادى. اسپان جامىلعىسى ءورىم-ورىم. شىعىس جيەكتەگى رەڭسىز بۇلتتىڭ ەتەگىن ءتۇتىندى جالىن شارپىعان. بىقسي جانىپ جاتقانداي. بۇلت ساڭىلاۋىنان كولەمى زور قىزعىلت شار سىعالايدى. اشىق قىزىل دا ەمەس. شەت-شەتى قاراۋىتا باستاعان. كورىك وڭەشىنەن بالقىپ شىققان تەمىردىڭ سۋي تۇسكەن كەزدەگى كۇلدى-بالام ءتۇسى ءتارىزدى. اۋا رايى ءبىرجولا بۇزىلىپ بارا جاتقانداي. ەري جاۋعان جۇمساق قار بىردەن بىرگە قويۋلانا، ۇيىرىلە تۇسەدى.
ادام قاباعى دا تاس-تۇنەك. رەزينا ەتىك قونىشتارى تاعى دا قارا سانعا دەيىن كوتەرىلگەن. قاجىرلى قولدار قايتادان باگور ۇستاپتى. «نەپتۋن» قابىرعاسىن مۇزدان قاشىقتاتىپ، جابىلا يتەرۋدە. قاناي اعاي ماشينا بولىمىنەن ۇڭىلە قاراپ، مەحانيكتەردى اسىقتىرا سويلەيدى.
— بولساڭدارشى، تەزىرەك... بورانداتپاي تۇرعاندا اشىق تەڭىزگە شىعىپ الايىق.
— ءقازىر، ءقازىر قوسامىز...
كەپ ۇزاماي ءۇش كەمەنىڭ موتورى جارىسا جاڭعىرىعىپ، ءبىر-اق ساتتە ءدۇر ەتتى. كاپيتان مەن راكاڭ رۋبكاعا كوتەرىلدى.
— شەگىنىس... اقىرىن عانا...
راقاڭ تەلەگراف ترۋبكاسىنا قولىن اپاردى. كۇمبىر-كۇمبىر قوڭىراۋ قاعىلدى. ماشينا بولىمىنەن قوڭىراۋلى جاۋاپ قايتارىلدى. «قابىلدادىم... اقىرىن عانا شەگىنىس!» «نەپتۋن» ىرعالا ءتۇسىپ كەيىن لىقسىدى. كاپيتان ايىر يەكپەن تۇستىكتى مەگزەدى.
— ءرۋلدى وڭعا!
«نەپتۋن» قابىرعاسىن تولقىنعا جاپتىرا، باياۋ عانا بۇرىلىپ، وتكىر تۇمسىعىن جەلگە قاراتتى. قاناي اعاي وڭ قولىن جوعارى سوزىپ تاستادى.
— العا... تولىق ەكپىنمەن!
راقاڭ مەن مەحانيك تەلەگراف قوڭىراۋى ارقىلى تىلدەستى. «نەپتۋن» كولدەنەن جاتقان تولقىن جوتالارىن كەسە ءتىلىپ، ىلگەرىلەي بەردى. ماناعىداي ەكى بۇيىرگە شايقالماي، قارعىپ-قارعىپ الادى. اساۋ تولقىندار اجىلداسا شاپشىپ، كەمە ءۇستىن سۋ بوراسىنىمەن كومەدى. ارا-تۇرا مۇز كەسەكتەرى دە سارت ەتە قالادى. سۋ بۇرقاسىنىنان بۇعا ءتۇسىپ، قايتادان كوتەرىلەمىز. ءتاڭىرى «نەپتۋن» مەن كەمە «نەپتۋن» اراسىندا اۋىر شايقاس باستالعانداي.
قاناي اعاي رۋبكا تەرەزەسىنەن باسىن سۇعىپ، الىسقا قارايدى. جالبىر قاسى دا، ساماي شاشى دا اق بۋرىل تارتىپتى. اۋەلگى ساتتە «اعارىپ كەتكەن بە؟» دەپ تاڭدانعان ەدىم. قار قيىرشىقتارى ەكەن. ۇزىن كىرپىكتەرىندە دە مونشاقتار دىرىلدەيدى. ەندى ءبىر ءسات كىرپىك ۇشىنداعى سۋ تامشىلارىن كۇپى جەڭىمەن ءسۇرتىپ تاستادى دا، بينوكلىن كوزىنە اپاردى.
— مۇز قوزعالا باستاعان...
— جابىلىپ قالىپ، شىعا الماي جۇرەمىز بە.— راقاڭ سول قولىمەن كوزىن كولەگەيلەپ قاراپ كۇرسىنەدى.— كەشە-اق شىعىپ كەتەتىن... ۇلگەرسەك، جارادى...
— ۇلگىرەمىز، اقساقال.— كاپيتان سەنىمدى راي بىلدىرە، بينوكلىن تاعى دا كوزىنە اپاردى.— ۇلگىرۋگە مىندەتتىمىز!
— ينشااللا دە، قاراعىم...
— يا، يا، ينشااللا دەڭدەر.— رۋبكا قابىرعاسىندا ىقتىنداپ تۇرعان ءتوعايالى كۇرسىنە سويلەپ، كاريا ءسوزىن قوستادى.— اسىلىق بولماسىن... اللاعا سيىنىڭدار...
— قۇداي ۇرعان.— راقاڭ ءزىلدى كەكەسىنمەن مىرس ەتتى.— كەشە اردان دا، اللادان دا بەزگەن ەدىڭ... بۇگىن ءدىندارسي قالۋىن!..
— ۇياتسىز!— كاپيتان جالبىر قاسىن تاس ءتۇيىپ، توعايالىگە بۇرىلدى. جانارىنان وت شاشىپ، مەيىرىمسىزدەنە قاراعان. ەگەر دە مىناۋ الا كوز وققا اينالسا، ءوز بولەسىن اتىپ تاستاۋدان دا تارتىنار ەمەستەي. ۇزىن كىرپىكتەرىن قاقپاستان تىگىپتى.— سەن وڭباعاننىڭ قىرسىعىڭنان نوسەرگە ۇرىندىق...
— ءوزىن لاقتىرىپ كەتۋ كەرەك ەدى،— بريگادا مۇشەلەرى جان-جاقتان داۋىس كوتەرىپ، جارىسا سويلەدى.— تەك قانايدى سىيلاعاندىقتان.
— لاقتىرام مەن ونى، لاقتىرام مەن ءقازىر...
ماشينا بولىمىنەن الدەنەگە كوتەرىلە قالعان سارتاي اعاي سارعىلت تىستەرىن قاشىرلاتا قايراپ، توعايالىگە تاپ بەردى. توعاڭ نوسەرلى كۇنى پانا ىزدەگەن تورعايداي رۋبكاعا تىعىلدى.
— باتىر قاراندى! — كاپيتان ءوز بولەسىن يتەرە تاستاپ، ەسىكتى جاۋىپ الدى دا، سارتاي اعايعا توقتاۋ سالعانداي سول قولىن كەيىن سەرمەدى.— لاقتىرار جەر ءالى الدا... وسىدان ۇلگىرە المايتىن بولساق، ءوز قولىمنان...
ەكيپاج مۇشەلەرى ءالى دە كىجىنە گۋىلدەسۋدە. توعايالىدە تۇك ءۇن جوق. ەڭسەسىن جەردەن كوتەرمەي، قاراۋىل ءتۇبىن پانالاعان. مويىن ومىرتقا دەگەنگە جاراتىلىسىنان-اق جارىماعان سورلى بولاتىن. قىرساۋ تابيعات ومىرتقا ورناتۋعا دا ەرىنگەن بولسا كەرەك. قازانداي باستى ەكى يىقتىڭ اراسىنا دومالاتا تاستاۋلى. وسىعان وراي توعاڭدى كۋ ءتىلدى كەلىندەرى «يتبالىق مويىن قايناعا» دەپ تە اتايتىن. ال ءقازىر سول قازان باس يىق تاساسىنا ءبىرجولا سۇڭگىپ كەتۋدى. اعىلشىن جازۋشىسى مەين ءريدتىڭ «باسسىز سالت اتتىسىن» ەلەستەتەدى. جايشىلىق كەزدە ۇنەمى ماي تەبىرشىپ تۇراتىن، شايىرى مول قارا كۇرەڭ بەتىندە جالعىز تامشى قان جوقتاي، بەينەبىر وڭىپ بىتكەن قۋ شۇبەرەك ءتارىزدى بوزارا قالعان. ساڭىرايعان تاناۋدىڭ ەتەكتى جەلبەزەكتەرى ءجيى تارتىلىپ، توپال يەگى كەمسەڭ قاعادى. قاسسىز تومپاق ماڭدايدان تايىپ تۇسكەن تامشىلار سەلدىر كىرپىكتەن سورعالاي قۇيىلىپ، ومىراۋىن توعىتا توگىلەدى. ەگىلە جىلاپ تۇرعانداي. تىزەلەرى دە ءدىرىل قاعادى. قوراش جاندى قورقىنىش بيلەگەن بولسا كەرەك. ءجيى-جيى كۇرسىنىپ، قۇنىسا تۇسەدى. «شىن لاقتىرىپ جۇرەر مە؟» دەگەندەي. الدەكىمدەر تاپ بەرسە، قاراۋىلدان قۇشاقتاۋعا ءازىر تۇر.
«سورلى، سورلى!..» اۋەلگى ساتتە ايانىش ءبىلدىرىپ، مۇسىركەي قارادىم دا، كەشىرىلمەس قىلىقتارىن ەسكە ءتۇسىرىپ، مەيىرىمسىزدەنە قالدىم. ءقازىر ءوز قولىمنان يتەرە تاستاۋعا دايىنمىن. وزگە ۇساقتىعىن بىلاي قويعاندا كەيىنگى ءۇش كۇن ىشىندە قانداي ازعىندىققا باردى. ءتوعايالىنىڭ قىلىعى بۇكىل تەڭىزشى قاۋىمىن ۇياتقا قالدىرارلىقتاي. اسىل جاندار اراسىندا دا بۇل سياقتى ازعىن بارىن كىم بىلگەن!..
مەن ءقازىر وتكەن تاۋلىكتى ەسكە تۇسىرۋدەمىن.
كۇن رايىنىڭ بۇزىلاتىندىعىن سەزگەن كاپيتان كەشكى تاماقتان كەيىن تاڭ اتا قونىس جاڭارتاتىندىعىن جاريالاعان-دى. تۇنگى راسيا سول بولجاۋدىڭ دۇرىستىعىن حابارلادى. توعاڭ كەڭ تاناۋدان پىسقىرىنا سويلەپ، كەكەسىن ءبىلدىردى. «كىڭ... كىڭ... وي، سولار شاتا بەرەدى... ەرالىدەگى ەستەرىڭدە مە؟.. قاراعىم-اۋ، قاناي جان...» قاناي اعاي ءزىلدى كەكەسىنمەن مىرس ەتتى. «ارسىز!.. نە بەتىڭمەن ايتىپ وتىرسىڭ... سەن ەكەۋىڭنىڭ جۇرىستەرىڭ سۋىق... اتتەڭ، ىزدەرىڭە ءتۇسىپ، جاسىرىن كومبەلەرىڭدى اشۋ كەرەك ەدى... مىناۋ اۋا رايى...» كاپيتان ءسوزىن سارتاي دا قوستادى. راس-اۋ، ايتپەسە سەن ەكەۋىڭە ەلدەن ەرەك نەتكەن ءۇيىق؟.. قىزىق بولسىن، ەرتەڭ ءبىر كۇن بوگەلىپ، وسىلارعا ىلەسە بارالىقشى...»
نامازدان كوتەرىلگەن راقاڭ جاينامازىن جيناي بەرىپ، باسىن شايقادى. «بوگەلۋدى ايتپاڭدار، جىگىتتەر، مەنىڭ سۇيەكتەرىمنىڭ سىرقىراۋى جامان... دەمەك، اۋا رايىنىڭ وزگەرۋى قاق!.. جانە بۇلار كەشەگىدەي جاسىرىنا قاشادى... ەكى باستان... ولجاعا ورتاقتاستىرىپ... ءوزى ءتوعايالى بولسىن دا...» كاپيتان ورنىنان تۇرىپ، كۋبريك باسپاسىنا كوتەرىلە بەردى. «باققاندا بولاتىن ەدى... ءبىراق... جارايدى، كەزەكشىدەن وزگەلەرىڭ ۇيىقتاڭدار!»
