InfoHub Logo

— ەرتە، ەرتە، ەرتەدە، ەشكى ءجۇنى بورتەدە ءتورت تۇلىك مالعا باي كوكشە دەگەن باتىر ارقادا ءومىر ءسۇرىپتى. جاۋگەرشىلىك زاماندا بۇل دالادا قونىس، قۇدىق، جايىلىم-جايلاۋ ءۇشىن الىس-جۇلىسسىز وتكەن كۇن از بولعان عوي، ءتايىرى. كوكشە دە بەسىكتەن بەلى شىققالى بەل شەشىپ دۇرىستاپ ءبىر ۇيىقتاماعان ەل قامقورى باتىرىمنىڭ ناعىز ءوزى بولعان دەسەدى. بۇل شەتى ۇرىمنان، مىنا شەتى قىرىمنان قيقۋلاپ تيگەن تالاي جاۋ باتىردىڭ سوققىسىنا شىداماي وسى ولكەنىڭ سايى مەن جىراسىنا جەر جاستانا بەرىپتى. نوعايلى-قازاقتىڭ ءالى دە ايرىلماعان، تاتۋلىقتىڭ قايماعى بۇزىلماعان داۋىرىندە كوكشە باتىردىڭ اتاعى شىعانداپ مۇز ەلىنە، شارىقتاپ ءتۇز ەلىنە، قالىقتاپ وعىز ەلىنە كەتىپ جاتادى. سودان نە كەرەك، كوكشە باتىردىڭ ءوزى مەن جەتى ۇلى نايزالارىنىڭ قىل قۇيرىعىن جەلبىرەتە كوتەرىپ شىققاندا قارسى كەلە جاتقان جاۋلارى مىسى باسىلىپ، جاتىپ قالادى ەكەن.

حوش. باتىرلىق قاي كەزدە دە باعالانعان عوي. شەبىنەن شاپقىنشى وتكىزبەسە، شەنىڭە شولعىنشى جەتكىزبەسە، ەل تىنىشتىعىن كۇزەتكەن ارىستىڭ ابىرويى ارتپاعاندا نە قىلسىن. ارقاداعى سارى كودەسى ۇيىسقان، كوك شالعىنى جاپىرىلماعان، بوز بەدەسى جەلكىلدەگەن، بيدايىعى جايقالىپ، ميا، مايساسى بيلەگەن، قولات-قويناۋعا، بۇلاق-باستاۋعا، وزەن-كولگە جاعالاي، جاپسارلاسا قونىپ، ويدا ون وتاۋ، قىردا قىرىق وردا قۇرىپ، ەمىن-ەركىن سايراڭداعان ەل سول بەيبىت تىرلىگى شايقالار دەپ كۇدىك ويلاماعان عوي. ءۇيىر-ۇيىر جىلقى، قوتان تولى قويدى ايداپ تاستاپ، ءيىرىپ باعىپ، سارى ۋىز قىمىزدى ساپىرىپ ءىشىپ، سارى الا قازىنى كەرتىپ جەپ، كەكىرىك اتىپ، كۇمىس ءاندى كوككە سوزىپ، كۇمبىرلەگەن كۇيدى كوكجيەكتەن اسىرىپ، مارە-سارە عۇمىر كەشىپتى دەسەدى.

سونىڭ ءبارى كوكشە باتىردىڭ ارقاسى كورىنەدى.

كوكشە دەسە، بۇلت بۇركەنىپ، جاي اتقان، جاسىن توككەن، سەل قاپتاتقان كوك اپ-ساتتە اشىلا قالادى ەكەن. كوكتەن نۇر قۇيىلىپ، شۋاق شاشىلىپ، مەيىرىم توگىلەدى ەكەن.

كوكشە دەسە، قىراۋلى قىس قۇرساۋىن بوساتىپ، قارىن كوپسىتىپ، ىزعارىن باسەڭدەتىپ، بورانىن جۋاسىتىپ، ۇسكىرىگىن ازايتىپ، ىزعىرىعىن تىيىپ، جۋاسىپ، ءجۇنجىپ سالا بەرەدى ەكەن.

كوكشە دەسە، ارقىراعان اساۋ وزەن تىنشىپ، وتكەل اشىپ، ۇشار باسى كوك تىرەگەن اسقار تاۋ الاسارىپ، اسۋ بەرەدى ەكەن.

كوكشە دەسە، اي اسپاننان سىعالاپ، جۇلدىزدار جوعارىدان تەلمىرە ءتونىپ، وكپەك جەل سامال بوپ سيپاپ، قارا بۇلت مامىق بوپ توسەلىپ، سۇڭگى مۇز ماي بوپ ەرىپ، دۇنيە تۇگەل ەمىرەنىپ، ءيىسىنىپ، تۇشىنىپ سالا بەرەدى ەكەن.

ءوزى دە جان بىتكەننىڭ الىبى بولىپتى. كۇلگەنى — كۇننىڭ كۇركىرىن جاسىرىپتى. جۇرگەنى —كۇنشىلىك جەرگە ەستىلىپتى. ءبىر توبەگە جامباس باسىپ، قارسى الدىنداعى ەكى توبەنى ولاي-بۇلاي ورنىن اۋىستىرىپ، ەرمەك قىلادى ەكەن. جەتى ۇلى دا جەتى جۇرتتى بيلەگەن، جەتى جۇرتتى قورعاعان كەرەمەت ءداۋ بولىپتى. شەبىنە جاۋ كەلمەي، قوتانىنا داۋ ارالاسپاي، جايلاۋىنان شاڭ شىقپاي بۇيىعىلانىپ وتىرىپ قالعان كەزدەردە سول جەتى ۇل ءبىرىن-بىرى ىزدەپ كەلىپ، بەلدەسىپ — كۇش سىناسىپ، سايىسىپ — بىلەك سىناسىپ، كەزەنىسىپ — جۇرەك سىناسىپ، تالايدان بەرى سىرەسكەن قارداعى كۇش پەن كەۋدەدەگى سەستى ىدىراتا سەيىلتىپ، بوي-بوي بوساپ، مۇشە-مۇشە ارسالانىپ، بايىرقالاپ قايتادى ەكەن. تەپكى كورسە دە تەكتىدە وكپە بولمايتىنى بەلگىلى. الگىلەردىڭ ەڭ كوركەمى دە، ەڭ العىرى دا، ەڭ قىرعيى دا توقىراۋىن دەگەن كوكشە باتىردىڭ كەنجە ۇلى دەسەدى. سايىسقا تۇسسە، التى اعاسىن دۋاداقتاي دومالاتىپ، بەلدەسكەندە بەسەۋىن بۇلقىنتپاي بۇكتەپ، التىنشىسىن ارقالاپ جىعادى دەيدى. جەتەۋدىڭ جۇلقىنىسىنان جەر دىرىلدەپ، كول شايقالىپ، تاۋ قوزعالاتىن كورىنەدى. كوكشە باتىر ۇلىتاۋعا باسىن سۇيەپ، كىشىتاۋعا اياعىن كوسىلتە تىرەپ، سۇلاپ جاتىپ، ۇلدارىنىڭ اۋدارىسپاق-توڭكەرىسپەك "ويىنىن" قىزىقتايدى ەكەن. نايزادان نايزا شىداماي، قاراعايدىڭ قارسى بىتكەن بۇتاعى قاق ايرىلعاندا، قاقىراعان ۇنىنەن قۇلاق تۇنارداي بولىپتى. جەبەدەن جەبە تاۋسىلىپ، قىردا قاراعاي، ويدا ورمان ازايىپ، وزەن مەن بۇلاقتى بالاقتاي وسكەن تال-شىلىك قۇرىپ بارا جاتقان سوڭ، ارۋاعىڭنان ساداعا كەتەيىن كوكشە باتىر بالالارىنا تال-داراققا قول سوزۋعا تىيىم سالىپتى. مۇرتىنىڭ قىلىن جۇلىپ بەرىپ —ۇلدارىنا نايزا عىپ ۇستاتىپتى. كىرپىگىن جۇلىپ بەرىپ جەبە جاساتىپتى.

قارماسا شەڭگەلى تولاتىن، ۇمسىنسا ۇرىمتال جەردەن ءدوپ تيەتىن، تۇيرەسە ءىلىپ تۇسەتىن، سەرمەسە جۇلىپ تۇسەتىن، تولعاسا تولعاۋىت بۇزاتىن، ىرعاسا ايماۋىت بۇزاتىن قىل-نايزا جەتى باتىردىڭ ءبىرىن-بىرى ويناپ شاباقتاپ، ايلاپ سەرمەسكەندە قاندارىن شىپ-شىپ اعىزىپ، جوتاعا بۇرق-بۇرق تامىزادى ەكەن. جوسالى جوتا، كۇرەڭ بەل سول شاباقتاسۋدىڭ اسەرى دەسەدى كونە كوز قاريالار. قاسيەتتى قان تامعان تۋعان جەردىڭ ءار تاسىنىڭ، توپىراعىنىڭ ءار تۇيىرشىگىنىڭ كيەلى بولۋى، بىلە بىلگەنگە سودان عوي.