ودان ءارى ءسوز جالعاستىرماي جاتا كەتتىك. ابدەن شارشاعاندىقتان بولسا كەرەك، بۇل ءتۇنى مەن مەيلىنشە مازاسىز ۇيىقتادىم. كوز جۇمعاننان باستاپ-اق شىتىرمان تۇستەر شىرماۋىندا قالدىم دا قويدىم. بىردە «گرانت كاپيتان بالالارىنىڭ»، بىردە «تەڭىز بەينەتكەرلەرىنىڭ» كەيىپكەرلەرى اراسىندا جۇرەمىن. «نەپتۋن» قۇداي كەمەمىزدى ۇرلەي لاقتىرىپ، نورمانديانىڭ تاس شوقىلارىنا قاراي قۋالايدى. تەڭىز-داۋىل قۇدايىمنىڭ ماعان تەك كەسەر باسى عانا كورىنەدى. ءتىپتى كەۋدەسى جوق بولسا كەرەك. بەت-اۋزىن اقسۇر ءجۇن جاپقان. كوكشىل بۇيرا ساقالى شۇباتىلا ءيىرىلىپ، كەش جەردە جاتىر. بەت ءپىشىنى توعايالىگە ۇقسايدى. ساڭىرايعان تاناۋدان اجىلداپ سوققان اساۋ جەل كەمەمىزدى اۋدارىپ تاستاي جازدايدى. «نەپتۋن» قۇداي اۋىزدان اق كوبىك اتىپ، سىلق-سىلق كۇلەدى. قاناي اعاي قارىسىپ شتۋرۆالدا ءوزى تۇر. كەمە «نەپتۋن» باعىتىن قايتادان تۇزەپ العانداي. ءتاڭىرى «نەپتۋن» قارسى الدىمىزدان شىعىپ، جىندى دۇلەيىن قايتادان ۇرلەيدى. «جوق، كەتە المايسىڭ... جىبەرمەيمىن!» قاناي اعاي دا قاھارلانا اقىرادى. «جەڭە المايسىڭ... جەڭگىزبەيمىن!» ءتاڭىرى «نەپتۋن» كەمە ءتوسىن تولقىنمەن كەسەكتەپ، ىشەگىن تارتا كۇلەدى. «قۇتىلا المايسىڭ... قۇتقارمايمىن!»
ەندى ءبىر ءسات ءتاڭىرى «نەپتۋن» كەمە «نەپتۋندى» ۇزىن ساقالىنا وراپ الادى دا، تولقىن اراسىندا شانشىلعان شىڭعا قاراي سۇيرەيدى. «شابىڭدار، ساقالىن، شابىڭدار!» كاپيتان شتۋرۆالدى راقاڭا بەرەدى دە، ءوزى قولىنا بالتا الىپ، ءتاڭىرى «نەپتۋننىڭ» ساقالىن شابۋعا ۇمتىلادى. ساقال تۇتقىنىنان بوساعان كەمە «نەپتۋن» قايتادان جالتارادى. تەڭىز ءۇستىن قالىڭ تۇمان جابا باستاعان، كەمە تۇمسىعىندا تۇرعان ءتوعايالى جۇگىرە باسىپ، رۋبكاعا كىرەدى دە، راقاڭدى يتەرە تاستاپ، ءرۋلدى ءوز قولىنا الادى. «الجىعان نەمەنە، قايدا اپاراسىڭ... قىرماق پا ەدىڭ مىناۋ جۇرتتى؟!» بۇل ءسات كەمە كاپيتانى ءتوعايالى بولا قالادى. ءتوعايالى بۇل جولى سەر كليۋبەن بەينەسىندە. بەلىنە قايىس بەلبەۋ بۋىنعان. بەلبەۋدەگى بىلعارى دوربادا «قىپ-قىزىل التىن» جاتقانداي: كەمەمىز دە «نەپتۋن» ەمەس، «ديۋراندا». يتبالىقتار ەگىزگە اينالعان. «ديۋراندا» كىلت بۇرىلىپ، زاۋلاپ كەلەدى. تۇنەك تۇمان كەنەت سەيىلەدى دە، قارسى الدىمىزدان سۇرعىلت شىڭدار كورىنەدى. ءبىز؛ ايقايلاپ جىبەرەمىز. «كاپيتان، شىڭعا سوقتىراسىڭ... بۇر، تەزىرەك بۇر!» توعايالى-كليۋبەن كەكەسىنمەن كۇلەدى. «قايداعى شىڭ... تولقىن عوي...» كەنەت «ديۋراندا» شاتىر-شۇتىر تاسقا سوعىلادى. كۋبريكتان جۇگىرىپ راقاڭ شىعادى. ءوڭى قۋ شۇبەرەكتەي بوپ-بوز. «كاپيتان، باتتىق!» ءتوعايالى- كليۋبەن جەكىرىپ تاستايدى. «الجىعان، اداستىرعان سەنسىڭ!» ماشينا بولىمىنەن سارتاي اعاي كوتەرىلەدى. سارتاي،— ەنبرانكامعا اينالعان. مويىلداي قاپ-قارا. تەك تىستەرى عانا جالتىلدايدى. «كاپيتان، ماشينانى سۋ باستى!» توعايالى-كليۋبەن ساق-ساق كۇلەدى. اپاتقا كەزدەسكەنىنە قۋانىپ تۇرعانداي. مەن شىڭعىرا جىلايمىن. «قاناي اعا، قاناي اعا!..»
الدەكىم ماڭدايىمنان سيپايدى. «بولاتحان، ۋا بولاتحان... ۇلىم...» ويانىپ كەتتىم. ءوڭىم بولماعانىنا قۋانىپ تا قالدىم. راقاڭ جۇزىمە ءۇڭىلدى. «بالام، نەگە جىلادىڭ، شوشىندىڭ با؟» كۇرسىنە تىنىستاپ، ءتۇسىمدى باياندادىم. كاريا مەنىڭ ءتۇسىمدى جاقسىلىققا جورىدى. «جىن-شايتان عوي، شىراعىم، ساقالى شابىلسا بولعانى... تۇسىندە قورىققان وڭىندە قۋانادى.... ينشاللا...» باس جاعىمىزداعى توسەكتەن سارتاي اعاي نالىستى ۇنمەن ءتىل قاتتى. «ءتۇۋ ۇيقى بەرمەدىڭدەر عوي...» راقاڭ تاڭدانا بۇرىلدى. «ءوي، سەن كۇزەتتى تاستاپ كەتتىڭ بە؟» سارتاي ەكىنشى بۇيىرگە اۋناپ ءتۇستى. «ءتوعايالى تۇر... ۇيقى بەرىڭدەرشى...» راقاڭ سەزىكتەنگەن ادامداي توسەكتەن باسىن كوتەردى. «ءوي، ءتوعايالى دوسىڭ ساعان نەعىپ مەيىرىمدەنە قالدى؟» سارتايدا ءۇن جوق. قورىلداي باستاعان. تەگى، ۇيقتاپ ۇلگىرسە كەرەك. راقاڭ ءسال كىدىرىستەن كەيىن دالاعا شىعىپ كەتكەن-دى. ورالماي، ۇزاق بوگەلدى. اياعىمدى ەپپەن باسىپ، مەن دە كۋبريكتەن كوتەرىلە بەرگەن ەدىم، كاپيتان ەسىكتەن سىعالادى. «ويات سارتايدى. تەز شىقسىن...» مەحانيكتى زورعا وياتتىم. ەكەۋمىز دە سىرتقا شىقتىق. اشۋلى كاپيتان مەحانيكتى جارادان الا ءتۇستى. «ۆاحتانى تاستاۋعا قانداي قاقىڭ بار؟» سارتاي كۇرسىنىپ تەمەن قارادى. «مەنى ءتوعايالى اۋىستىرعان...» قاناي سىلكىپ-سىلكىپ جىبەردى. «قاشان اۋىستىڭ؟» مەحانيك ساعاتىنا قارادى دا، كىنالى ۇنمەن ءتىل قاتتى. «ساعات جارىمداي بولىپتى عوي...»
ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن ەندى عانا ءتۇسىندىم. ءتوعايالى مەن اقمامبەت كىشكەنە قايىقپەن كەتىپ قالعان ەكەن...
...بوزارىپ قىسقى تاڭ اتتى. ءۇش كەمەنىڭ ادامى تاماق ىشپەستەن جان-جاققا تارالا باستادىق. توعايالىلەردى ىزدەپ اۋرەمىز. كۇن كەشكىرە زورعا تاپتىق. مۇز تاۋلارىنىڭ اراسىنداعى قۋىستا ءجۇر ەكەن. قۇپيا سىرلارى دا ەندى اشىلدى. سەن استىندا قيراپ قالعان شانالار جاتىر. اپاتقا ۇشىراعان يتبالىقشىلار قوسى بولۋعا ءتيىستى. قاراۋ جاننىڭ بىزدەن قىزعانىپ جۇرگەنى بۇلىنگەن ەلدىڭ مۇلكى ەكەن. سەڭ قوپارىپ جۇرگەن قاراقشىلار ءبىزدى كورگەندە توبەلەرىنەن جاي تۇسكەندەي بولدى. «زۇلىمدار!» قاناي اعاي ءوز بولەسىنە مىلتىعىن كەزەنىپ، تاپ بەرگەن ەدى، راقاڭ ۇستاپ ۇلگىردى. اشۋ ۇستىندە اتىپ تاستاۋدان دا ءجۇز جانار ەمەس، الاسى مول اۋماقتى كوزدەن وت شاشىپ، ءدىرىل قاعادى. «سەزگەنمىن سەنىڭ سىرىڭدى... بۇل مۇلىكتەردىڭ يەلەرى تۋرالى قايعىرۋ، ولاردىڭ تاعدىرىن ويلاۋ ەسىڭە دە كەلمەيدى اۋ، سەن ءيتتىڭ... كوردەگى ولىكتىڭ كەبىنىن الۋعا دا بارارسىڭ، سەن وڭباعان... كور قوپارعان قورقاۋ. الدىڭعى كۇننەن ءبارى ايتساڭ يەلەرىن ىزدەگەن بولار ەدىك...» راقاڭ دا اۋىر كۇرسىنىپ قويدى. «اپىراي، دەيسىڭ... شىراعىم-اي، توعاي-اي، سەنىڭ دە ءبىر كوزىڭ تويار كۇن بولار ما ەكەن؟.. بۇلىنگەن جۇرتتان بۇلدىرگى الما... تالاي ءسابي جەتىم قالىپ، ەگىلۋدە شىعار... ال سەن... سەن...» قاناي اعاي قايتادان ۇمتىلدى. «جىبەرىڭىزشى، اتىپ تاستايىن، مىناۋ ءيتتى!..» راقمەت كاريا تاعى دا مىلتىققا جابىستى. «قوي، شىراعىم... بۇل وڭباعاننىڭ دا اسىراپ وتىرعان بالالارى بار عوي... كوز جاسىنا... ودان دا مىناۋ بۇلىنگەن مۇلىكتىڭ يەلەرىن ىزدەلىك... مۇمكىن، سۇيەكتەرىن تابارمىز!»
كاپيتان بۇيرىعىمەن تاعى دا جان-جاققا تارالىپ، مۇزدى تاۋلار اڭعارىن ارالاپ كەتتىك. كۇن باتىپ، ءىڭىر قارانعىسى تۇسكەن كەز بولاتىن. قانشا شارلاساق تا ەشبىر دەرەك تابا المادىق. ءتۇن ورتاسى اۋعاندا شارشاپ-تالىپ، كەمەگە ورالدىق.
مىنە، كەشەگى كۇنىمىز وسىنداي سەرگەلدەڭمەن اياقتالعان-دى. ەكيپاج مۇشەلەرىنىڭ ءتوعايالىنى جازعىرۋ سەبەبى دە وسى وقيعاعا بايلانىستى. زاڭدى جازعىرۋ! مىناۋ ەكى وڭباعاننىڭ اۋرەسىنە بولا، ءقازىر ءۇش كەمەنىڭ 35 ادامى كاتەر ۇستىندە كەلەمىز. تەك اپاتقا كەزدەسپەسەك بولعانى...