"تەكتىدە كەك بولمايدى"، دەمەپ پە ەم. الگى الپامساداي توقىراۋىن اعالارىن دومالاتىپ ويناپ، اۋناتىپ بايلاپ، قىران-توپان جايعاپ جۇرسە دە، ءبىر دە ءبىرى قىڭق دەپ ۇلكەندىك تانىتىپ، قىڭىر تارتىپ، قىرسىزدىق بىلدىرمەپتى. قارا كوزدەن وت شاشقان قۇبا جۇزدەن نۇر توككەن ءىنىنى قاۋمالاپ ورتاعا الىپ، ەڭ ۇلكەنى مەرگەندىكتىڭ سىرىن اشىپ، ەكىنشىسى سەزگىشتىكتىڭ سيقىرىن كەۋدەسىنە قۇيىپ، ءۇشىنشىسى ەپتىلىكتىڭ ەسەبىن ساباقتاپ، ءتورتىنشىسى جىلپىڭدىقتىڭ جىڭعىل-جىڭعىلىنا جاتتىقتىرىپ، بەسىنشىسى بەكەمدىككە باۋلىپ، التىنشىسى ارباۋدى ۇيرەتىپ، توقىراۋىندى توپ باستار كوسەم سەركەگە ابدەن لايىقتاعان-اق ەكەن. ۇلدارىنىڭ ۇلىلىقتى ۇيىمشىلدىقپەن ۇعىنعان زەردەسىنە يسىنگەن كوكشە باتىر ناسىبايدى قوس تاناۋعا كەزەك شەكىپ، كوك پەن جەردى تۇشكىرىپ تۋلاتىپ، پىسقىرىپ دابىلداتىپ راقاتتانىپ قالادى ەكەن. "كۇش اتاسىن تانىماس" دەپ قارق-قارق كۇلگەندە ۇلىتاۋ دىرىلدەپ، كىشىتاۋ قالشىلداپ، تاۋ مەن دالا بىرنەشە كۇن بويى جاڭعىرىق قۋالاپ ازان-قازان بوپ كەتىپ، باياۋلاپ تىنشيدى ەكەن.

حوش. جەتى ۇلدىڭ جەلكىلدەگەن نايزاسى قارا بۇلتتى شۇرق-شۇرق تەسىپ، جەتى جاقتان جەتى قورعانداي بوي كورسەتكەندە، ويدا ودىراڭداعاننىڭ قۇتى قاشىپ، قىردا قۇتىرىنعاننىڭ سۇسى باسىلىپ، قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقا سالعان بەيبىت ءومىر ورناپتى. وتاۋلار ويىن-ساۋىققا بوگىپ، انا ءالديى الەمدى الاقانىندا اۋناتىپتى. بۇتا سايىن بوتا بايلانىپ، توبىلعى تۇبىندە توقتى-تورىم كولەڭكەلەپ، قىر جاعالاپ، قۇرىق سۇيرەتكەن، قىلقان قىرىققان بوزباستاردىڭ قۇراۋلاعان داۋسى قيان دالاعا قيقۋلاپ كەتەدى. ارقانىڭ تارلاۋى مەن بوتەگەسى، قياعى مەن كودەسى، جوڭىشقا مەن كوك جۋسانى، مايساسى مەن مياسى ءتورت تۇلىكتىڭ تۇياعى تالماي تاپتاسا دا، تاپجىلماي ۇيىسىپ، تالاسا تىرمىسىپ، قاۋلاپ ءوسىپ، بۇلاعى بۇرقىراپ شاپشىپ، قاينارى قايناپ اتىلىپ، وزەنى وزەك بويلاپ، كولى كوپىرشىپ تولقىنداپ، بەرەكەنى بەلدەن بەرە بەرگەن عوي.

بۇل كەزدە كوكشە باتىردىڭ دا شاۋ تارتىپ، كوزى كىرەۋكەلەنىپ، تىزەسى دىرىلدەپ، كىرپىگى ىرىڭدەپ، وتىرىڭقىراپ قالعان كەزى ەكەن.

حوش. سودان ەسكى كەزدىكتىڭ جانىماسا وتپەيتىنىن، الماس قىلىشتىڭ قىننان سۋىرىلماسا توت باسارىن پايىمداعان باتىر اقىرعى رەت سىلكىنىپ، اقتىق رەت ايقاسىپ، قۇرىس-تىرىسىن جازباق نيەتكە بەل بۋعانىن اعايىن-تۋعان، اۋىل-ايماق تەگىس سەزىپ قويىپتى. الىستان الامان ىزدەگەن ادامنىڭ جان امالداعان بەيبىت تىرلىكتەن باز كەشەتىنىن تۇسىنگەن مومىنباس جۇرتى قارت باتىردى رايىنان قايتارۋعا مىقتاپ كۇش سالادى.

"بەيبىت ەلدىڭ بەرەكەسى بىرلىگى. قىلىشتى قولدا قىرعىن جۇرەدى. قىرىلىپ، ەل بۇلىنەدى. بۇزىلعان نيەتكە بۇزىلعان ارمان لايىق. نيەتىڭىزدەن قايتىڭىز"، — دەپ ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ ءبىرى ءسوز باستاعان ەكەن.

"ءتاۋبانىڭ باسى تاتۋلىق. تىلەنىپ جاۋ تاپپاي، ەلجىرەپ دوس تابايىق. قان كيەسى قاسىرەت. قاسيەتتى قاسىرەتكە اينالدىرمايىق، باتىرەكەسى"، دەپ ەكىنشىسى قوشتاي جونەلەدى.

"ور قازبا كور قازاسىڭ" دەگەندى ۇمىتپايىق. "اي تۇتىلسا الاپات، كۇن تۇتىلسا — كەساپات". ايدى القالاپ، كۇندى قالقالاپ كۇنەلتەيىك. داۋ تابۋ دا وڭاي، جاۋ تابۋ دا وڭاي، اۋجاي تابۋعا تىرىسايىق. ەلگە كەلمەگەن ىلاڭدى ەلىكتىرىپ اكەلگەنىمىز بولار ما"، دەپ تاعى ءبىرى ەسىلگەندە، ورتا تۇستان ورتا بويلى تۇستاسى ءسوز قوسىپتى.

"ەلىرمەگە جەل ۇرمە"، "سايلانعاندى قايراما"، دەگەن تىزگىن قاقپامىز بار، قۇرداس. ايران ۇرتتاپ، قوي قۇرتتاعانىمىزدى كوپسىنسەڭ ءوزىڭ بىلەسىڭ. دۇرىلدەپ تۇرىپ، دۇرىلدەتىپ تارتىپ كەتسەڭ باتىرلىعىڭا بايلاعانىمىز. جىلقى قايىرىپ، ۇنەم ايىرىپ جۇرگەنىمىزدى كوپسىنسەڭ ونى دا ءوزىڭ بىلەسىڭ.

جەڭ ءتۇرىپ، جەڭسىز كيىنسەڭ تاعى دا باتىرلىعىڭا جۇگىنگەنىمىز. شارۋا كۇيتتەپ، قۇدا كيىتتەگەنىمىزدى جاقتىرماساڭ ءوز ەركىڭ. جاۋ تىلەپ، نايزاڭدى بىلەسەڭ جانە باتىرلىعىڭا جىعىلعانىمىز. ءبىراق وشاق قاڭىراتىپ، وت سوندىرەردەي قىلمىسىمىز بار ما ەدى؟ قاتىندى تۇل، قالقايعاندى قۇل ەتەتىندەي كىنامىز قالىڭ با ەدى؟ جۇگەن ۇستاپ، جۇرت سيپالاپ جىلاپ قالار جۇرتىڭدى جاۋكەمدەتكەندە نە ۇتاسىڭ؟ ۇل-قىزىڭدى جاۋدىرەتكەندە نە تاباسىڭ؟ قۇندىزىڭدى سەلدىرەتكەندە نە ۇتاسىڭ؟ شابۋىلىڭا جابىلىپ ەرىپ، شاندۋىلىڭا سان رۋلاپ قوسىلارمىز-اۋ. توسىلارىمىزدى دا، جوڭكىلە جوسىلارىمىزدى دا ەسكەرسەڭشى. "قيانات باسى قۇردىمنىڭ باسى" دەگەندى وتكەندەر ۋاعىزداپ كەتپەپ پە ەدى؟! قىرىلىپ جاتساق-قىڭىراتقىماس ەدىك. قىرعىنداۋعا قۇمارتۋىمىز قالاي؟! اتقان تاڭدى ازسىنساڭ —باتقان كۇنگە ءزارۋ بولماسپىز با؟! ولىممەن ۇزارعان ءومىر جوق. كەبىنمەن ۇزىلگەن ءومىر كوپ. سوعان نەگە ىنتىقتىڭ، قۇرداس؟ ەل ىشىنەن اۋلاقتاپ، جەر شەتىنە بارام دەۋىڭ قاي ءۇردىس؟ باتالى ەردىڭ ەلى وپالى، كولى قوپالى ەدى عوي. باتاڭدى جۇتىپ، ەلىڭدى ارىتىپ، كولىڭدى تارىلتايىن دەدىڭ بە؟ ەلدىڭ يەسى ءوزىڭ بولعاندا، سۇيەنىشىڭ كيەڭ ەمەس پە؟ تەكتى اتا تەنتەك ۇلىن تىيىپ ۇستايتىن. تەكىرەكتەتىپ تەكەتىرەسكە ايدامايتىن. شەڭگەلدەن قان، كومەيدەن ۇران، كەۋدەدەن كەك اعىز دەۋىڭ قاي سىباعاڭ؟ اققان قان سۇراۋسىز با؟ اتتانداعان ۇران جاڭعىرماس پا؟ اشىنعان كەك قارسى اتىلماس پا؟ سولاردى نەگە دىتتەمەيسىڭ؟" دەگەندە كوكشە باتىردىڭ باسى ەڭكەيىپ، سۇيەك-سۇيەگى بوساپ، ءيىنى ءتۇسىپ، كوزى جاساۋراپ سالا بەرىپتى دەيدى. ءقايتسىن، ەلىم دەگەن ەردىڭ ءۋالى سوزگە قابىرعاسى قايىسپاسىن با. اتالى ۋاجگە مايىسپاسىن با. بوي-بوي بوساعاندا، ەكى كوزدەن اققان جاس ساقال بويلاپ سىركىرەپ، ۇلىتاۋدان تومەن زىرلاعان عوي. وزەن بوپ اققان عوي. سوندا الگى كوز جاسى، جىلاۋ جاسى شىقتامشىداي ءمولت-مولت تامىپتى. سول جىلاۋشىقتار ۇلىتاۋدىڭ تەرىسكەي ەكى وڭىرىنە قوسىلا جارىسىپ، ەكى ءوڭىردى ىستىق لەبىمەن ايمالاپ اعىپ، ءيسىنتىپ كەتە بارىپتى. بۇگىنگى "ۇلكەن جىلانشىق"، "دۋلىعالى جىلانشىق" وزەندەرى كوكشە باتىردىڭ قوس كوزىنەن اققان "ۇلكەن جىلاۋشىق"، "دۋلىعالى جىلاۋشىقتار" بولعان دەسەدى. ءبىراق كەيىن جىلانى كوپ بولعاندىقتان "جىلانشىق" اتانعان عوي.