— و، دوڭىز.— قاناي اعاي كەمە تۇمسىعىنا قاراي بارا جاتقاڭ بەتىندە ءتوعايالىنى كوز نالەتىمەن تاعى دا ءبىر تۇيرەپ ءوتتى.— يتەرە تاستايىن با!
«نەپتۋن» بار ەكپىنمەن ىلگەرىلەپ كەلەدى. ءتاڭىرى «نەپتۋن» ماناعىدان دا گورى قاھارلانىپ العان. كوك بۋرىل ساقالىن اسپانعا كوتەرىپ، كەمە «نەپتۋندى» تەۋىپ-تەۋىپ تاستايدى. كاپيتان كەمە تۇمسىعىندا تۇر. بينوكلىن كوزىنەن تۇسىرمەي، الىسقا قارايدى دا، كۇرسىنىپ قويادى.
— قاناي اعا، نە كورىنەدى؟
— مۇز كورىنەدى، ىنىشەگىم، مۇز...
— شىنىمەن-اق ەتە الماي قالعانىمىز با؟
— نەگە وتپەيمىز؟.. ازىرگە جابىلا قويماس... قورىقپا!
كاپيتان ۇرەيىمدى سەرپىلتىپ، كوڭىلىمدى كوتەرمەك بولعانداي، ارقاما قاعىپ، بينوكلىن ۇسىنادى.
— ءما، ماعان سەنبەسەڭ، ءوز كوزىڭمەن...
بينوكلدى كوزىمە شاقتاپ، تۇستىككە قارايمىن. قارسى الدىمىز تۇتاسىپ جاتقان قالىڭ مۇز. تولقىن قۋعان زور سەڭدەر بىرىنە-بىرى مىڭگەسە، ءبىرىن-بىرى قۋالاي جارىسادى. سەڭدەر اراسىندا تەڭىزبەن جالعاسىپ جىڭىشكە عانا جىلعا جاتىر. از ۋاقىتقا جابىلا ءتۇسىپ، ارتىنشا قايتادان اشىلادى.
— اعاتاي-اۋ، مىناۋ جىپ-جىڭىشكە جىلعاعا سيامىز با؟
— الىس بولعاندىقتان جىڭىشكە كورىنەدى.— قاناي اعاي مەنى وزىنە تارتىپ، كۇلەدى.— ول جىلعادان ون شاقتى كەمە قاتار وتەدى... تەك جابىلماعاي دە... جابىلماس... ۇلگىرەرمىز...
— ايتقانىڭىز كەلگەي...
... ساسكە كەزىندە جىلعاعا دا تاياندىق. جالعىز كەمە عانا سيارلىقتاي تارىلا تۇسكەن ەكەن. شىعار اۋزى ءبىر اشىلىپ، ءبىر جابىلادى. «باۋتينشى» مەن «شميدت» تە كەلىپ جەتكەن-دى. كەمەلەردى قاتارلاستىرا ءجۇرىپ، ءۇش كاپيتان ايعايلاسا كەڭەستى دە، تاۋەكەلگە بەل بايلادى. «نەپتۋن» وزاتتاۋ شىعىپ، ىلگەرىلەي بەردى. ەكى كەمە ارتىمىزدا ىلەسىپ كەلەدى. جىلعا بارعان سايىن تارىلا تۇسۋدە، ءجيى اشىلىپ، ءجيى جابىلادى. مەندە زارە قالماعان. ەكيپاج مۇشەلەرى تۇگەل باگورمەن قۇرالدانىپ دايىن تۇر. كەمە بۇيىرىنە تايانعان مۇز كەسەكتەرىن ۇجىمداسا كەيىن يتەرەمىز. تۇتاس مۇزدان ومىرىلىپ تۇسكەن زور سەندەر كەمە توسىنە سوعىلىپ، شاتىر-شۇتىر بولا قالادى. ءتاڭىرى «نەپتۋن» تولقىنىن توبەمىزدەن اسىرا لاقتىرادى. جۇلىپ تا كەتەر ءتۇرى بار. ەندى ءبىر ءسات كەمە ءبۇيىرى مۇز اراسىنا قىستىرىلدى دا قالدى. جىلجىتار ەمەس، سىعىپ بارادى، جىمىرىپ بارادى.
— شەگىن، شەگىن...
قاناي اعاي قولىن كەيىن سەرمەيدى. تەلەگراف اپپاراتى مازاسىز شىلدىرلايدى. الدەنە كۇتىر-كۇتىر ەتە قالادى. كاپيتان ايقايلاپ جىبەرەدى.
— اقىرىن، اقىرىن... توقتات... العا...
تەلەگراف تاعى دا شىلدىرلايدى. كەمە تۇمسىعى شوگىپ بارا جاتقانداي. قاناي اعاي كۋبريكتى مەگزەيدى.
— بىرەۋىڭ ىشكە ءتۇسىپ قاراڭدارشى... بول تەزىرەك.
ءتوعايالى دومالانا جۇگىرىپ، كۋبريككە تۇسەدى دە، قايتادان كوتەرىلەدى.
— وڭ بۇيىردەن تەسىلگەن... تىزەدەن سۋ... اكەلىڭدەر... يتبالىق اكەلىڭدەر...
توعان قايتادان تەمەن تۇسەدى. ەكى يتبالىقتى ەكى قولىنا الىپ اقمامبەت تە كۋبريككە قۇلايدى. ەكيپاج مۇشەلەرى تۇگەل وسىلاي ويىسقان. كاپيتان ايعايلاپ توقتاۋ سالادى.
— ءبارىڭ بىردەي قايدا باراسىڭدار...
قانەكەڭ قارعىپ كۋبريككە تۇسەدى. مەن دە بىرەر باسپا تومەندەپ باردىم دا، بوگەلە ءتۇستىم. جوعارىدان تەسىلگەن ەكەن، سۋ سارقىراي قۇيىلادى. ءتوعايالى مەڭ اقمامبەت مويىندارىنان قۇيىلعان مۇزداي سۋدى ەلەڭ ەتپەستەن تۇقشاڭداي قيمىلداپ، مۇز ومىرعان ۇڭگىرگە يتبالىق مايىن تىعىنداپ جاتىر. كەشەگى كۇنالارىن ەرلىك ەڭبەكتەرىمەن اقتاماق شىعار. تايسالار دا تارتىنار ەمەس. ەندى ءبىر ءسات ەكەۋى ۇڭگىر اۋزىنا تىعىندالعان يتبالىق مايلارىن كەۋدەلەرىمەن باسىپ، كەمە قابىرعاسىنا جابىسا قالدى. قارلىعىڭقى داۋىسپەن ايعايلاپ تا قويادى.
— اكەلىڭدەر... تاقتاي... شەگە...
مەن جۇگىرە كوتەرىلىپ، تاقتاي، شەگە جەتكىزدىم. كۋبريك ىشىندە بالعا تاقىلى ەسىتىلە باستادى. ازدان كەيىن بەلۋاردان سۋ كەشىپ، ءتوعايالى مەن اقمامبەت كۋبريكتەن شىقتى. كيىمدەرى مالمانداي.
— ۋھ، قۇداي ساقتاپ، توقتادى-اۋ... كىڭ...
وسىنىڭ ارتىنشا ماشينا بولىمىنەن سارتاي اعاي جۇگىرىپ شىقتى. كەۋدەسىندە ىشكى كويلەكتەن وزگە كيىم قالماعان. شاشتارىنان سۋ سورعالايدى. باسىن سىلكە تاستاپ، اپتىعا سويلەيدى.
— ويباي-اۋ، ويباي، كەلمەيسىڭدەر مە... ماشينانى توعىتىپ بارادى...
— نەمەنە، سۋ ما؟
— سۋ بولماعاندا... كيىمدەرىمنىڭ ءبارىن تىعىندادىم..، توقتار ەمەس...
ابىگەردىڭ ايىپكەرلەرى يتبالىقتاردى قۇشاقتاپ ماشينا بولىمىنە جۇگىردى.
— بولىڭدار، كۋبريكتەن سۋدى توگىڭدەر... ناسوستى... تەزىرەك... بىرەۋلەرىن مۇزدى ويىڭدار...
كاپيتان ەكيپاج مۇشەلەرىنە كەلتە جارلىق بەرەدى دە، مەحانيككە بۇرىلادى.
— ماشيناڭ ىستەي مە؟
— قايدان ىستەسىن... سۋ جاۋىپ كەتسە...
— ءجۇر، وندا نەگە تۇرسىڭ... ەرتەرەك نەگە ايتپادىڭ؟
كاپيتان بىرەر ادىمداي بەرىپ، ارت جاعىمىزدا تاياۋ تۇرعان «ءباۋتينشى» كاپيتانىنا ايعايلايدى.
— ايسا، ۋا، ايسا، بەرى جاقىندا... باتىپ بارامىز... تىركە ءبىزدى...
كاپيتان ىشكە ەنە بەرەدى. راقاڭ ۇلكەن تۇتىكتى اۋزىنا اپارىپ، «ءباۋتينشىنى» كومەككە شاقىرادى. تۇسىنسە كەرەك، «ءباۋتينشى» تايانا ءتۇسىپ، تىركەۋ ارقاننىڭ ۇشىن الادى دا، «نەپتۋندى» ەپتەپ قانا كەرى سۇيرەيدى. ەكيپاج مۇشەلەرىنىڭ ەرلىك ەڭبەگى بوسقا كەتپەسە كەرەك. ءبۇيىرى مۇزدان بوسانعان «نەپتۋن» كەيىن قوزعالا باستاعان.
تىركەۋدە كەلەمىز. ناسوستى كۋبريكتەن ماشينا بولىمىنە كەشىرىپ، سۋدى دا توگىپ كەلەمىز. الدىمەن موتوردى سۋ تۇتقىنىنان بوساتپاقپىز. ەندى سەن قىسىمىنان قۇتىلىپ، ايدىنعا شىعىپ ۇلگىردىك. ماشينا بولىمىندەگىلەر ءالى دە ارپالىس ۇستىندە. تومەنىرەكتەن تەسىلسە كەرەك، تىعىنداۋى قيىنعا سوعىپ جاتقانداي. ەكى قولىن يىققا دەيىن سۋعا سۇعىپ، كاپيتان دا سوندا ءجۇر. اندا-ساندا سىرتتاعىلارعا كەلتە جارلىق بەرىپ قويادى.
— تىركەۋ ارقاندى تۇمسىققا كوشىرىڭدەر... «باۋتينشىدەن» ناسوس الدىرىپ، كۋبريكتەگى سۋدى توگىڭدەر...
تىركەۋ ارقان تۇمسىققا كوشىرىلگەن. «نەپتۋن» جەلگە ءبۇيىرىن توسقان كەزدە، اۋدارىلىپ كەتە جازداپ، زورعا دەگەندە اينالىپ ۇلگەردى. ءقازىر ەكيپاج مۇشەلەرى ەكىگە جارىلعان؛ ءبىر توبى كۋبريكتەن، ەكىنشى توبى ماشينا بولىمىنەن كەزەكتەسە سۋ توگىسۋدە. مەن ماشينا ءبولىمىنىڭ ەسىگى الدىندا تۇرمىن. كومەكتەسپەك ءۇشىن ىشكە تۇسكەن ەدىم. قاناي اعاي قۋىپ شىقتى. ءقازىر كۇرسىنە ءتۇسىپ، مەزگىل-مەزگىل ەڭكەيىپ قانا قارايمىن. ونداعىلار ءالى دە سول ابىگەر. ناسوستاعى جىگىتتەر قانشا جەدەل قيمىلداعانمەن دە، سۋ ازايار ەمەس. ەندى ءبىر كەز ءتوعايالى اعاي مايلى سۋعا ەكپەتىنەن جاتا كەتتى.
— تاپتىم، تاپتىم... بەرى اكەل، يتبالىقتى بەر!..
— ە، باسە... ەكى جەردەن تەسكەن ەكەن عوي... تىعىنداي گور تەزىرەك.— كاپيتان بۇل جولى رازىلىق راي ءبىلدىرىپ، قولىنداعى يتبالىعىن بولەسىنە ۇسىندى.— جاسا، مىڭ جاسا!
— لاقتىرىپ كەتەتىنىڭ قايدا؟— توعاڭ يتبالىقتى مۇز ومىرعان قۋىسقا نىعارلاي ءتۇسىپ، جىميدى.— ەندى مىڭ جاسا دەيسىڭ... جازالاۋدىڭ ورنىنا...
— ءبارى دە ەسكە الىنادى... تەك اپاتتان امان بولايىق.
توعاڭنىڭ سوڭعى ەنبەگىنە ابدەن-اق ريزا بولسام كەرەك.
مەن قۋانعاننان ايعايلاي جۇگىردىم.
— الاقاي، الاقاي... تىعىندادى، تىعىندادى... جاساسىن، ءتوعايالى اعاي، مىڭ جاساسىن!..
— بارەكەلدە، يا، اقسارباس،— راقاڭ تەرەڭ تىنىستاپ، باسىن يزەدى.— ول ءيتتىڭ ولەرمەندىگىنەن كەيدە وسىنداي پايدا كورىپ تە قالامىز...
ماشينا بولىمىندەگىلەر كيىمدەرىنەن سۋ سورعالاپ، جوعارى كوتەرىلدى. ەكيپاج مۇشەلەرىنىڭ جۇزىنەن ۇرەي سەيىلە باستاعان. ءقازىر ولار ءتوعايالى اعايدى جازعىرۋدان توقتالىپ، العىستايتىن ءتارىزدى.
22
... سەڭنەن سەندى قۋالاي وتىرىپ، ءىرىلى-ۇساقتى مۇز شىڭدارى ارالىعىنداعى شاعىن عانا يىرىمگە توقتاعانبىز. كەلەر تاڭدا جەل تىمىپ، شىڭىلتىر اياز باستالدى. مەيىرىمسىز تابيعات ءبىزدى ءقازىر ءبىرجولا سەڭ قاماۋعا الىپتى. كولەمىنە كوز جەتەرلىك وسى ءبىر كىشكەنە ايدىن بولماسا، توڭىرەكتىڭ بارلىعى تۇتاسىپ جاتقان كوكشە مۇز. اشىق تەڭىز بۇل ماڭنان 200 كيلومەتر شەگىنىپ كەتۋلى. ءوز بەتىمىزبەن شىعا الار دا ەمەسپىز. جاياۋلاپ جۇرە بەرۋگە جاقىن ماڭدا قارا جوق، جەتكىزەر ەمەس، جەر شالعاي!
جەل باسىلعان ساعاتتا-اق ءۇش كەمەنىڭ 35 ادامى، ايسا اعايدىڭ تىلىمەن ايتقاندا «ۇلى قۇرىلتايعا» جينالعانبىز. اركىم ءارتۇرلى ۇسىنىستار ەنگىزىپ، ۇزاق كەڭەستىك. قاراۋلىعى بولماسا، ەڭبەككە دەگەندە جانىن سالاتىن ءتوعايالى اعاي تۇتاسىپ جاتقان مۇز الاڭىن سوناۋ «تەڭىز جيەگىنە دەيىن ويىپ، كەمەلەردى دە الىپ شىعالىق» دەگەن «ولەرمەندىك» پىكىرىن ايتتى. «قۇرىلتاي مۇشەلەرى» دۋىلداسا كۇلىپ الدى. «بارەكەلدە، 200 كيلومەتر جەرگە قالاي سەن مۇزدى ويىپ بارماقسىڭ...» توعاڭ كوپكە دەيىن ءوز پىكىرىن دالەلدەپ، وتىرىپ الدى. «كۇندەرىم-اۋ، قىپ-قىزىل التىندى تاستاپ كەتەمىز بە؟.. ءاي، وسى كوز قورقاق، قول باتىر...» جۇرت تاعى دا دۋ ەتە قالدى. «باسە، باسە... سەنىڭ ەسىل-دەرتىڭ سول قىپ-قىزىل التىندى توڭىرەكتەيدى دە جۇرەدى-اۋ... سورلى...» راقاڭ، بۇل جولى ءتوعايالىنى كوتەرمەلەپ، كۇلەگەش جاندارعا جەكىرىپ تاستادى. «مازاق ەتپەڭدەر... التىندى ويلاسا نە سولەكەتتىگى بار؟ ەكى ايدىڭ ەڭبەگىن. بالا-شاعانىڭ ىرىسى جاتىر بۇل كەمەلەر ىشىندە... راس، 200 كيلومەتر جەردىڭ مۇزىن ويىپ جەتۋ دەگەن مۇمكىن ەمەس... جاياۋ شۇبىرۋعا تاعى دا بولماس. اياق جەتەر جەر بولسا ەكەن... جول-جونەكەي قانداي جاعدايعا كەزدەسەرىمىزدى كىم بىلگەن... وزگە قانداي شارا بار؟ وسى ماڭدا ويلاسالىق!»
راقاڭ سەلدىر ساقالىن ءبىر سيپاپ، قادىرالىگە بۇرىلدى. «سەن نە دەيسىڭ؟» دەگەندەي. قادەكەڭ سويلەر الدىنداعى ءداستۇرى بويىنشا ەرگە لايىق زور مۇرىننىڭ قارا قوشقىل تۇمسىعىن تاعى دا مازاسىز ۋقالاي وتىرىپ، قاناي مەن ايساعا كەزەك قارادى. «اقىل جاستان» دەيدى عوي. سەندەر نە ايتاسىڭدار؟» ايسا اعاي ءازىلقويلىعىنا سالىنىپ، قۋلانا كۇلدى. «ۇلكەن وتىرىپ كىشى سويلەگەننەن بەز...» «تەڭىز بورىلەرىنىڭ» شەشىمىنە باس يدىك». ءقادىرالى دە جىميدى. «قوي اسىعى دەي كورمە، قولىڭا جاقسا ساقا عوي» دەگەن. تاجىريبەلەرىڭ دە از ەمەس... وتتارىڭنىڭ مول كەزى. باتىل شەشىمدى سەن ەكەۋىڭنەن كۇتەمىز... ال راقاڭ ەكەۋمىزگە سالساڭدار وسى ارادان قوزعالماق ەمەسپىز... «كارىلىكتىڭ دۇنيە قورلىعى» دەپ مازاق ەتە كورمەڭدەر... ءبىز ەكەۋمىز بۇدان زوردىڭ دا تالايىن كورگەنبىز... سولاي ەمەس پە، اقساقال؟»
راقمەت كاريا باسىن عانا يزەدى. ايسا دا وسىنى قۇپتاعاندىعىن سەزدىرە «نەپتۋن» كاپيتانىنا بۇرىلدى. «قانەكە، ءسىز نە ايتار ەدىڭىز؟» قاناي اعاي قاليانىن سورا ءتۇسىپ، تەرەڭ ءبىر تىنىستاپ الدى دا، كوز قيىعىن ماعان توقتاتتى. «كانە، كاپيتان ۇلى، سەن قالاي ويلايسىڭ؟» «ماحاچتا بۇدان دا اۋىر بولعان-دى...» دەگەندەي، تاۋەكەل ەتەمىز بە، ءا؟» مەن يىعىمدى عانا قوزعادىم دا، ويلانىپ قالدىم. قانەكەڭ مەنەن جاۋاپ كۇتپەگەندەي، قاليانىن ءجىتى سورىپ، تەرەڭ ويعا شومىپتى. كاپيتان مىناۋ جانداردى تونگەلى تۇرعان قاتەردەن قۇتقارۋ جايىن، ايلار بويى اۋىر ەڭبەكپەن قۇرالعان التىن قازىنانى دا امان ساقتاۋ شاراسىن ويلايدى. «جاۋاپتى شەشىمگە سوقىر تاۋەكەل ەتپەيىن...» دەيتىندەي. مەن تەرەڭگە بارمايمىن. «قالاي شەشىلەدىنىڭ؟» ماحاچتا بۇدان دا اۋىر بولعان-دى» توڭىرەگىندە عانا ويلانام. «ماحاچتا بۇدان دا اۋىر بولعان-دى...» اسىرەسە وسى ماتەلگە كوبىرەك كوڭىل اۋدارعانمىن. «ءبىر كىتاپتان كەزدەستىرگەن سياقتىمىن... يا، يا، ءۆوينيچتىن «بوگەلەگىنەن» وقىعان ەكەنمىن-اۋ!» ەندىگى سۇراق جاۋابىن كاپيتان جۇزىنەن ىزدەستىرەمىن. ول ءالى دە توقتامعا كەلمەگەندەي. ءۇنسىز وتىر. كوز الدىن كوك الا تۇتىنگە جاپتىرىپ، مويىل قاراشىقتارىن ءبىر نۇكتەگە قاداپتى.
راقاڭ تاماعىن ءبىر كەنەپ، قانايعا بۇرىلدى. «قاناي، نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ مىناۋ جۇرت سەنىڭ لەبىزىڭدى تىڭداعىسى كەلەدى. نە ويلايسىڭ؟ «تاۋەكەل ءتۇبى قايىق، مىنەسىڭ دە وتەسىن» دەگەندەي، جاعادان كەلەر كومەكتى كۇتىپ، قالۋدى ماقۇلدايسىڭ با؟ الدە...»
كوپ تىڭداپ، از سويلەيتىن، سوزگە ساراڭ كاپيتان قارا مۇرتىن قاليان سىرتىمەن سيپاي وتىرىپ، ءوز شەشىمىن كەك تولعانا شەرتتى. «قالالىق دەۋشىلەردى دە، تارالىق دەۋشىلەردى دە جازعىرۋعا بولمايدى... ماسەلە ويىنشىق ەمەس، ادامدار تاعدىرى تۋرالى... ەڭبەك جەمىسىن تاستاپ كەتپەدىك دەۋشىلەر دە ءۇي جاندارىنىڭ قامىن ويلاعاندىقتان ايتاتىن-دى. «بۇدان زوردىڭ دا تالايىن كورگەنبىز» دەپ قادەكەڭ ايتقانداي، بولاتحاننان وزگەمىز سەندى سەرگەلدەننىڭ تالايىن باستان وتكىزدىك... اسكەري تەڭىزشىلەردىڭ تالاي ۋاقىت سۋ استىندا قالىپ قوياتىن كەزدەرى بولادى..، تىنىس تارىلا باستايدى. سونىڭ وزىندە دە ومىردەن ءۇمىت ۇزبەيدى...» كاپيتان اسكەري ءومىرىن ەسكە تۇسىرگەندەي بوگەلىپ قالعان ەدى، راقمەت كاريا اركىمنىڭ جۇزىنە ۇڭىلە ءتۇسىپ، تاماعىن تاعى دا كەنەپ قويادى. «ويپىرىم-اۋ دەسەڭشى... ونىڭ جانىندا مىناۋ دەگەن ويىنشىق قوي!..»
كاپيتان ءسوزىن قايتادان باستادى. «ارينە، ويىنشىق دەپ ايتۋعا بولماس... مەڭىرەۋ تابيعاتتىڭ مۇز تۇتقىنىندامىز. دەگەنمەن دە، سونشا ۇرەيلەنۋ ورىنسىز. بۇل باياعى راقاڭدار كەشكەن مىلقاۋ ءداۋىر ەمەس قوي. قولىمىزدا تەحنيكا بار. راسيو ارقىلى تىلەسەك مۇز جارعىش شاقىرتامىز، تىلەسەك سامولەت شاقىرتامىز...» قاناي اعاي رادسكە بۇرىلدى. «بەكشە، سەن اپپاراتىڭدى جوندەپ بولدىڭ با؟» راديست باسىن يزەدى. «بولدىم... حابارلاپ كەلدىم. ءبىراق جاۋاپ جوق...» كاپيتان بلوكنوتىنا بىرنەشە ءسوز جازىپ بەردى دە بەكشەگە ۇسىندى. «بار، اپپاراتىڭدا بول... مىنانى تاعى دا حابارلا، جاۋاپ كۇت!» بەكشە جۇگىرە باسىپ راديو رۋبكاعا كىردى. كاپيتان قاليانىن قايتادان تۇتاتىپ الدى دا، توقتامىن جاريالادى. «ەشقايدا تەنتىرەمەيمىز. كوورديناتىمىزدى حابارلايمىز دا، كومەك كۇتەمىز... ءتوعايالىنىڭ ۇسىنىسىندا دا ويلانار جاي بار. ارينە، 200 كيلومەترگە جول اشۋ مۇمكىن ەمەس. ال مىناۋ شىڭنىڭ توڭىرەگىن ويىپ شىعۋعا شامامىز جەتەر-اق، سوندا جەل باعىتىنا سايكەس اينالا كەشىپ، ىقتىنداۋعا بولادى... مەنىڭ شەشىمىم وسىنداي!»