حوش. باتىردىڭ باعىن، ابىروي-اتاعىن كورە المايتىندار ىرگەسىنەن ورىن تەۋىپ، ىرىتكى سالۋدان ول ۋاقىتتا دا كەندە بولماپتى دەسەدى. اپىر-اي دەيىم، جاقسىنىڭ ەتەگىنە جارماسىپ، شىلبىرىنا ورالىپ، تۇنىعىن لايلاپ، ادالىن ارامدايتىنداردىڭ زامان سايىن شاپانىن اينالدىرىپ كيىپ، وزگەرىپ ىلەسىپ وتىراتىنىنا تاڭىم بار-اۋ. سونداي بالە باسى بىرەۋ كوكشە باتىردىڭ دا اۋىلىندا جۇرسە كەرەك. نامازدىگەردىڭ كولەڭكەسىندەي سورايعان، قاتقان قارانىڭ اتى ۇمىتىلىپ، كورشى-قولاڭ ۇزىنتۇرا اتاپ كەتكەن كورىنەدى. كوكشەدەن كەيىن بويىنىڭ سورايعانىنا ءماز بولىپ، ءوزىن وزگەشە ءقادىر تۇتادى ەكەن، ايتپەسە قاۋقار-قايراتى شامالى-اق بولىپتى.

دۇنيەدە كۇنشىلدىك قيانات، قىزعانشاقتىق قاسىرەت. باتىردىڭ باتپانداي باعاسىن بارشا جۇرتتىڭ اۋزىنان ەستىگەندە ۇزىنتۇرانىڭ بەتى بەدىرەيىپ، بۇيرەگى بەزەۋلەنىپ، وكپەسى قابىنىپ، جۇرەگى القىنىپ قالادى ەكەن. ونىڭ ۇستىنە باتىردىڭ ۋىلجىعان توقالىنا ۇزدىگىپ ءجۇرىپ، قىبىن تاپقان با، كوكشەنى ءبىرجولاتا قۇرتۋدىڭ بارلىق ايلا-شارعىسىن شارق ۇرىپ ىزدەيدى عوي. ۇزىنتۇراعا ەلدىڭ بەرەكەسى نە، بەيبىت تىرلىگى نە قارنى تويسا، قۇشاعى جىلىنسا، جەتىپ جاتىر.

كوكشەنىڭ تۇستاستارىنىڭ جەتەسىنە جەتكىزگەن كەڭەسىنە ويىسىپ، ۇيىپ، يلىگىپ قالعانىن بايقاعان ۇزىنتۇرا ىرعاي موينىن ىرعاپ سوزىپ، وندىرشەكتەي جونەلىپتى.

— ۋاۋ، باتىر! الامان باردا ەل امان بولعانىن ەستىگەنىڭىز بار ما؟ ەلى اماننىڭ الاماننان قورىققانىن ەستىگەنىڭىز بار ما؟ ەل شەبى، جەر شەتى دەگەن نە؟ جاڭادان جەر السا، ەل شەبى ۇزاماي ما؟ جەر شەتىنەن جاۋ تيسە، ەل شەبى بۇزىلماي ما؟ شەپ دەپ شەك قويىپ ەپسەكتەۋدىڭ نەسى ءسان؟ سويىلدى قول سوعا ما، جول سوعا ما؟ ءجونىم دەپ جولىڭىزدى بوگەسە، شەبىم دەپ قولىڭىزدى بوگەسە، باتىرلىعىڭىزدىڭ ءباسى نە؟ ارقانداپ ۇستاپ، تۇساۋلاپ باققان ساۋرىكتەن قاي جەرىڭىز ارتىق؟ بيىكتەگى باستى بيلىك دەپ تومەنگە تارتسا، كۇيكىلىك كۇپسىنىپ كەتىپ جۇرسە قايتەمىز. "ەلىرمەگە جەل ۇرمە"، دەدى جاڭا. ايتسىن-اق. ءبىراق سونىڭ ءاۋ باستاعى "جەل ۇرلەسىن" قايدا قويامىز. "سايلانعاندى بايلامانى" نەگە ۇمىتامىز؟ ارىندى باسقانشا، قارۋدى اسىنساقشى. ايماۋىتتى جارقىراتىپ، تورعاۋىتتى كيسەكشى. ءسويتىپ اناۋ بەرى جوڭكىگەن "كۇڭنەن تۋعان كۇندەرگە" قارسى بارساقشى. ەدىل اتتى پاتشاسىنىڭ باسىن كەسىپ الساقشى. ءسويتىپ ەرلىك قىلساقشى. ايتپەسە باتىر دەپ بەدەل تۇتىپ جۇرگەنىمىز بۇل جولدان بوگەلسە، بىلايعى ەل: "باس ساۋعالاپ بۇعىنىپ قالدى. ەدىل پاتشادان قورقىپ، تىعىلىپ قالدى"، دەپ قاۋەسەت تاراتىپ جىبەرسە، باتىردىڭ باعىن بايلاعانىمىز با، باعاسىن ارتتىرعانىمىز با؟ دەپ تىرناداي موينىن سوزعاندا، كوكشە باتىر ەكى الاقانىمەن جەر تىرەپ بەلىن كوتەرىپتى. نايزاسىنا سۇيەنىپ، يىعىن ءوسىرىپتى. ەجەلدەن حالىق ايتاتىن: "باتىر اڭعال" دەگەن ءسوز راس. قىزدىرمانىڭ قىزىل ءسوزى كوكىرەگىن قىز-قىز قايناتقان اڭقاۋ جان اقىرىپ ايبات شاقىرىپ، كۇركىرەپ قايرات جيناپتى دەسەدى.

ەر تۋلاسا توقتاماس، ەز تۋلاسا قوپ-قوراش. كوكشە قاتۋلانعان سوڭ جەتى ۇل قاھارلانادى. جەتى جۇرت جينالادى. كۇندى شاڭ جابادى، كۇلدى جەل سۋىرادى. كۇلكىنى وكسىك باسادى. كورىكتىدەن ءار قاشادى. امال نە، مال باعىپ، جان كۇيتتەپ امالداپ وتىرعان ەل الامان ىزدەپ الا-كۇلىك بۇلىنەدى. الا ءمىنىپ تەبىنەدى. قونا ءجۇرىپ بولىنەدى. انا ءالديى زارمەن جالعاسادى. دالا ان-كۇيى زارمەن الماسادى.

"جول كوپ پە، قول كوپ پە" دەگەن ماتەل سول كەزدە تۋىپتى. ارقانىڭ ساۋىرى مەن باۋىرىن، قىراتى مەن قىراڭىن، سايى مەن سالاسىن، جالى مەن بەلىن، ويى مەن ويپاتىن، ءۇستىرتى مەن ادىرىن، ىلديى مەن ەڭىسىن، ءورى مەن ءتورىن شيىرلاپ، شيمايلاپ جاتقان سۇرلەۋ مەن سوقپاق، شۇبىرىندى مەن سوراپ، جىم مەن جولدار سول كوكشە باتىردىڭ قولىنىڭ تابانىنىڭ تابى، تۇياعىنىڭ ءمورى دەسەدى. ارينە، بايقاعانعا قولدان جول كوپ. قولدىڭ جولى قاسقايا تارتسا، ۇرى سۇرلەۋ، ساتقىن سوقپاق سىڭاراياقتاپ قانا ءىز تاستايدى-مىس. سونداي سۇرلەۋدى ۇزىنتۇرا دا قالدىرعان عوي. بۇگىنگى "ۇزىنتۇرانىڭ ۇركەك سۇرلەۋى" سودان قالىپتى.

حوش. كوكشە باتىر ەل شەبىنەن ءوتىپ، ەدىل پاتشانىڭ جەرىنە جەتىپ ەرۋ جاساپتى. الماسىن قايراپ، قىلىشىن شىڭداپ، جەبەسىن ەگەپ، كىرەسىن ۇشكىرلەپ، تورعاۋىتىن جاماپ، دۋلىعاسىنا ۇكىسىن قاداپ، جاساعى جاسانىپ جاتا بەرسىن. ەندى ۇزىنتۇرانىڭ جايىنا كوشەيىك.

"ارامنىڭ ادىمى تۇتام" — دەيمىز. تۇتامنىڭ دا تۇتقيىلدا ۇتارى بولادى. ۇزىنتۇرا ۇزاپ شىققان سوڭ، اتتى كەزەك الماستىرىپ، كۇنشىعىستى قاسقا ماڭدايعا بەرىپ سالدىرتىپ وتىرىپ، ەدىل پاتشانىڭ ەلىنەن ءبىر-اق شىعادى. ەنتىگىپ جەتىپ، دەمىگىپ سويلەيدى.

"ەدىل پاتشا، باسىڭنان باعىڭ، استىڭنان تاعىڭ ۇشقالى تۇر. اتىلعالى ارىستان كەلەدى. جارعالى جولبارىس كەلەدى"، دەيدى.

"ۋاي، ەدىل پاتشا، ەلىڭ قانعا بوككەلى تۇر، دالاڭ شاڭعا بوككەلى تۇر. سەلدەتىپ جاۋىن كەلەدى. دولدانىپ داۋىل كەلەدى"، دەيدى.