راقاڭ تاعى دا ءبىر قوزعالىپ قويدى. «ال جۇرتشىلىق، نە ايتاسىڭدار؟ قابىلدايمىز عوي، سولاي ما؟»، «قۇرىلتاي مۇشەلەرى» ءبىراۋىزدان ءۇن قوستى. «ە، قابىلدايمىز... قابىلداماعاندا شە؟» اقساقال باسىن يزەدى. «ە، باسە. بارەكەلدە... اۋىزبىرلىك كەرەك... ال وندا وسى قانايدىڭ ءوزىن باستىق ەتىپ سايلالىق. بۇعان قالاي قارايسىڭدار؟» كوپشىلىك تاعى دا قۇپتادى. ايسا اعاي قۋلانا جىميدى. «مەنىڭ «قۇرداسىم» قۇددى توبە بي سياقتى. ءتىپتى وسى كىسىنىڭ ءوزىن «قۇرىلتاي» ءماجىلىسىنىڭ ءتوراعاسى ەتىپ سايلالىق!» جۇرت دۋىلداسا كۇلىپ، ورىندارىنان كوتەرىلدى. «ە، ماقۇل-ماقۇل!»
العاشقى كۇنگى ءماجىلىس وسىلاي اياقتالعان-دى. سودان بەرى ءبىزدىڭ توپ بەلگىلى تارتىپكە باعىنعان كىشى-گىرىم اسكەري بولىمشە ءتارىزدى. ءوز كومانديرىمىز، ءوز اقىلگويىمىز، ءوز ساۋىقشىمىز بار. بەت-بەتىمىزبەن جايىلماي، ۇجىمداسا، بىرلەسە ەڭبەك ىستەيمىز. العاشقى ارەكەتىمىز «نەپتۋننىڭ» مۇز تەسكەن جەرلەرىن جاماۋدان باستالدى دا، مۇز شىڭىنىڭ توڭىرەگىن دە دوڭگەلەكتەي ويىپ ۇلگەردىك. كوپ ۇزاماي اڭشىلىقتى دا قايتادان باستاعانبىز. اۋى رايى دا تۇزەلگەن، كاسىپ تە وڭدى. كەمە جۇكتەرى تولىپ بولعان. كوڭىلىمىز دە كوتەرىڭكى. استراحاننان كەلەر مۇز جارعىشتى كۇن سايىن ۇمىتتەنە كۇتەمىز. «كوورديناتىمىزدى شاتاستىرماسا جەتەر كەزى بولعانداي ەدى، بوگەلگەنى نەسى؟ الدە مۇز تىم قالىڭ بوپ، بۇزا الماي جۇرگەن شىعار؟» ايتسە دە كۇدەر ۇزبەيمىز. راسيا ارقىلى قايتادان حابارلاسامىز. «تەڭىزگە شىقتى» دەگەن جاڭا حابار الامىز.
«مۇمكىن، ءتىپتى جول بويى ءبىز سياقتى تالاي ءبىر مۇز تۇتقىندارىن ازاتتاپ كەلە جاتقان-دى...»
كەشەدەن بەرى عاجايىپ ءبىر اق تىمىق باستالعان-دى. كۇن رايى كىلت وزگەرە مە دەگەن كۇدىك بار. اۋا زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ كەيدە ءبىر قاتەلەسەتىن كەزدەرى دە بولادى عوي. قاتەر بار دەپ ايتپايدى. دەگەنمەن دە ساقتانۋدامىز.
بۇل كۇنى مەن اڭشىلىقتان كەيىن دە «اقۇلپامەن» اۋرە بوپ، كەش ورالعان ەدىم. كۋبريك ءىشى ءيىن تىرەسكەن جان ەكەن. سىيماعاندارى ەسىكتەن سىعالاپتى. «ۇلى قۇرىلتاي» ءماجىلىسى اياقتالىپ قالعان بولسا كەرەك. «ال الەۋمەت، ماقۇلدايمىز عوي!» دەپ قالدى قۇرىلتاي ءتوراعاسى. جۇرت ءبىر اۋىزدان قۋاتتاپ، ورىندارىنان كوتەرىلدى. «ە، ماقۇل، ماقۇل!» توڭازىپ تا قالعان ەدىم، اسىعا جۇگىرىپ ىشكە ەندىم. ەكيپاج مۇشەلەرىنىڭ قاباقتارىندا تۇنجىراڭقىلىق بار. بىرەۋلەر بارومەترگە كوز تىككەن. كۇرسىنىپ تە قويادى. ەكى تىزەسىن مازاسىز ۋقالاپ، راقاڭ وتىر. بيىك ماڭدايىنىڭ شىتىرمان اجىمدەرى تەرەڭدەي تۇسكەن.
— اتا، ءبىر جەرىڭىز اۋىرا ما؟
— كارى سۇيەگى تۇسكىردىڭ، سىرقىراپ وتىرعانى.
— راقاڭنىڭ «بارومەترى» اۋا وزگەرەدى دەيدى،— ءتوعايالى اعاي كۇرسىنىپ الدى.— ازىق تا تاپشىلانىپ قالدى...
— شىراعىم-اي، ازىقتى ۋايىمداماشى،— راقمەت اقساقال ەكى تىزەسىن سىقىرلاتا ۋقالاپ، قاباعىن شىتىدى.— يتبالىق، مايىن شىجعىرىپ ىشسەك تە اشتان ولمەسپىز... تەك اماندىق تىلەڭدەر... تەك مىناۋ جالاڭاش تۇستان سوقپاعاي... ينشاللا، ىقتىنداپ ۇلگەرسەك...
— ال، كەزەكشىلەردەن وزگەلەرىڭ تىنىعىڭدار...سەرگەكتەۋ بولايىق.
كاپيتان .ورنىنان كوتەرىلدى.
سەرگەكتەۋ بولعان ءجون.— راقاڭ ءماسىسىن قايتادان كيدى دە، توسەگىنە قيسايدى.— اسىلى، شەشىنبەي-اق قويىڭدار.
كوپكە دەيىن كىرپىگىم ىلىنبەي، ۇزاق دوڭبەكشىگەنمىن، ابدەن تالىپ ۇيىقتاسام كەرەك، شاتىر-شۇتىر داۋىستان شوشىنىپ وياندىم دا، كۋبريكتەن جۇگىرە شىقتىم... ءتاڭىر «نەپتۋن» قۇتىرىنىپ العان ەكەن. مۇز شىڭدارى اراسىنداعى اشىق اڭعاردان قارلى بوران ۇيىرە، داۋىلداتا سوعىپ تۇر. اجىلداي ەسكەن جەل ءۋىلى، شاتىرلاي سىنعان سەڭ كۇركىرى، داڭعىرلاعان موتور داۋىستارىمەن بىرگە اشىنعان ادام ايعايلارى ەستىلەدى.
— شىعىڭدار، شىعىڭدار...
— ازىقتى... جەلكەندى...
— قايىقتى، كىشكەنە قايىقتى مۇزعا تۇسىرىڭدەر.
«ءباۋتينشى» مەن «شميدت» ءۇستىن سەڭ جاپقان. ادامدارى مۇز ۇستىندە ءجۇر. اپاتقا ۇشىراعانداردىڭ الدى ءبىزدىڭ كەمەگە قاراي بەتتەگەن. كەمە «نەپتۋن» ءتاڭىرى «نەپتۋننان» ىعىسىپ، مۇز شىڭىنىڭ ىقتاسىنىنا قاراي جىلجىعان. مەزگىل-مەزگىل مۇز قىسىپ، بوگەلىپ قالادى. ەندى ءبىر ءسات ءتاڭىرى «نەپتۋن» كوتەرىپ اپارىپ، شىڭ قابىرعاسىنا سوققان ەدى، كەيىن تۇسكەن بەتىندە ەكىنشى قابىرعادان سەڭ باستى دا، كىلت توڭكەرىلە جونەلدى. زورعا دەگەندە سەكىرىپ ۇلگەردىك. «اقۇلپانى» الا شىعۋعا دا مۇرشام كەلمەدى.
«بۇرىنعى كۇندەر كۇن ەكەن، ەندىگى كۇندەر جىر بولدى...» جىر ەمەس-اۋ مۇڭ بولدى. ەندىگى جەردە ەل-جۇرتپەن حابارلاسار راسيامىز دا، باسپانامىز دا جوق، مۇز شىڭىندا قالدىق تا قويدىق.
... سەرگەلدەڭگە ۇشىراعانىمىزعا بۇگىن بەسىنشى تاۋلىك. ەكىنشى كۇنى مۇز شىڭى دا بۇزىلا باستاعان-دى. ءقازىر 35 ادام ەكى كىشكەنە قايىققا كەزەك تيەلىپ، مۇز الاڭدارىنىڭ بىرىنەن بىرىنە كوشەمىز. مۇز ءۇستىن تۇگەل سۋ جاپقان. قايىقتارىمىزدى سۇيرەي شىعىپ، ءىرىلى-ۇساق توبەلەرگە پانالايمىز دا، جەلكەننەن قوس تىگىپ، از-كەم تىنىعامىز. كەزەكپەن كىرپىك ىلىندىرەمىز. مەيىرىمسىز تابيعات ءبىزدى بۇل جەردە دە تۇراقتاتپايدى. بۇگىن ءبىر قايىعىمىزدى مۇز قيراتىپ، جالعىز قايىققا قاراپ قالدىق. ازىعىمىز دا مۇلدە سارقىلعان. باقىتىمىزعا قاراي وتىن مول. مۇز توبەلەردى اقتارا باستاساق نە بورەنەلەر، نە قايىق، كەمە سىنىقتارى شىعادى. «ولمەگەنگە ءولى بالىق» دەگەندەي بىرەر بالىقتار دا كەزدەسەدى. ونداي كۇندەرى ىستىق سورپا ءىشىپ، ءبىر كەنەلىپ قالامىز.
ەڭسەلەر تومەن بۇگىلىپ، قاباقتار تاستاي تۇيىلگەن. اش ادامنىڭ ۇرىسقاق بولاتىنى راس شىعار-اق. كوبىنەسە تىلدەسپەيمىز دە، تىلدەسكەندەر ءبىرىن-بىرى ءىلىپ-قاعىپ شاڭقىلداسا كەتەدى. توعايالىگە دەگەن نالىس وتكەن اپتادا ۇمىتىلا باستاعان ەدى. ءقازىر قايتادان باستالعان. سارتاي اعاي ءالسىن-الى تاپ-تاپ بەرەدى. «ءبارى سەنىن، قىرسىعىڭ... امانساۋ كەتىپ قالاتىن ەدىك... لاقتىرام مەن سەنى!» الگىدە عانا مۇز كەمەرىنە سۇيرەپ بارا جاتقان جەرىنەن اراشالاپ العانبىز. ءقازىر قولىنداعى باگورىن ۇيىرە، تاعى دا جۇگىرىپ كەلەدى.
— ولتىرەمىن.
— قوي-اي، تارت قولىڭدى.
راكاڭ تۇرا ۇمتىلىپ، باگورىن جۇلىپ الدى.
— ءتارتىپسىز!.. ءوزىڭ ءولىم اۋزىندا ءجۇرىپ، قان ارقالايىن دەپ پە ەدىڭ؟.. جازمىش... لاۋحۋلماحپۇزدا ءتاڭىرى سولاي جازعان...
— جازمىش، جازمىش! قايداعى جازمىش؟— سارتاي اعاي سارعىلت تىستەرىن شاقىرلاتا قايراپ، قالش-قالش ەتەدى.— ول مىنە وتىز ءتورت ادامنىڭ قانىن ارقالاعالى وتىر... بالا-شاعامدى كىم اسىرايدى مەنىڭ؟
— سارتاي، بۇل نە!— كاپيتان دا جەكىرىپ تاستادى،— سەميالى ادام جالعىز سەن بە ەكەن؟ قادەكەڭدە جوق پا؟ مەندە جوق پا؟ مىناۋ كىپ-كىشكەنتاي بولاتحاننىڭ قولىنا التى كىسى قاراعان...
— سەندە ادىلەتتىك جوق، تۋماڭدى سۇيەيسىڭ.— سارتاي ەندى كاپيتاننىڭ ءوزىن.جازعىرا باستادى. بۇل ونىڭ اۋزىنان تۇڭعىش رەت شىعىپ وتىرعان ءسوز.— اناۋ كۇنى ءوز قولىممەن لاقتىرامىن دەگەنىڭ قايدا؟
— ءتوعايالى ول كۇنى ءوز كۇناسىن اقتارلىق ەڭبەك سىڭىرگەن ەدى عوي.— قاناي قينالا كۇرسىنىپ، باسىن يزەدى.— ادىلەت قايدا، ادىلەت؟ ايتىڭدارشى... اسكەردە دە ايىپتى جاۋىنگەردى شترافنوي روتاعا جىبەرەدى. كۇناسىن اقتاسا، ەكىنشى رەت جازعىرمايدى...
— اپىر-اۋ دەيسىڭ.—«قۇرىلتاي ءتوراعاسى» اشۋلى جىگىتتى ارقاعا قاعىپ، تىنىشتاندىرۋعا تىرىستى.— ءتوعايالىنىڭ ول كۇناسى اقتالعان... ال سوڭعى اپاتقا ەشكىمدى جازعىرا المايمىز... ءا دەگەننەن قۇيىنداتا سوقتى دا، بىردەن-اق جانىشتى دا تاستادى... قاناي ەكەۋمىز دالاعا شىققاندا ءتىپتى جەل لەبى جوق ەدى... اۋ، ءوزىڭ قىزدىرۋلى تۇرعان دايىن موتورمەن قارعا ادىم جۇرە الماي قويدىڭ عوي... جازمىش سولاي، جازمىش...
— جازمىشتىڭ ءىشىن...— سارتاي تاعى دا جۇلقىنا باستادى.— ەشقانداي جازمىش ەمەس...
— استاپىراللا، نە دەيدى مىناۋ، نە دەيدى.— راقاڭ شوشىنا جاعاسىن ۇستادى.— مىناۋ شىركىن جىندانعان شىعار!
جايشىلىقتا دا كۇيىپ-پىسكەن مازاسىز ادام، ءقازىر شىنىندا دا شاتاسا باستاعان ءتارىزدى. ەكى كوزى شوقتاي قىزارىپ كەتكەن. كيىم تۇيمەلەرىن تۇگەل جۇلىپ، كويلەك ءوڭىرىن دە جىرتىپ جىبەرگەن. تىستەرىن مازاسىز شاقىرلاتىپ، تىنباستان ايعايلايدى. داۋسى دا قارلىعىپ بىتكەن.
— جىبەر دەيمىن، جىبەرىڭدەر...
— قوي، شىراعىم، تىنىشتال!
ءقادىرالى اعاي مەن راقمەت اقساقال سارتايدى ەكى جاقتان سۇيەمەلدەپ اكەلىپ جەلكەن ۇستىنە وتىرعىزدى. ابدەن شارشاسا كەرەك، ءقازىر ول ءتىپتى ەش نارسەدەن حابارسىز ادامداي مەدىرەۋلەنە قالعان. ەكى كوزدەن جاس ساۋلاپ، ەكى يىعى مەزگىل-مەزگىل سەلك ەتە قالادى.
— جاتشى، جاتشى، قاراعىم، سەن قاتتى اۋىرىپ وتىر ەكەنسىڭ عوي،— سارتايدىڭ الاسا ماڭدايىنا ەكى الاقانىن كەزەك باسىپ، راقاڭ كۇرسىنىپ قويادى.— تۇلا بويى كۇيىپ بارادى... سالقىن تيگەندى... ءبىر ىستىق ىشكىزەر مە ەدى... ايسا-اي، سەندە ءدارى بولا بەرۋشى ەدى...
— راقا، ءماڭىز... ەكى تابلەتكا عانا قالعان ەكەن عوي... تەك وكپەگە سالقىن تيمەگەي... جابىڭىزشى... تەزىرەك ىشكىزىڭىزشى.
ايسا ءدارىنى راكاڭا ۇسىندى دا، ءتوعايالىنى جەلكەگە ءتۇيىن جىبەردى.
— كور قازعان قورقاۋ... ءبارى سەنىڭ قىرسىعىڭ ەكەنى راس.
توعاڭ ماناعى ءبىر سوزدەردى سۇيەۋ كورسە كەرەك، بۇرىنعىداي بۇيىقپاي، كۇڭك ەتە قالدى.
— كىڭ... كىڭ... ءاي، قويساڭشى... ءبارى سەنىڭ قىرسىعىڭ... اناۋ كۇنى ءدۇل-دۇل باباعا ءتىل تيگىزىپ... جارىقتىعىمنىڭ ارۋاعى وڭدىرسىن با... كىڭ... كىڭ...
— ءوشىر ءۇنىڭدى!— قاناي جانارىنان جالىن شاشا جەكىرىپ تاستادى.— ۇياتسىز... اۋليەشىلىن... اناۋ كۇنى سەن ءيتتى لاقتىرىپ-اق كەتپەگەن ەكەنمىن... راقا، ءسىز دە...
— تس-س... تىنىشتالىڭدار... مازا بەرىڭدەر.— راقمەت كاريا ەتسىز قولدارىن وڭدى-سولدى سىلتەپ تاستادى.— كوزى ىلىنگەلى جاتىر!
اۋرۋ توسەگىن القا-قوتان قورشاپ، تىنا قالدىق. ءقازىر اركىمدەر-اق اۋىر ويلارعا شومىپ، ءوز تۋمالارىن، ءوز ومىرلەرىن ەسكە تۇسىرۋدە. مەن دە ويعا بويلاعام. ون التى جىلدىق ومىردەن ءوز بەلەسىمدى ىزدەيمىن. جۇمىر جەردىڭ بەتىندە ازىرگە مەندىك ءىز جوقتاي. ءبىزدىڭ ۇلى زاماننان كەلەر ۇرپاققا مۇرا بولىپ قالارلىق، سىمباتتى سۇلۋ سارايدا مەن قالاعان كىرپىش بار ما؟ زاماناما لايىق جالىندى جاستىق ارماندارىم قايدا؟ نە ءبىتىردىم، نە ۇلگىردىم؟ باقىتىم قايدا، سىباعام قايدا ومىردە؟ ازاماتتىق باسقىشتىڭ العاشقى ساتىسىنان-اق قۇلاپ تۇسپەكپىن بە؟ ءورىم قايدا وزىمدىك؟ بويداعى جاستىق جالىنىم جانىپ بولماي وشەر مە؟ مەيىرىمسىز تاعدىر-تابيعات، نەگە مازاق ەتەسىڭ؟ كەلتە ءومىردىڭ كەرەگى نە ەدى؟ جوق، بۇنىڭا كونبەدىم! دۋماندى، وزات ومىردەن، اتومدىق الۋان داۋىردەن الاسىم كوپ، سىباعام مول. بەرمەگىم ودان دا زور. جالىنىمدى جاندىرماي وشىرۋگە قاقىڭ جوق! اكە تابىتى الدىڭدا بەرگەن انتىم بار. ەكى شەشە، ءتورت تۋما مەنى اڭساپ كۇتەدى. التى جاننىڭ تاۋقىمەت سالماعى ءوز موينىمدا جاتىر. اۋىرلىق سەزە تۇرسام دا جاس بۇعانام قايىسار ەمەس. ءتورت تۋمامدى وقىتىپ، حالىق قاتارىنا قوسۋعا بورىشتىمىن.
قاراشىقتارىمدى ءبىر نۇكتەگە قاداپ، اياۋلى تۋمالارىمدى كوز الدىما كەلتىرەمىن. ءتورت ايلىق ءسابي ءىزىمحان اجەم مەن اناما كەزەك ۇمتىلىپ، كۇلىپ تۇرعانداي. سابيلىك ەركە كۇلكىسى قۇلاعىما كەلگەندەي؛ اجە داۋسىن ەستىگەندەيمىن. «ون اياق بولشى، قاراعىم، بولاتحان اعاڭ امان كەلەر مە ەكەن؟.. انە، انە، مەنىڭ بالبوبەگىم وڭ اياعىن كوتەردى... اقاسى امان-ساۋ، ۇلكەن ولجامەن ورالادى!..»
«ولجا، ولجا!» يا، ەلدەگى جۇرت ءبىزدى سارعايا كۇتەدى. «امان قايت، ولجامەن قايت!» دەپ تىلەيدى. ال ءبىز اساۋ تولقىن تەپكىسىندەگى مۇز الاڭىندا ىعىپ كەلەمىز. قاتىگەز تاعدىر وزگە بۇلىگىن ازسىنعانداي، دەرت شەڭگەلىن دە سالا باستادى. وسى اۋىر جاعدايعا بايلانىستى مەن مىناداي ءبىر كەزەڭدى ەسكە ءتۇسىردىم:
... ءبىز تەڭىزگە بۇگىن-ەرتەڭ جۇرەمىز دەپ تۇرعاندا الىستاعى مالدى اۋداننان اجەم تۋمالارى ساۋ ەتە قالدى. اكەمە باتا وقي كەلگەن. قۇرعاعان كوزدەرگە قايتادان جاس ىركىپ، ەگىلە كورىستىك. داستارقان سايىن قۇران وقىلىپ، ءۇي ءىشى قايتادان كۇڭىرەندى. ەكىنشى كۇنى ناعاشىم ءوز جايىن دا، ءبىزدىڭ جايدى دا تولعانا كەلىپ، اڭگىمە باستادى. «بوتاي اپاي، كەڭەسەلىكشى، مەن سەندەردى كوشىرىپ اكەتكەلى كەلدىم. بالالار بولسا جاس. بۇل جەردە اعايىن دا شامالى... قاراسىپ تۇراتىن ءبىز شالعايدا جاتىرمىز. ءبىر ماڭدا بولساق...» اجەم كوز قيىعىن ماعان اۋدارىپ، كۇرسىنە جاۋاپ قايتاردى. «ايتقانىن دۇرىس قوي، اينالايىن. ءبىر جەردە بولعانىمىز وڭدى-اق... مىناۋ ءبىزدىڭ ازاماتىمىز نە دەر ەكەن؟.. بولاتحان، سەن قالاي قارايسىڭ، بالاپانىم؟» مەن كۇلە جاۋاپ بەردىم. «اجە-اۋ، وندا مەن ىستەيتىن نە جۇمىس بار؟» ناعاشىم مەنىڭ كۇلكىمدى ريزالىق دەپ تۇسىنسە كەرەك، كوڭىلدەنە ءبىر قوزعالىپ قويدى. «ءتايىرى، جۇمىس تاپتىرمايتىن با ەدى؟ وزدەرىڭە ءبىر وتاردى جەكە الىپ بەرەمىن... ءاي راقات، تاماق تا توق... وزدەرىڭمەن وزدەرىڭ... اتا-بابادان كەلە جاتقان كاسىپ...» مەن باسىمدى شايقادىم. «اتا-بابادان كەلە جاتقان كاسىپ وسىندا دا بار عوي...» ناعاشىم ەندى تىكىرەيىپ الدى. «ءاي، سەن ءوزىڭ كامسامال ەمەس پە ەدىڭ؟ ءقازىر بۇكىل كامسامالدار قويعا كەتىپ جاتىر... ۇگىتتەپ جۇرگەن وزدەرىڭ ەمەس پە وسىنى؟» مۇدىرە جاۋاپ قايىردىم. «ۇگىت جەڭ عوي... ءبىراق، ءبىراق، بۇكىل كومسومولداردىڭ قويعا بارۋى مىندەتتى بولماس...» ناعاشى بۇرىنعىدان دا كورى قاتۋلانا ءتۇستى. «ال، ەرتەڭ ءبىز قارتايامىز. سوندا قويلارىڭدى كىم باعادى؟» مەن تاعى دا كۇلىپ جىبەردىم. «ەرتەڭ بالىقشىلار دا، تەحنيكا ادامدارى دا قارتايادى. ولاردىڭ ورىندارىن كىمدەر باسادى؟» ناعاشى دا كەكەسىن ءبىلدىردى. «بالىق، بالىق وسى دا كاسىپ بولعانى!..» ءدال وسى تۇستا اجەم دە سوزگە ارالاسىپ كەتتى. «قاراعىم-اۋ، ازابىن بىلاي قويعاندا، اپاتىن ايتساڭشى.. سۋعا كەتىپ قالا جازداۋلى...» ناعاشى باسىن يزەدى. «ارينە، قوي، بالام، قايناعان قاتەر ىشىنەن نە ىزدەيسىڭ؟ وقيمىن دەسەڭ ءبىر ءجون... وقىعان مىناۋ بىرمامبەتتەر نە ءبىتىردى؟ «ۇنىستەت بىتىرەم، اكىم بولام» دەپ اۋدان توڭىرەگىنەن شىقپايتىن... العانى تاماعىنا جەتپەي، اي سايىن مىڭداپ-مىڭداپ اقشا جىبەرەتىنبىز... بيىل قويعا كەلدى دە، ابدەن قارىق بولدى دا قالدى... شۇكىر، بەدەلى دە جاقسى. كازەتىنە دە جازىپ جاتىر...»