"ۋاۋ، ەدىل پاتشا! قالاڭدى ءورت العالى، بالاڭدى دەرت شالعالى تۇر. جالانىپ زاماناقىر كەلە جاتىر. جاسانىپ كوكشە باتىر كەلە جاتىر"، دەيدى.

ءا دەگەندە ەدىل قاتتى ساسىپ، قۇتى قاشىپ، بەتىن باسىپ قالسا كەرەك. ۇزىنتۇرا تاعى دا مايمەڭدەپتى.

"ۋا، ەدىل باتىر! ەردەن ەردىڭ ءقاۋىپى بار. كوكشەنىڭ اتى بولماسا، زاتى ابدەن توزعان. قاۋساعان سۇيەكتىڭ قاۋقارى شامالى. قابىنىپ وكپەڭدى سۋىتپا، القىنىپ جۇرەگىڭدى شوشىتپا. تىزەسى ءىسىنىپ، بەلى بوساعان. قابىرعاسى قايىسىپ، تارامىسىنا ىلىنگەن. جىلىگى —كەمىك، جىگەرى بوركەمىك شالدان نە تىلەيسىڭ. جاعالاسساڭ جىعاسىڭ. سالىسساڭ سۇلاتاسىڭ. نايزالاسساڭ تۇيرەيسىڭ. دودالاسساڭ يلەيسىڭ. بۇعالىقتاسساڭ سۇيرەيسىڭ. قام جەمە، قاپىدا ءدال ۇستىنەن ءدوپ تۇسىرەم"، دەيدى.

ەدىل دە ەل قامقورىن يگىلىگىم دەپ ۇستانعان باتىر بولسا كەرەك. ءتورت تاراپتان قول جيناپ، از عانا ەمەس مول جيناپ، كەشىكپەي اتتانىپ كەتسىن.

كوپتىگىنە سەنىپ، كوكىرەككە نان ءپىسىرىپ كوكشەكەڭ ادەتتەگىدەي ەرتاۋىلىن ىلگەرى شىعارماي، كۇزەتشى-ساقشىسىن قاراۋىل توبەگە قوندىرماي بەيقام جاتقان عوي. كوكجيەكتەن بەلدەۋلەنىپ تاڭ بەلگىسى سىزات بەرىپ، شولپان جۇلدىزى ءوڭىن الدىرعاندا، ۇرانداعان ايقاي شۋ اسپان مەن جەردىڭ اراسىن الىپ كەتىپتى. كۇن كۇركىرەسە، ونداي قورقىتپاس. جەر سىلكىنسە، ودان ارتىق ۇركىتپەس. كوكشەنىڭ قولى شوشىپ ويانىپ، ۇرپيىسە ورە تۇرەگەلەدى عوي. باتىردىڭ ءوزى دە باس كوتەرىپ الىپ، الدىمەن شىعىسقا قاراپتى: قىزىل شاپاقتىڭ استى نايزاسىنىڭ ماساعى جارقىراعان قولدان كورىنبەپتى-اۋ، تاۋ سۋى تاسقىنداپ قۇيىلىپ كەلە جاتقانداي. جالت بۇرىلىپ جەلكە تۇسىنا ءۇڭىلىپتى قىزارعان كۇننىڭ ساۋلەسى دۋلىعا مەن ايماۋىتتا شاعىلىسىپ قارا ءورت قاپتاپ كەلە جاتقانداي بولىپتى-ay. وڭ قاپتالدا ون سان قول. سول قاپتالدا سونداي تۇمەن. بارار جەر، باسار ءىز قالدىرماي اينالا شەپ قۇرىپ، قابات-قابات كوپ قۇرىپ، تەمىر قۇرساۋعا مىقتاپ وراپ العان ەكەن دە.

كوكشە باتىر قاپىدا قان قۇسارىن سەزەدى. ءيىلىپ توپىراق ۋىستاماقشى بوپ ەڭكەيسە —ساۋساعى باتپايدى، قارمانسا ۋىسى تولمايدى. وگەي ولكە تاسىن توسەپ، تۋ سىرتىن توسقان عوي.

سودان باتىر:

— قاسيەتتى دالام-اي! كۇپىرلىك كەۋدەمە كىرىپ، جىلۋىمدى ۇرلاپ، شىراعىمدى ۇرلەپ سوندىرگەن ەكەن-اۋ! Aھ، جالعان دۇنيە-اي! "ءقادىر بىلمەگەندى قايعى يلەيدى"، دەگەنىڭ وسى ەكەن دە. كىندىك قان تامعان توپىراقتان جىراقتاپ، ءارۋاق اتتاپ كەتكەنىمدى كەش ۇققانىمدى قايتەيىن-اي! ەردىڭ ءسانى ەلىمەن، جەردىڭ ءسانى كولىمەن ەكەن-اۋ. كىلەڭ بارشىندى قىرشىنىنان قيدىرۋعا باستاعان ەكەم-اۋ! ون ەكى قۇلاش وق تىستەپ سەرت بەرگەندە، مەرت بولۋدى ىزدەپپىن. جىراق تۇراق تابام دەگەنشە، تۇراقتان جۇماق جاساسامشى. شاڭىراقتان ورگەن ءاندى شىڭعىرتقان شەرمەن كومەر بوپپىن-اۋ! دەپ ىشتەي تولعانىپ قالىپ، الىپ دەنەسىن تىك شانشىپ ىلگەرى ءۇزىلىپ شىعادى. ەكى يىققا قونعان قارا بۇلتتىڭ ەتەگىن قانكۇرەڭ جاقىنداتىپ كۇن ارقان بويى كوتەرىلەدى. قوس بۇلت تومەندەگى قوس قولعا قوس قاناتتاي بوپ كورىنەدى عوي سول ءسات.

كوكشە باتىر ىڭىرانا دىبىستاپتى. اۋزىنداعى بۋ بۇلت بوپ توگىلىپتى. قاباعىنداعى ىزعار سىرنە مۇز بوپ شاشىراپتى.

— ۋاي، ەدىل باتىر! اسپان ورتاق، اي ورتاق، كۇن ورتاق. ەل سەنىكى، جەر سەنىكى. الىسقاندى دا، تىرىسقاندى دا نامىس جەبەيدى. جەردىڭ ۇستىمەن كەلىپ، استىمەن قايتۋ بار. قىرلانىپ كەلىپ، قىدىرىپ قايتۋ بار. ول كەزدەسكەن ادامىنا بايلانىستى. قۇدىرەت قۇدىرەتتى كورىپ كىدىرەدى. بايلاماي جۇگەندەپ، ايداماي شىدەرلەپ قويدىڭ. ءپىرى قاشقاننىڭ سۇرى قاشادى. نيەتى بۇزىلعاننىڭ تىلەگى ۇزىلەدى. "الامان ىزدەگەن الاپاتقا جولىعار"، دەۋشى ەدى. جولىعىپ تا، تورىعىپ تا تۇرمىن. مەن ايباتتانسام، ايدى تۇتۋشى ەم، سەن كولەڭكەڭمەن كۇندى جاسىردىڭ. قاپىمدى تاپتىڭ. جازىقسىز قان توگىلمەسىن. ورىنسىز كوبە سوگىلمەسىن. ورتاق ايدى سەن دە ولجالاما، مەن دە ولجالامايىن.

ورتاق كۇندى سەن دە باتىرما، مەن دە باتىرمايىن. قاسقايىپ قارسىما ءوزىڭ شىق. مەنىڭ جەڭىلگەنىم ەلىم جەڭىلگەنى بولسىن. سەنىڭ جەڭىلگەنىڭ ەلىڭ جەڭىلگەنى بولسىن. تۇراسىڭ با وسىما؟

ەدىل ەڭسەگەي بويىن ەگەپ ىرعاپ، ەڭسە تىكتەپتى دەسەدى. كوكشەنىڭ باسى ەدىلدىڭ يىعىنا ارەڭ تەڭەسىپتى. ەدىل يەك قاعىپتى سوندا.

— تاۋ توڭكەرىپ، كول شايقاعان، كوكشە باتىر! بۇلت بۇركەنىپ، داۋىل ايداعان، كوكشە باتىر! قوناعىم دەپ قوي سويارىمدى بىلمەي تۇرمىن. تامىرىم دەپ تاي سويارىمدى بىلمەي تۇرمىن. بەلدەسىپ، ەلدەستىك ىزدەگەندى كورمەپ ەدىم. سەرمەسىپ، سەپتەستىك ىزدەگەندى كورمەپ ەدىم. سايراعان ىزىڭنەن جايراعان جايلاۋىمدى تانىماي قالدىم. بالتاڭمەن كۇزەلگەن ورمان-توعايلى قويناۋىمدى تانىماي قالدىم. ىلايلى كولدەن بالىق قاشتى. جىلاۋلى ەلدەن حالىق قاشتى. بۇلانىم ماڭىپ كەتتى، ۇلانىم لاعىپ كەتتى. ءبۇتىنىم بۇزىلدى، ءتۇتىنىم ءۇزىلدى. سىنعانىم تۇتىلماسا قايتەم، سونگەنىم تۇتانباسا قايتەم؟

ءيا. اي ورتاق، كۇن ورتاق، اسىل ورتاق. ايدى قورعالاتىپ، كۇندى قۇلاقتاندىرىپ، اسىلدى جاسىتىپ بۇل قاي كەلۋىڭ؟ ءتوس تۇيىستىرمەك بولساڭ، توپان سۋىنداي توگىلۋىڭ قالاي؟ ءتۇس شايىستىرماق بولساڭ حابارسىز كەلىپ، ۇرلانىپ تىعىلۋىڭ قالاي؟ قاس ىزدەسەڭ، جەلدىرتىپ جاۋشى جونەلتەتىن تايىنباس جاھانگەرلىگىڭ قايدا؟ دوس ىزدەسەڭ، كۇلدىرتىپ ەلشى جونەلتەتىن مويىماس كەمەڭگەرلىگىڭ قايدا؟ نە مارتتىگىڭدى، نە جومارتتىعىڭدى سەزبەدىم-اۋ باتىر. ارانعا ايداعان قارتتىعىڭدى سىيلايىن با، ارامعا يلانعان قىرتتىعىڭدى سىيلايىن با. دانالىق قارتتىقتا، انالىق مارتتىكتە ەمەس پە ەدى؟ اق باسقا اقىل ۇيالاماسا، قاق باسقا ۇرىپ كەتكەندە نە قايىر، بۇرىلىپ كەتكەندە نە قايىر، دەپ ويسىراي كۇرسىنگەندە بۇلت تۇڭلىكتەي جەلپىلدەپ، كۇن دوپتاي دومالاپ، تاۋ جاڭعىرىعىپ، تال شۋلاپتى.