بۇل جولى مەن كوزىمنەن جاس شىققانشا كۇلىپ الدىم. بىرمامبەت جايى وزىمە ايان. ينستيتۋت بىتىرە تۇرسا دا، دۇنيە تانۋ شەڭبەرى وزىمنەن الدەقايدا تومەن جاتىر. زاڭ ستاتيالارىنان وزگە ەش نارسەدەن حابارى جوق. كوركەم ادەبيەت دەگەننىڭ مۇرنىنا ءيىسى بارمايدى. ورىسشاسىن كىم بىلگەن، قازاقشا مۇلدە ساۋاتسىز. ەكى سوزدەن ءتورت قاتە جىبەرەدى. بار اڭگىمەسى «قاي جەردە قانشا ىشكەنى، قوناققا بارعان ءۇيىنىڭ بار اراعىن سارقا ءىشىپ، ابدەن ماسقارا ەتكەندىگى» توڭىرەگىندە عانا بولادى. كۇلىپ-كۇلىپ الدىم دا بىرەكەڭنىڭ جالتىر توبەسىنە ءتۇرتىپ قويدىم. «اح، باس، باس...» «ءشاي، ءشاي قويىم، ءشاي قويىم...» دەپ قويشى بول¬تان ەكەنسىڭ... «اح، بىرمامبەت، بىرمامبەت، بوسقا وقىعان قۇر مامبەت!» جاس ناعاشىم كۇڭك ەتتى. «نە دەپ وتىرسىڭ، بوسقا وقىعانىڭ نە؟» بۇل جولى جالتاقسىز ايتتىم. «بوسقا وقىماعاندا شە؟ بىتىرگەنىڭ ءقازىر جالقاۋلارعا قور بولعان زاڭ ينستيتۋتى بولسا، ونىڭ ءوزىن سىرتتان بىتىرسەڭ... كەشىرە گور ناعاشى، سوندا بۇل باس قوي باعۋدان وزگە نەمەنەگە جارايسىڭ!» بىرەكەڭنىڭ ونسىز دا قىزىل تۇمسىعى ورتتەي كۇرەڭىتىپ كەتتى. «نەمەنە، اتا-بابا باققان ،مال... بۇكىل قازاق جاستارى مالعا بارۋعا مىندەتتى...» مەن دە قاتۋلانىپ الدىم. «قاتە، مال باعۋدى قازاق ۇلتىنىڭ ماڭدايىنا جازىپ قويعان جوق... پارتيا ولاي دەمەيدى. قازاق جاستارىن تەحنيكاعا دا مولىراق تارتۋ كەرەك». بىرمامبەت ەكەۋمىز قىزىل كەڭىردەكتەنە باستاعان ەدىك، ۇلكەن ناعاشىم جەكىرىپ تاستادى. «ءجا، جەتتى... سەن-اق تەكىنەك بول!..»
ەگەس وسىلاي اياقتالعان-دى. ءقازىر سول جايلاردى ەسكە الىپ، وكىنىپ تە قويامىن. ناعاشىم اقىرى ۇگىتتەپ، ساماتتى الىپ كەتكەن-دى. ساماتتىڭ بارۋىنا اكەسى دە قارسىلىق ەتكەن جوق. «قىپ-قىزىل التىن تۇرعاندا.. اتا-بابامىز وقىماي دا...» وسى ءبىر ساتتە وزىمنەن سامات باقىتىن بيىك سانايمىن. «سوندا عوي قويعا كەتسەم، مىناۋ اپاتقا ۇشىراماعان بولار ەدىم... ەلگە امان ورالسام قويلى اۋىلعا كوشەم بە؟.. جوق، جوق، تەحنيكا، تەحنيكا!..» سارتاي اعايعا ارا-تۇرا كومەكتەسە ءجۇرىپ، موتور تەتىگىن مەڭگەرە باستاعام... «شىنىندا دا مەحانيك بولىپ نەگە كەتپەيمىن... ونىنشى كلاستى كەشكە وقىپ بىتىرسەم، تەحنيكالىق ينستيتۋتقا تۇسەمىن...»
ۋايىمنان باستالىپ، ارناسى كەڭ ۇلكەن ارمانعا اينالعان ويىمدى الدەقايدان تالىپ جەتكەن موتور داۋسى ءبولىپ جىبەردى. اسپان الەمىنىڭ سولتۇستىگىندە قارا قۇستاي عانا ءبىر نۇكتە كورىنەدى.
— سامولەت! سامولەت!
سارتاي اعايدان وزگەمىز بورىكتەرىمىزدى اسپانعا لاقتىرىپ، ورنىمىزدان كوتەرىلدىك.
— الاقاي-اۋ، الاقاي، بىزگە كەلەدى، بىزگە كەلەدى... ءقادىرلى وتان، قاسيەتتى پارتيا، ۇمىتپاپسىڭ بىزدەردى... راقمەت ساعان، پارتيا!
ءتورت موتورلى زور سامولەت، ءتىپتى، تومەندەي ۇشىپ، توبەمىزدەن الدەنەشە رەت اينالدى. ءبىراق ءبىزدىڭ مۇز ارال قوناقتاۋعا تار سوققانداي. «بولات قۇس» توبەمىزدەن اقىرعى رەت اينالعاندا، باۋىرىنان ءبىر نارسەنى ءتۇسىردى دە، قايقاڭ ەتىپ قايتادان كوتەرىلدى.
— الاقاي، الاقاي، تاماق تاستادى.
ءتوعايالى دومالاي جۇگىردى.
— قايت، كەرى. توقتا!— قاناي اعاي ايعايلاپ جىبەردى دە، ماعان بۇرىلدى.— سەن بارشى، اناۋ جالماۋىز سول جەردە تۇگەسە جەيدى دە، جارىلىپ ولەدى. اش ادامعا بىردەن كوپ جەۋگە بولمايدى.
— توعا، توقتا، توقتا!
ەنتىگە جۇگىردىم. جەلاياق جاس ەمەسپىن بە، توعايالىدەن بۇرىن جەتتىم. كەنەپ قاپقا سالىنعان قوماقتى ءبىر نارسە. قۇشاقتاي كوتەرىپ، قۇيىنداي ۇشىپ كەلەمىن. توعاڭ وكشەلەپ كەلەدى.
— قالقام-اۋ، توقتاي تۇرشى. الدىمەن ەكەۋىمىز تويىپ الايىقشى. اناۋ كوپتەن اۋزىمىزعا تۇك تە تيمەيدى عوي... توقتاشى، قالقام...
— كەرەڭدى جە...
زاۋلاپ كەلىپ، قاناي اعايدىڭ قولىنا تاپسىردىم. ازىق ەكەن. كاپيتان قاپتى اشىپ جىبەردى دە، الدىمەن حاتقا ءۇڭىلدى.
— قونا المادىم. ۇرەيلەنبەڭدەر، باتىرلار. ەرتەڭ ۆەرتولەت كەلەدى...
— الاقاي، الاقاي.
— تەك ەرتەڭگە دەيىن تىنىشتىق بولعاي!— راقاڭ سەلدىر ساقالىن كوڭىلدەنە سيپاپ، باتار كۇنگە كوز تىكتى.— ينشااللا، تىنىشتىق بولار-اق، كۇن كوزى قىزىل شاپاققا قاۋىسقالى تۇر عوي.
— ايتقانىڭىز كەلگەن...
... بۇل ءتۇنى ءبىزدىڭ مۇزدى ارال اسپانى انمەن، جىرمەن جاڭعىرىققان-دى جابىڭقى قاباقتار قايتادان جادىراپ، كۇسىنىمپاز كەۋدەلەر شاتتىققا تولدى. جاس ىرىككەن جانارلار جايدارى، جارقىن نۇر شاشا، توقتاۋسىز كۇلىم قاعادى. كوڭىلدە اشۋ-اراز شاقىرار كىربىڭ قالماعان. وتكەن-كەتكەننىڭ ءبارى ۇمىت بولعانداي، ءبىر-بىرىمىزدى قۇشاقتاپ، كۇلىسە بەرەمىز، سۇيىسە بەرەمىز، دوڭگەلەي بەرەمىز. شارشاۋدى دا، ۇيقىنى دا ەستەن شىعارعانبىز. وتاندى، پارتيانى العىستايمىز.
— سامولەتتى كىم بۇرىن كورسە، سول بۇرىن مىنەدى،— دەيدى قاناي اعاي.— ارينە، اۋىرىپ جاتقان سارتايعا ەشكىمنىڭ، تالاسى بولماۋعا ءتيىس.
ءارقايسىمىز دا ۇيىقتاماۋعا، سامولەتتى بۇرىن كورۋگە تىرىسۋدامىز. تاڭ الدىندا قالعىپ كەتكەن ەكەنمىن، تاس توبەدەن ءدۇر ەتكەن موتور داۋسىمەن وياندىم. ەكى كوزىمدى جۇدىرىعىممەن ۋقالاپ، ورنىمنان كوتەرىلدىم. ەكى بىردەي ۆەرتولەت توبەمىزدە قالىقتاپ تۇر ەكەن. ارقان باسپا بويىمەن مول تۇلعالى ءبىر ادام تومەن ءتۇسىپ كەلەدى. اياعى جەرگە جەتپەستەن كوتەرىپ الدىق تا، قاقپاقىلداي قاعىپ، قوشەمەت كورسەتتىك.
— كانە، باتىر تەڭىزشىلەر،— دەدى ۆەرتولەتتەن تۇسكەن زور ادام، ارقايسىمىزبەن قۇشاقتاسىپ امانداسقاننان كەيىن.— ءبارىڭدى بىردەن اكەتە المايمىز. بىرنەشە رەت قاتىناۋعا تۋرا كەلەدى. كەزەكتى وزدەرىڭ بەلگىلەڭدەر. ءبىرىنشى رەتتە مىناۋ ىنىشەك پەن اقساقالدى...
— ارينە، الدىمەن سارتاي، راقاڭ، بولاتحان... قالعاندارى مىناۋ ءتىزىم بويىنشا...— قاناي اعاي ءبىر تاراق قاعازدى ۇسىنا بەردى دە، ايعايلاپ جىبەردى.— ءاي، ءتۇس كەرى، سەن ەكىنشى كەزەكتە...
جالت قاراستىق. توعاڭ قۇرباقاداي تىرمىسىپ، باسپانىڭ ورتا تۇسىنا كوتەرىلىپ-اق قالعان ەكەن. لەچيك باسپانى سىلكىلەپ، كەزەك كۇتۋدى تالاپ ەتەدى.
— كەزەك، كەزەك، ءتۇسىڭىز...
— جىبەرشى، كۇنىم، جىبەرشى.— توعاڭ كەمسەڭدەپ جىلايدى.— تۇسسەم ولار مەنى لاقتىرادى، انە كوردىڭ بە...