كوكشە باتىر دە جەتەسىز جان ەمەس. جۇيەلى ءسوز سۇيەگىنەن وتكەندە، تىزەسىن بۇگىپ، كىسەسىن شەشىپ، موينىنا سالا بەرۋگە ىڭعايلانادى عوي.

سونى كورگەندە، ەدىل باتىر ءبىر-اق اتتاپ كەلىپ، يىقتان كوتەرىپ، كوكشەنى تابانىنا تۇرعىزىپتى.

— يىلمە! سىنبا، باتىر! تىزەڭنىڭ بۇگىلگەنى نيەتىڭنىڭ تۇزەلگەنى. جەتەدى! مەن قايرامايىن، سەن قاجالما. سەزدىم سىرىڭدى. تاتىڭنان ارىلىپ، توزاڭىڭدى سىلكىمەك بولىپسىڭ. ەندەشە، سەرتىڭە جەت. سەرپىنىڭدى باستا! دەپ كەيىن شەگىنىپ، قاسقايا قاراپ تۇرا قالىپتى.

— بەلدەسەمىز بە، سەرمەسەمىز بە؟ دەيدى ءتاستۇيىن تۇيىلگەن كوكشە باتىر.

— تاڭداۋ اعادان، دەيدى تاعى دا ەدىل باتىر.

— جەبەلەسەمىز بە، جەنتەكتەسەمىز بە؟ — دەيدى ەكىلەنگەن كوكشە باتىر.

— تاڭداۋ اعادان، دەيدى تاعى دا ەدىل باتىر.

— سالىسامىز با، تابىسامىز با؟ دەيدى شامىرقانعان كوكشە اقتىق رەت.

— تاڭداۋ اعادان، دەيدى ەدىل ەتەگىن قاعىپ قانا.

سوندا كوكشە سىلق بوساپ، قاباعىن قوس ساۋساعىمەن شىمشي كوتەرىپ، ەدىل باتىرعا سىعالاي قاراپ قالادى عوي: "اپىر-اي! اسىپ تۇسە بەردى-اۋ. قاشسام، اتتاتار ەمەس، قۋسام، شالدىرار ەمەس. ءيىلىپ تۇرىپ، يلىكپەۋ نە تەڭىم. جونىمەن جەڭسە دە، جولىمدى كەسپەي تۇر. اعالىقتى باعالايتىنداي قاي ءقادىرىمدى وتكىزىپ ەدىم. شالالىقتى بالالاتقان قياناتىمدى عانا جەتكىزبەپ پە ەدىم. ءۇش رەت قينادىم. ءۇش مارتە ۇلكەندىگىمدى سىيلادى. ءۇش قابىرعام سوگىلدى، ءۇش مۇشەلىم كەمىدى. اعالىق مەندە ەمەس، ەدىلدە ەكەن. ەدىل ءادىل ەكەن. ادىلەتىمنەن جاڭىلعان ەكەم".

كۇرسىنگەن كوكشە نايزانى تاسقا شانىشقان ەكەن — تاۋدى ۇڭگىپ، ۇڭگىر جاساپتى. قىلىشتى قىراتقا شاپقان ەكەن قاق ءبولىپ، اسۋ جاساپتى.

قوس قولدى اسپانعا جايىپ، اق ساقالدى زاڭعارعا قاداپ، كوك تاڭىرگە قۇلدىق قىلىپتى دەيدى.

— بۇرالىپ سىڭگەن تامىردىڭ بەك يەسى كوك ءتاڭىر! اينالاسىن سۋ العان، ورتاسى دوڭەس ءومىردىڭ ناق يەسى، كوك ءتاڭىر! شالعىنى بەلدەن دالانىڭ تاپ يەسى، كوك ءتاڭىر! جايساڭ مەنەن قارانىڭ جان يەسى، كوك ءتاڭىر! اقىل-وي مەن زەردەنىڭ تاق يەسى، كوك ءتاڭىر! قۇجىناعان پەندەنىڭ حاق يەسى، كوك ءتاڭىر! جالبارىنام زار يلەپ. مۇڭلىعىڭا قۇلاق سال. قارابەتكە جاسىن ات! قارعىسىڭدى اياما. قۇرباندىققا مەنى شال! قارا جەردى قاقىرات! قارىق بولىپ قۇريىن! قالىڭ جۇرتتى جىلاتپا! دەگەندە دۇنيە سارت-سارت، جارق-جارق اتىلىپ، گۇرسىلدەپ، زىركىلدەپ، سەلكىلدەپ كەتىپتى دەيدى.

دەم اراسىندا تۇنەك ورناپ، اسپان شاتىناپ، كوك تۇنەرىپ سالا بەرگەندە، ەدىل باتىر جالما-جان شالقالاي كەتىپ، ون ساۋساقتى شاڭىتقان اسپانعا تاربيتا جايىپتى.

— ماڭداي سيپار كەندىكتىڭ بەك يەسى، كوك ءتاڭىر! بەت جىرتىسپاس ەلدىكتىڭ ناق يەسى، كوك ءتاڭىر! جۇرەكتە وسەر مەيىردىڭ تاپ يەسى، كوك ءتاڭىر! دوسقا دەگەن پەيىلدىڭ جان يەسى، كوك ءتاڭىر! اداسقاندى كەشپەسەڭ جاسىنىڭدى ماعان ات! وكىنگەندى كورمەسەڭ قاھارىڭدى ماعان توك! جازالايتىن دا ءوزىڭ! تازالايتىن دا ءوزىڭ! دەگەن كەزدە تۇنەك ءتۇرىلىپ، اسپان اشىلىپ، ارسىل-گۇرسىل باسىلىپتى. سوندا دەيدى كوكشە باتىر تىزەدەن قارا جەرگە كىرىپ كەتكەن ەكەن. ەدىل باتىر ەڭكەيىپ كەلىپ كوكشەنى ىرعاپ-ىرعاپ جىبەرىپ، سۋىرىپ الىپتى. سۋىرىپ الىپتى دا، توسىنە ءتوسىن تيگىزىپتى، ماڭدايىن ماڭدايعا سۇيگىزىپتى ازامات ەر.

— ارمىسىڭ، اعا! دەپتى. ءبىر اتتاپ شەگىنىپ، قولىن قۋسىرىپ، بەلىن بۇگىپتى.

— بار بول، ەدىل باۋىرىم! بار بول، كەڭ بول، سۋات بول، قۋات بول! دەپ دىبىسسىز جىلاپ، بوساي ەڭىرەپ كوكشە باتىر ءيىپ قويا بەرىپتى-اۋ.

جاس تامعان جەرگە كول ورناپتى. دىمقىل تيگەن جەردەن وزەن اعىپتى. تۇمانتقان سىزدى اۋادان قورەكتەنگەن تۇل دالاعا توعاي ءوسىپ، نۋ ورمان ۇيىسىپ تايگاعا اينالىپتى.

تاڭداپ-تاڭداپ تاي سويىپ، قورالاپ اكەپ قوي سويىپ، بۇعالىقتاپ ۇستاپ، بۇلان باۋىزداپ، قىرمان باسىپ، ءدان قاۋىزداپ، ەدىل ەر كوكشە باتىردى ورداسىندا قوناق ەتىپتى. الدىمەن قىمىراندى مۇزداتىپ بەرىپتى. اششىلاسىن دەپ تۇز قاتىق بەرىپتى. مايعا بوكتىرگەن بيدايدى قويىپتى. قۇيرىق قوسقان جاي باۋىر، بۋعا ۇستاعان ماي باۋىردى توسىپتى. ۇساقتاپ تۋراپ قولدامانى (قۋىرداق) كولدەنەڭدەتىپتى. استى-ۇستىنە ءتۇسىپ سىيلاۋ ودان كەيىن دە، وعان دەيىن دە بولماعان دەسەدى.

حوش. ەكى باتىر ءبىرىن-بىرى قيماي قوشتاسادى عوي. قۇشاقتاسقان ەكەۋدىڭ شارپىسقان لەبىنەن داۋىل تۇرىپ، ەنتىككەن دەمىنەن جەل كوتەرىلىپتى.

ەدىل ەر كوكشە باتىردى تۇستىك جەرگە شىعارىپ سالادى. تۇنجىراپ قالادى.

— ەلىڭ ەل-اق ەدى، كوكشە باتىر. دەمىڭنەن اڭىزاق ەستى-اۋ. سەزىگىم كەلمەسىن-اق، سەرگەلدەڭ ەنبەسىن-اق، — دەپ كۇرسىنىپتى دەيدى.

باتىردىڭ دا ءوز تۇيسىگى ويسىراعان كەۋدەنىڭ قۋىسىنان باس كوتەرىپ تۇرعان ەدى، جىلانداي ارباعان عوي.

"دەمىڭ اڭىزاق" دەدى-اۋ. سەزدى-اۋ ەدىل ەر بىردەڭەنى. كەۋدەم كۇيىپ، دەنەم ىسىپ، سۇيەك-سۇيەگىم ەرىپ بارادى-اۋ. ءبىر كادىكتىڭ بارى راس. وزىممەن كەتپەي، وزگەگە جەتەر مە ەكەن؟ ەلىمە سەرگەلدەڭ كەلگەنشە، شەرلەنگەن دەنەم كۇيىكتەن كۇلگە اينالسىن دا، دەرتتەن قۇمعا اينالسىن دا"، دەپ ah ۇرعاندا دالانى كەرىمسال جايلاپ، ايشىلىق جەرگە اڭىزاق اندىزداپ كەتىپتى دەيدى.

كۇپىرلىك پەندەنىڭ ىشتەن سورعان شەمەنى عوي. سىرتىنا شىققاندا زاپىران بوپ توگىلىپ، كولدى بۋلانتىپ، جاسىلدى توزدىرىپ، بۇلاقتى بىتەپ، قايناردى قاماپ، وزەندى تارىلتىپ، كوز بىتكەندى سۋالتىپ جىبەرەدى ەكەن. كوكشە باتىر ەل شەبىنەن ۇزاپ، جەر شەتىنە الامان ىزدەپ شىققان ساتتە، ءپىرى قاشىپ، ءتاۋباسى جوعالىپ، كۇپىرلىگى كۇشەيىپ سالا بەرگەن، دەپ كونەكوز قاريالار ايتادى. كەۋدەدەگى كۇپىرلىكتى بۇرىن ءپىرى بۋىندىرىپ، ءتاۋباسى تىزگىندەپ وتىرادى ەكەن. ءپىرى مەن ءتاۋباسىن ءوزى يەكتەپ قۋعان سوڭ، قۇنىسىپ جاتقان كۇپىرلىك قۇتىرماعاندا ءقايتسىن. قۇتىرىنىپ كولگە سوقتىعىسىپ، ساپىرىپ شايقاپتى. تولقىنداتىپ جايقاپتى، ۇرلەپ بۇلتقا اينالدىرىپتى. كەپتىرىپ بۋعا اينالدىرىپتى. كوز بىتكەندى بىتەپتى، تامشىنى تاندىرعا تىعىپتى. شىق بايلانباسا، تالشىق اينالار ما. جاسىل بىتكەن نارىنەن ايرىلعان سوڭ، جاسىل ءشوپ، جاسىل جاپىراعىن جوعالتقان جەر سانىنەن ايرىلىپتى. ول از بولعانداي-اق، ءبىر كەزدە كوكشە باتىر قۋىپ جىبەرگەن بەتپاق ءداۋ توبە-توبە قۇم ارقالاپ كەلىپ، ارقانىڭ پۇشپاعىنا جەتىپ، سايعا سەۋىپتى، قىرعا سەۋىپتى. تاۋ-تاۋ ءۇيىپتى، جەلىپ ءجۇرىپ قۇيىپتى.

حوش. كوكشە باتىر ەلىنە جەتىپ، ەسەڭگىرەپ قۇلاپتى، ەڭىرەپ جىلاپتى. اڭقاسى كەپكەن جان، كوزدەن اققان قان الدىنان توسىپتى دا وتىرىپتى. كولى شولگە، نۋى قۇمعا، ماۋەسى مۇككە اينالىپتى. تۇلپارى تۋلاق بولىپتى. ارىسى ءارۋاق بولىپتى. تۇلعالىسى شوگىپ كەتىپتى، تۇلىمدىسى سەمىپ كەتىپتى. قويى قويانداي ازىپ، بايى دارۋىشتەي توزىپتى. تۇڭلىگى جىرىم، تۋىرلىعى قۇرىم بولىپتى.

كوكشە ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن تۇنەرىپ وتىرىپ العان ەكەن. سودان قارا قوبىزىن الدىنا وڭگەرىپ، وي بوزداتىپتى دەيدى. وكسىگەن ءۇن شىعانداپ قىرعا كەتىپتى، شىرىلداپ سىرعا جەتىپتى. وكىنگەن زار اسپانداپ كوككە اتىلىپتى، ىقىلىقتاپ جەر باۋىرلاپتى. بەبەۋلەگەن كۇرسىن تاۋدا جاڭعىرىپتى، تامىردا بۇلكىلدەپتى.

قىل قيعاق كەسكىلەگەندە، قىل ىشەكتەر قيعىلىق سالىپتى-اۋ. اسۋدان ارمان ىزدەپ، قيادان قيال قۋىپتى. ىرگەلەس ەلدەن ىزگىلىك كۇتىپ، مۇددەلەس ەلدەن ءۇمىت توسىپتى. ىزىڭداعان جەل ىزگىلىك ىزدەگەن سارىندى ءۇزىپ كەتىپ، جەتكىزبەپتى دەيدى. توزاڭداتقان داۋىل ءۇمىت ساۋعان سازدى بۇزىپ كەتىپ، وتكىزبەپتى دەيدى.

سوندا قىل قيعاق قىڭسىلاپتى-اۋ. قىل ىشەك تالماۋسىراپتى-اۋ. تالىقسىپ توقتاپتى-اۋ.

"قايرانىم كەتكەن ەكەن، داۋرەنىم وتكەن ەكەن. تاعدىرمەن ويناپ، بۇلدىراپ قۇرىعانىم با، دەگبىردەن ايرىلىپ، قۇلدىراپ وشكەنىم بە؟ ەل قارعاسا دا، جەر قارعاماسىن، زار توقتاپ شەر قورعالاسىن. قالعان عۇمىردى ەل مەن جەر قورعانى قىلايىن"، دەپ كوكشە باتىر قوبىزىن تاستاپ، ورنىنان ىڭىرانا تۇرىپتى دەيدى. "ەندىگى جەردە قولىم قارۋعا، ءتانىم ساۋىتقا تيمەسىن"، دەپ ۇستىندەگى جاۋ-جاراعىن ۇلىتاۋدىڭ توڭىرەگىنە جۇرت كوزىنەن جاسىرىپ كومىپتى دەيدى. "كەلەر ءتول، وسەر ۇرپاق يگىلىگىنە جاراتسىن"، دەپ جەز دۋلىعاسىن جاسىرعان جەر جەزقازعان تۇسى بولسا كەرەك. ايماۋىتىن جايرەمگە، قىلىشىن قاراجالعا، اسىل تاستى التىن، كۇمىس جۇزىك، ساقينالارىن ارقانىڭ ساۋىرى مەن باۋىرىنا تىعىپتى. قولا ماساقتى جەبەسى مەن نايزاسىن ساياق پەن قوڭىراتقا قالدىرىپ، بەتپاق داۋگە قارسى بەت الادى عوي.

اڭىزاق ايداپ، قۇم بۇرىككەن بەتپاق ءداۋ كوكشە باتىردىڭ كەلە جاتقانىن ءبىلىپ، ودان سايىن دولدانادى. كۇندى قۇم تۇتادى. اسپاندى توزاڭ الادى.

سول كەزدە كوكشە باتىردىڭ كوك ءتاڭىرىنىڭ جازاسىمەن قارا جەرگە تىزەدەن كىرىپ شىققان اياعى جانسىزدانا باستاعان ەكەن. بەتپاققا قارسى اقىرىپ اتتاي بەرگەندە، بۇگىلىپ ۇشىپ تۇسەدى عوي. جانسىز اياقتارى ءشىرىپ ءتۇسىپ، ەكى جەردە قالادى. اتىلىپ، شاپشىپ ارەكەت ەتكەنمەن كوكشە باتىر تۇرىپ كەتە المايدى. ءالى قۇرىپ تىپىرلاپ جاتىپ قورلانعان باتىر بار پيعىلىمەن كوك تاڭىرگە بىلاي دەپ جالبارىنىپتى:

— كيەلىنىڭ كيەسى، كۇيگەن ەردىڭ يەسى، كوك ءتاڭىر! جارالى ەردىڭ ۇكىمى، قارالى ەلدىڭ اكىمى، كوك ءتاڭىر! كىسىلىك تانىتقاندى كىساپىر قىلعان، كوك ءتاڭىر! كۇپىرلىك جاساعاندى ءمۇساپىر قىلعان، كوك ءتاڭىر! كۇپىرلىك جاساعان اقىرعى ءمۇساپىر دە مەن-اق بولايىن. كىشىلىكتى ۇمىتقان ەڭ سوڭعى كىساپىر دە مەن-اق بولايىن. قاتەمدى تۇسىنسەم كەڭشىلىگىڭ قايدا؟ كىنامدى مويىنداسام ەمشىلىگىڭ قايدا؟ ەل مەن جەردە جازىق نە؟ تاۋ مەن كولدە جازىق نە؟ ءبۇرىستىرىپ ەلدى ازعىرعاندا، تىرىستىرىپ جەردى توزدىرعاندا قۇدىرەتىڭە سىيار ما؟ قاسيەتىڭە سايار ما؟ تۇرعىزباستاي قۇلاتتىڭ، باۋىرىما سۇلاتتىڭ. ەندى تۇرعىزبا وندا. قارا جەرىمە قانىممەن سىڭەيىن. تامىرىنا تارايىن. دەمىممەن جىلىتايىن. تەرىممەن سۋارايىن. دالاما عۇمىرلىق ءنار بولايىن. سۋساعانعا سۋسىن، شولدەگەنگە ءال بولايىن. تىرشىلىك قايتا ويانسىن، قۇلازىعان جەر جاسىل نىلگە بويانسىن. بەتپاق ءداۋ سارى ارقاعا بەتتەي المايتىن كول قىل مەنى! كول، كول، كول!..