— ءاي، تيمەڭدەرشى، تۇگە سول يتكە، بارسىن.— راقاڭ قولىن ءبىر سىلتەدى.— بۇدان كەيىن ماڭدارىڭا جولاتپاڭدار، ءوزىن...
— ەكى باستان...— قاناي قاباعىن ءتۇيىپ، اۋىر كۇرسىندى.— ال سارتايدى كوتەرىڭدەر... بولاتحان، بار، ءمىن...
— الدىمەن اتاي ءمىنسىن دە...
تۇرا ۇمتىلۋعا ۇيالىپ، بوگەلە تۇسكەن ەدىم، راقاڭ ۇرىسىپ تاستادى:
— ءاي، سەن نە شاتىپ تۋرسىڭ؟.. بار، اناۋ سارتايدىڭ جانىنا ءمىن!
وزگەلەر دە تۇس-تۇستان ايعايلاپ، راقاڭ ءسوزىن قوستادى.
— ۋا، ەسىڭ دۇرىس پا ءوزىڭنىڭ؟
— ۆەرتولەت ەكىنشى ورالعانشا نە بولارىن كىم بىلگەن،،.
— بار، بار دەرەۋ، بوگەمە!
جۇگىرە ۇمتىلىپ باسپاعا كوتەرىلدىم.
ادامدار ورنالاسقان ساتتە-اق ەكى ۆەرتولەت مۇز ارا ل توبەسىنەن ءسال بيىكتەپ الدى دا، ۇزاي بەردى. كەزەك كۇتكەن كوپشىلىك بىزگە بورىكتەرىن كوتەرىپ، ءساتتى ساپار تىلەيدى. «قوش بولىڭدار، تابيعاتتان وزگەشە جاراتىلعان، بولاپ ادامدار! جاقسىلىقپەن كورىسەلىك!»
قورقىنىشپەن قابىلداپ، قۋانىشپەن ۇزاتقان «قۇتتى قونىس» كوزدەن تاسا بولىپتى. ۇلان-بايتاق تەڭىز كەڭىستىگى ۇستىندە سامعاپ كەلەمىز. توبەمىز دە، تومەنىمىز دە كوگىلدىر شالقار كەڭ الەم. ءار تۇستان ءبىر جالت ەتىپ، مۇز تاۋلارى كورىنەدى. اسپان الەمىندە جىبەك جۇندەي ۇلبىرەپ اقشا بۇلتتار جۇزەدى. كۇن كوزى دە كۇلىمدەپ ساسكەلىككە بارىپتى. اۋا رايىندا عاجايىپ ءبىر مەيىرىمدىلىك، جايباراقاتتىق بار. كەيدە ءدال وسىنداي مەيىرىمدەنە تۇرىپ تا داۋىلداتا جونەلەتىنى بولاتىن. مۇزدى ارالداعىلاردى ويلاپ، كۇرسىنىپ تە قويامىن. «نەتكەن اسىل ادامدار، نەتكەن ورەن ۇرپاقتار!.. ولار امان شىققانشا بۇزىلا كورمە تابيعات!..»
23
— مىنە، اعاي، مەندىك ءومىردىڭ بار بەلەستەرى وسىلار عانا. ازىرگە ماساتتانا كورسەتەر ءورىم جوق. ورلەسەم دەگەن ارمانىم زور. جاس بۇعاناما جۇكتەلگەن سەميا تاۋقىمەتى دە جەڭىل ەمەس. ءبىراق وقىماي بولمايدى. اتومدىق عاسىر قارا كۇش الىپتارىن عانا ەمەس، عىلىم الىپتارىن كەرەك ەتەدى. بيىل ونىنشىنى بىتىرسەم، كەلەر جىلى تەحنيكالىق ينستيتۋتتاردىڭ بىرىنە تۇسسەم دەيمىن. ەڭ بولماعاندا سىرتتان وقيمىن. بىرمامبەت ناعاشىم ەرىككەندىكتەن سىرتتان وقىسا، مەن امالسىزدىقتان ءماجبۇر بولامىن. اي سايىن مڭ-مىڭداپ اقشا جىبەرەر اكە دەگەن مەندە جوق... ءتىپتى اكەم ءتىرى بولسا دا، وعان ارىم كوتەرمەس ەدى... اكە موينىنا ۇنەمى ماسىل بولۋ ايۋاندىق... سولاي ەمەس پە، اقا؟
— راس، ءبىراق...
مەن وزىمە تانىس، «ەسىرتكەن ەركەلەردىڭ» تالايىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ىشتەي عانا كۇرسىندىم.
بوزعىلت اسپان بىردەن-بىرگە قوڭىرايا بارىپ، ءىڭىر قاراڭعىلىعىنا ۇلاسقان ەدى. كەشكى تاماققا وتىرار ۋاقىت جەتتى دە، ورىندارىمىزدان كوتەرىلدىك...
...تاڭعى جەل بوزعىلت تۇماندى توزىعى جەتكەن پەردەدەي، بوكسەرە تاستاپ، كىلەگەي تەڭىز بەتىنە بۋرىل جولاقتار جاپقان-دى. سول جولاقتار بىردەن-اق جون-جوتاعا اينالعان. تەلەگەي ءتوسى بۇل ءبىر ءسات دوڭبەكشىپ جاتقان ابىگەر. ءاپايتوس اق جال تولقىندار الىسقا ساپار تارتقانداي، ءبىرىن-بىرى قۋالاپ، اسىعا دا اپتىعا جوڭكىلەدى. باعىتى كۇننىڭ باتىسى.
ال ءبىراق وسى وزگەرىس يتبالىقشىلار ەكسپەديسياسىنا تالايدان كۇتكەن سالتانات ساعاتىنىڭ العاشقى ءبىر نىشانىن الا جەتكەندەي. جۇرت قاباعى جازىڭقى. بۇكىل «تەڭىز قالاسى» ءارالۋان ورنەكتەر سىزا، ويناقى ىرعالادى. بەينەبىر تايانىپ كەلگەن شاتتىقتى تاماشا بيمەن قارسىلاۋعا الدىن الا دايىندىق جاساعانداي. شەتكى «كۆارتالداردان» ادامدار تيەگەن موتوفليۋگالار يتبالىقشىلار ەكسپەديسياسىنىڭ فلاگماندىق كەمەسى — «قىزىل وزەنگە» بەتتەگەن. كەلەر تاڭنىڭ مىندەتىن انىقتار «جاۋىنگەرلىك ءماجىلىس» سول كەمەنىڭ ۇستىندە وتكىزىلمەك. الگى ءبىر ءسات ەكسپەديسيا ۇستىنەن قالىقتاپ ۇشقان سامولەت «سۇيىندىك قايراڭىنىڭ» شىڭىراۋ استىنان بوي كورسەتكەندىگىن، قايراڭ ماڭىندا قالىڭ بالىق جاتقاندىعىن حابارلاعان-دى. ءقازىر سول قۋانىشتى حابار كورشىدەن كورشىگە تارالىپ، «قالا كۆارتالدارىنا» تۇگەل جايىلىپ بارادى. باۋتين تۇتىنۋشىلار كووپەراسياسىنىڭ كوشپەلى ماگازينى ورنالاسقان «ءۇندى» كەمەسىنىڭ ءۇستى دە جارقىن ءجۇزدى جاندارعا تولى. كەكەسىنسىز، كەرىسسىز، كۇلىسە سويلەسىپ، ەرتەڭگى جايدى اڭگىمەلەيدى.
— ال، جىگىتتەر، الاقاندارىڭا تۇكىرە بەرىڭدەر!..
— كوپ پە ەكەن ايتەۋىر؟
— كوپ بولعاندا دا تۋرا ۇيلىعىپ، قايناپ جاتقان كورىنەدى.
— اۋزىڭا ماي... تەك ساتتىلىك تىلەڭدەر!
كوپشىلىك كوزى جەل وتىنە تىگىلگەن. ەكسپەديسيا ادامدارىنىڭ قۋانىشتارىن قوستاعانداي، توپتانا ۇشقان اق شاعالالار دا سول باعىتقا سامعاۋدا. «اسىعىڭدار، قوزعالىڭدار!» دەگەندەي. تولقىن قۇشاعىنان كوتەرىلگەن كۇزگى كۇن قىزعىلت جامىلعىسىن تەڭىز بەتىندە.قالدىرىپ، اسپان بيىگىنە ورلەيدى.
ارمانسىز دايىندالىڭدار، اسىعىڭدار، ساتتىلىك تىلەيمىز، تەڭىز باتىرلارى!
«سەيسميك» تەپلوحودى، 1959 جىل،
الماتى، 1960 جىل.
بۇل كىتاپتا كەزدەسەتىن تەڭىزدىك، وندىرىستىك
سوزدەردىڭ تۇسىنىگى
كايۋتا — كەمەنىڭ، پاروحودتىڭ كومانديرلەرى جاتاتىن ورىن.
كۋبريك — كەمە، پاروحود ادامدارى ورنالاساتىن جاتاق.
كاپيتان مىنبەسى — كەمە، پاروحود كاپيتاندارىنىڭ قىزمەت ورنى.
رۋبكا — كەمەنىڭ ءرۋلى باسقارىلاتىن ۇيشىك.
شتۋرۆال — ءرۋلدى كەرەكتى باعىتقا بۇراتىن دوڭعالاق.
راديورۋبكا — راديو اپپاراتى ورناتىلعان ۇيشىك.
تەلەگراف اپپاراتى—رۋبكادان ماشينا بولىمىنە كوماندا بەرىلەتىن قۇرال.
كامبۋز — اس پىسىرىلەتىن ۇيشىك.
كوك — اسپاز.
سەينەر — بالىق اۋلايتىن قۇرالدىڭ ءبىر ءتۇرى. كەيدە سول قۇرالدارمەن جابدىقتالعان كەمەلەردى دە سەينەر دەپ اتايدى.
رەفريجەراتور — ازىق توڭازىتقىشى بار كورابل.
مۇزومىرعىش — مۇز سەڭدەرىن بۇزاتىن ارناۋلى پاروحود.
باگور — ءىلىپ الاتىن قارماعى، قاداپ يتەرەر ۇشى بار تەمىر اسپاپ. بۇل ۇزىن اعاش سىرىققا ساپتالادى.
تاياۋ — ۇزىندىعى بەس-التى قۇلاشتاي اعاش سىرىق. جەلكەنسىز، موتورسىز قايىقتاردى جۇرگىزۋ ءۇشىن قولدانىلادى.
ۋاكىر (ياكور)—جەرگە قادالاتىن قارماق بۇتاقتارى بار تەمىر اسپاپ. زاكىردىڭ سابىنا شىنجىر، نە ءجىپ ارقان بايلانىلادى. توقتاعان كەزدە زاكىر سۋعا تاستالىنادى دا، ارقاننىڭ ەكىنشى ۇشى كەمە تۇمسىعىنا بەكىتىلەدى. زاكىر بۇتاعى جەرگە قادالادى دا، كەمەنى ىقتىرماي ءبىر ورىندا ۇستاپ تۇرادى.
«قۇتقارۋ بەلدىگى» — ىشىنە اسا جەڭىل اعاش ۇگىندىلەرى تولتىرىلعان جالپاق برەزەنت بەلدەۋلىك. قاتەرلى كەزدەردە تەڭىزشىلەر وسى بەلدەۋلىكتى بەلدەرىنە بۋىنىپ الادى. بەلدەۋلىك ادام دەنەسىن سۋعا باتىرمايدى. سوندىقتان دا «قۇتقارۋ بەلدىگى» دەپ اتالادى.
You Might Also Like
-
"تاران اۋدانى اكىمدىگىنىڭ ءبىلىم ءبولىمىنىڭ اپانوۆ نەگىزگى مەكتەبى" مم باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى باتتال دينارا انۋاروۆنا
-
ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ - پاتشا وكىمەتىنىڭ قۋعىن سۇرگىنى مەن ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ زاردابىن شەگىپ، تار جول تايعاق كەشۋدى باسىنان وتكىزىپ، ادىلەت پەن شىندىق جولىندا حالقىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن جاقتاعان ۇلتجاندى...