سوندا دۇنيە ءبىر ءسات تىم-تىرىس تىنا قالىپتى. ارتىنشا-اق تۇنەرە قالىپتى. زامات يۋ-قيۋ ازىناپتى. استان-كەستەن وت ويناپ، جاسىن اتىلىپ، جارقىلداپ بارىپ، قالت تىيىلىپتى. اسپان جادىراپ، بۇلت ءتۇرىلىپ، شۋاق جامىراپ، جان-جانۋار ءتىرىلىپتى دەيدى.

قوس اياق تۇسكەن جەردە قوس كول الاكول، ساسىقكول پايدا بولىپتى. بۇل كولدەردىڭ اتالۋى دا كەيىن باسقاشا اڭگىمەلەنەدى. ال كوكشە باتىر كوكشە تەڭىزگە اينالىپتى. تولقىنى تۋلاپ، شاعالا قۇسى شۋلاپ، ايدىنى جارقىراپ، قامىس-قۇراعى جايقالىپ، بۋى بۇرقىراپ، اق كوبىگى شايقالىپ كەڭ تىنىستاعاندا، كومەيگە كەپتەلگەن ءان بۇرىنعىشا شارىقتاپ، شاناقتا بۋلىققان كۇي قايتا قالىقتاپ دالادان تاۋعا ورلەگەن ەكەن، تاۋدان دالاعا كولبەگەن ەكەن.

سوندا دەيدى مىسى قۇرىپ، دەسى قايتىپ، سەسى قاشقان بەتپاق ءداۋ كۇنشىل بەتپاقتىقتان سەسپەي قاتىپتى. تىرايىپ جاتىپتى. بەتپاق ءداۋدىڭ دەنەسى قالعان الاپ بۇگىندە بەتپاق دالا اتالىنىپ كەتكەن كورىنەدى.

كوكشە تەڭىز كوك ءتوسىن ساۋىپ، جەر ساۋىرىن سۋارعان سوڭ تۋعان ءوڭىردىڭ قۇمى قايتادان نۋعا اينالىپ، باستاۋ-بۇلاققا جان كىرىپتى، تاندىرى كەپكەن ارقانىڭ تامىرىنا قان جۇگىرىپتى. شوپكە شىق بايلانىپ، بەتتە نۇر ويناپتى. ەمىرەنگەن ەلى كەشەگى ەرىن، بۇگىنگى كولىن ارداقتاپ، اتىن اڭىزعا ارقاۋ ەتىپ انگە دە قوسىپتى، جىرعا دا قوسىپتى.

حوش. الگى بەتپاق داۋدەن تۋعان، ارامدىق پەن ايارلىقتى قوس اتتاپ قۋعان ۇزىنتۇرا ەلىنىڭ ەرىنە دەگەن ىقىلاسى مەن قۇرمەتىن كورە الماي، قىزعانعاندا ءوتى قابىنىپتى دەيدى. نيەتى تارىلىپتى دەيدى. ولاي ويلانىپ، بۇلاي تولعانىپ، اقىرى قاستاندىققا بۇرىلىپتى دەيدى.

"سەنىڭ ءقادىرىڭدى تاسىتىپ، قۇنىڭدى اسىرعان سۋىڭ مەن ءنارىڭ عوي، كوكشە. ەندەشە سۋىڭدى سور، ءنارىڭدى ءزار قىلايىن. سودان سوڭ جانىڭا ەل، جاعاڭا اڭ جولاماس"، دەپ ۇزىنتۇرا ەكى توبە تۇزدى قورجىنىنىڭ ەكى باسىنا تولتىرىپ الىپ، دولىرىپ جەتەدى عوي. يىعىنداعى يىندەگەن قورجىندى جەرگە قويىپ، ماڭداي تەرىن سىپىرا ءسۇرتىپ سولىقتاپ، كوكشە تەڭىزدىڭ كولەمىنە انىقتاپ كوز جىبەرىپتى. ول شەتى مەن بۇل شەتىنە قانشا سۇزىلسە دە جانارى جەتپەپتى-اۋ. جارىقتىق كوكشە جايىلىپ شالقىپ، شىعانداپ داۋىرلەپ كەتكەن عوي.

"سەنى مەن بولەكتەپ قۇرتايىن، قىلداي بەلىڭنەن قىرقايىن"، دەپ ۇزىنتۇرا كەسە كولدەنەڭ ءتۇسىپ جاتا كەتەدى دە، قورجىندى جۇلقىپ قالادى. سوندا قوس توبەدەي تۇز توڭكەرىلىپ، كوكشە باتىر كوكشە تەڭىزدىڭ اياق جاعىنا ساۋ ەتىپ توگىلەدى-اۋ. قيىرشىق تۇز قۇم بولىپ سەبىلەدى-اۋ.

ءالقيسسا، كوكشە باتىردىڭ تاۋ ەلىنە ۇزاتقان ىلە اتتى اسقان كورىكتى، سىمباتتى سۇلۋ، اقىلى داريا، مىنەزى كەلىستى جالعىز قىزى بولعان دەيدى. جەلدىڭ سۋىلىنان حابار الىپ، كۇننىڭ جىلۋىنان حابار الىپ وتىراتىن ساۋەگەيلىگى جانە كۇشتى ەكەن. سۋىلعا قۇلاق ءتۇرىپ، جىلۋعا مويىن بۇرىپ جىبەرىپ، ىلە سۇلۋ اكەسىنىڭ بار جاعدايىن بىلگەن عوي، ءمۇساپىر ءحالىن سەزگەن عوي. ەندى كەشىكسە ءنارى سورعا اينالارىن ۇعىنىپ، كوك تاڭىرگە جالىنىپتى دەيدى.

كوك ءتاڭىر حان ءتاڭىرى تاۋىنا قونجيىپ الىپ، قولىن سىلتەپ-اق قالادى. سول-اق ەكەن ىلە سۇلۋ ىلە وزەنى بوپ بۇرىمى بۇراڭداپ، سىلدىراپ اعا جونەلەدى. تاستان تاسقا سەكىرىپ، سايدان ساي قۋالاپ ەڭىستەگى جۋسان دالاعا جەتكەندە، بەتپاق ءداۋدىڭ جيەندەرى سارىتاۋ مەن مويىن داۋلەر كەس-كەستەپ الدىن بوگەپ، تىنىسىن تارىلتا باستاعان ەكەن. ءبىر كەزدە سىرتىنان ءسۇيىنىپ، سىرتىنان سۇقتانىپ جۇرگەن ءبوتابورىم، قۇرعاقشولاق، اقسۇيەك، تەسىك سىندى جاس باتىرلار، ايتاۋدىڭ ءار قىرقاسىنا تىككەن قاراۋىل شاتىرلارىنان ىلەنىڭ مۇشكىل ءحالىن تانىپ قالىپ، ءارقايسىسى ارىنداعان وزەن بوپ جوڭكىلىپ تاسىپ، بۇيرا جالدانا ارقىراپ جەتىپ ىلەگە قوسىلادى عوي. سودان جاس ساربازداردىڭ تىڭ قۋاتى ۇستەمەلەگەن سوڭ، ىلە سۇلۋ ارىنىن ارتتىرىپ، قارقىنىن كۇشەيتىپ، قوس جاعاسىنداعى قوس ءداۋدى قاعىپ-جىعىپ تىپىرلاتىپ تالدىرىپ، كوكشە تەڭىزگە كۇركىرەپ كەپ قۇلديلايدى عوي. السىرەگەن اتاعا ىپ-ىستىق دەمىمەن شارپىپ دەم بەرگەن دەيدى. قارىنداستارىنىڭ قايىرىمدىلىعى قايسار ەر اعالارىن دا ءيىتىپ، ەرلىككە باستايدى. قاراتال، اقسۋ، لەپسى، اياكوز بالالارى وزەنگە اينالىپ، كوكشە تەڭىزگە وڭتۇستىگىنەن قۇيىلىپ، مويىنتى، ءجامشى، توقىراۋىن اتتى ۇلدارى دا كولدىڭ تەرىسكەيىنەن قۇلديلاپ، بۇرىنعىدان دا ءارۋاقتاندىرىپ جىبەرگەن دەسەدى. "كوكشە باتىر كوكشە تەڭىزدى بولەكتەپ قۇرتامىن، قىلداي بەلىنەن قىرقامىن"، — دەگەن ۇزىنتۇرانىڭ ۇستىنەن سۋ ءجۇرىپ كەتىپ، تۇنشىعىپ ولەدى. ول ارا بۇگىندە ۇزىنارال دەيتىن ءتورت شاقىرىمدىق جىڭىشكە قىلتاعا اينالعان. قارعىس اتقاندى عاسىرلاپ اتسىن دەگەن كوك ءتاڭىر ۇزىنتۇرا ۇزىنارالدى جان-جانۋاردىڭ اياعىمەن تاپتاتىپ، تۇرماستاي ەتىپ تۇرالاتۋ ءۇشىن تەڭىزدىڭ ارعى-بەرگى بەتىنە جاياۋلاپ، سىڭارسوقپاقتاپ وتەتىن كوپىر قىلعان دەسەدى. انە، جاۋىزدىق جازالانىپ، ساتقىندىق سوققى الادى دەگەننىڭ اقيقاتى. ەلىنىڭ ەرىن كۇندەگەن، جەرىنىڭ كولىن تىلدەگەن قارا نيەت جان نە كومىلمەي، نە جەر بەتىندە كورىنبەي تىزەدەن كەلەر سۋ استىندا وكشەنىڭ ءنالى مەن تۇياق پەن تاعىنىڭ تەپكىسىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن جەۋمەن كەلەدى.

ال مويىن مەن سارىتاۋ داۋلەر نە بولدى دەيمىسىڭ؟ ولار دا ءوز كەسىرىنەن قۇتىلماعان. ىلەنىڭ لەبىنە شىداماي جالپ-جۇلپ جىعىلعان كەزدەرىندە ءبىرى مويىنقۇم بوپ، ەكىنشىسى سارىتاۋقۇم بوپ شوگىپ-شوگىپ قالعان. كەي-كەيدە اشىنا ىسىلداپ اڭىزاق اتىپ، ىسقىرىنىپ قۇم بورانىن زۋىلداتاتىنى بولماسا، باس كوتەرەر دارمەننەن باز كەشىپتى-اۋ. قاشاننان زۇلىمدىقتى ىزگىلىك، وشپەندىلىكتى مەيىرىم، جاۋىزدىقتى جاقسىلىق جەڭەتىنى الەمگە ايان. كوكشە باتىر كوكشە تەڭىز كەيىننەن بالقاش تەڭىزى بوپ شالقىپ، بالىعىن تۋلاتىپ، باقاسىن شۋلاتىپ، شاعالاسىن شارىقتاتىپ، تۇمانىن قالىقتاتىپ، بۇلت ءتوسىن اردا ەمىپ، ارقانىڭ ساۋىرى مەن باۋىرىنا ءنار بەرىپ، بەتپاقتىڭ بەتىن قايتارىپ ەل ىرىسىنىڭ قاينار كوزىنە اينالىپتى...

— شىنىندا دا قىزىق حيكايا ەكەن، دەپ الماس تامسانىپ قويدى. جەر-سۋ اتتارىنىڭ قويىلۋىندا ءمان بار-اۋ، پاپا؟

— ءيا. ءار ءوڭىردىڭ جەر-سۋعا، تاۋ مەن توبەگە قويىلعان اتاۋلارىنا بايلانىستى ءار ءتۇرلى اڭىز-اڭگىمەلەر وتە كوپ، الماس. حالىق ارمانى كوكسەگەن قيالىن جاقسىلىقپەن عانا ساباقتاستىرىپ وتىرعان عوي. جەرۇيىق ىزدەگەن اتا-بابالار وزدەرى ءومىر سۇرگەن ولكەنىڭ ءار پۇشپاعىن قادىرلەپ، قاستەرلەپ قانشاما اڭىز، ەرتەگى شىعارعان. كوكشە تەڭىز حيكاياسى سياقتى اڭىزدار ءار جەردە دە كەزدەسەدى. ساسىقكول، الاكول تۋرالى دا، جىلانشىق، قوڭىرات تۋرالى دا نەبىر تاماشا اڭىزدار بار. سولاردى ۇعۋ، ءبىلۋ، ءتۇسىنۋ سەندەردىڭ مىندەتتەرىڭ، بالام.

— پاپا، وسى اڭىزداعى ەدىل اتتيلا ما، كوكشە باتىر ەر كوكشە مە؟

— حالقىمىزدىڭ عيبرات الار حيكاياسى، ءتالىم الار تاربيەلىك اڭىز-اڭگىمەسى كوپ، بالام. سونىڭ ءبارى جاقسىلىققا، ادالدىققا ۇندەۋىنەن عوي. ال بۇل اڭىزداعى ەدىل اتتيلا ەمەس. كوكشە باتىر ەر كوكشە ەمەس. اتتيلا مەن ەر كوكشە ەكى داۋىردە ءومىر سۇرگەن ادامدار عوي. بۇل اڭىزداعى كوكشە دە، ەدىل دە كەزىندە ەلى ءۇشىن ەڭىرەپ ءومىر سۇرگەن ازاماتتاردىڭ جيىنتىق بەينەسى بولار.

— شىنىندا كەشەگى كوكشە باتىر بۇگىنگى كوكشە تەڭىز حالقىنا ءالى دە قىزمەت ەتۋدە، دەپ الماس كولگە نازار ۇزاتتى.

— ال ەندى وسى كوكشە تەڭىز بالقاشتىڭ قانداي كول ەكەنىن بىلەمىسىڭ؟

— بالقاش تۇيىق كول. قۇياتىن وزەنى ءبىراز بولسا دا، وزىنەن اعىپ شىعاتىن بىردە ءبىر وزەنى جوق.

— سىنعان تاعاداي شىعىستان باتىسقا سوزىلا بەرىپ، تۇستىككە قاراي ەڭكەيە قالاتىن كولدىڭ ۇزىندىعىن ايتىپ بەرشى؟

الماس باسىن شايقادى.

— كولدىڭ ۇزىندىعى 600 كيلومەترگە جەتەدى. ەنىنىڭ ەڭ جالپاق تۇسى 65-70 كيلومەتر. 1400 كيلومەتر بولاتىن جاعا سىزىعىن جاياۋ ادام قىرىق كۇندە، اتتى ادام جارتى ايدا ارەڭ اينالىپ وتەر ەدى. ال ەندى وسى كولدىڭ الىپ جاتقان الابىنىڭ مولشەرىن ەسەپتەپ كورشى.

— ۇزىندىعى 600 كيلومەتر. جالپاق جەرىنىڭ ەنى 60-70 كيلومەتر...

— ءيا. ەندەشە كولدىڭ الابىن ەكەۋلەپ ەسەپتەپ شىعايىق. ۇزىندىعى 600 كيلومەتر، ورتاشا ەنىن 30 كيلومەتر دەپ الساق...

— وندا كولدىڭ الابى 18 مىڭ شارشى كيلومەتر بولعانى عوي، دەپ الماس جۇيرىكتىك تانىتتى.

بالقاش تەڭىز دەڭگەيىنەن 343،7 مەتر جوعارى ورنالاسقان. تەرەڭدىگى 2-5 مەتردەن 25 مەترگە دەيىن جەتەدى. ۇزىنارال قىلتاسى كولدى باتىس جانە شىعىس دەپ اتالاتىن ەكى بولىككە بولەدى. بالقاشتىڭ شىعىس بولىگىندەگى ءبىر ليتر سۋداعى مينەرال تۇزداردىڭ مولشەرى 5 گراممنان استام بولعاندىقتان، اششى سۋدى ىشۋگە جارامايدى. باتىس بولىگىنە قۇياتىن تۇششى سۋلى ىلە، توقىراۋىن وزەندەرىنىڭ اسەرىنەن بۇل تۇستىڭ ءبىر ليتر سۋىنداعى مينەرال تۇزداردىڭ مولشەرى 2،5 گرامداي عانا، ياعني اۋىز سۋعا ابدەن جارايدى.

بالقاش كولىنىڭ تەرىسكەيىندەگى شولەيت دالانىڭ اۋا رايى اسا قۇبىلمالى. وگەي اناداي تىم قاتال. ول ەنتەلەپ قۇلاعان بەتپاق دالانىڭ جازداعى اڭىزاققا تولى وتتى لەبىنەن دە بولار، قىستاعى ىزعارلى دەمىنەن دە بولار.

جازدا جاۋىن-شاشىنى سيرەك. كوكجيەكتەن تۇنەرىپ بۇلت كوتەرىلسە-اق ەكپىندەپ جەل ەسەدى. ول بۇلت شوعىرىن ولاي ءبىر قۋىپ تاستاپ، بۇلاي ءبىر ايداپ تاستاپ، ىدىراتىپ-اق جىبەرەدى. زاۋىدە الگى تۇنەرگەن اسپاننان جاڭبىر سىركىرەسە، تاستاققا قاق ءيىرىپ، قۇمداققا قوراسان داعىنداي قوجىر-قوجىر ءىز عانا تاستايدى. ءنارى، ىلعالى شامالى. قۇنارى از، تامارى جوق دالانىڭ قۇرعاق جازى، قىتىمىر قىسى بۇل ولكەنى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دەيىن ماڭايىنداعى جۇرتقا وگەيسىتىپ تاستاعان. التى اي جازدا تىرس ەتىپ تامشى تامباسا، سۇراپىل داۋىلى قۇم بورانىن ايداسا، مال باعىپ، جان كۇيتتەگەن شارۋا ادامىنا قايدان قولايلى بولا قويسىن.

كول جەتى اي شاماسى اپرەلدەن نويابرگە دەيىن مۇز كورپەسىن سىپىرىپ، ايدىنىن جارقىراتىپ، تولقىنىن شۋلاتىپ جاتادى. سارىارقانىڭ ۇساق شوقىلى تاۋ سىلەمدەرىمەن ۇشتاسىپ جاتقان تەرىسكەيى بيىك جارقاباق بولىپ كەلىپ، كوپتەگەن جىرا-جىلعالاردىڭ ەسكى ارناسىمەن ءتىلىم-تىلىم جارىلىپ، سويداقتانىپ قالعان. اسىرەسە سامولەتتەن ءدال توبەسىنەن قاراساڭ، تابانىندا سۋ تۇرماق قاق جىلتىرامايتىن قۇرعاپ قالعان وزەندەردىڭ ەسكى ارناسىنان كوز تۇنادى. شىلدەدە ماي ەرىتىپ، مي قايناتارداي كۇن ىسىپ كەتكەندە جان بىتكەنگە كولەڭكە قۋالاتار ىستىق 40 گرادۋسكە جەتسە، دەكابر، يانۆار ايلارىنداعى ايازدىڭ قاھارى 30-45 گرادۋستان دا اسىپ تۇسەتىن كەزدەر بولادى. كوكتەمى مۇنارلى، كۇزى تۇماندى. ونىڭ ۇستىنە جەر بەتىن جاباتىن قار دا ءبىر تەگىس جاۋمايتىندىقتان، توڭنىڭ قالىڭدىعى 1،5-2 مەترگە دەيىن تەرەڭدەيدى.

— پاپا، كەن جىنىستارىنىڭ وسى وڭىرگە قالاي پايدا بولعانىن اڭىز وزىنشە تۇسىندىرگەن عوي. ول، ارينە، ادامزات ءومىرىنىڭ ءسابي كەزەڭىنىڭ تۇيسىگى. ال وسى سارىارقانىڭ قاي پۇشپاعىن قازباسىن، قاي سايىن شۇقىماسىن پايدالى قازبانىڭ مول قازىناسى تابىلىپ تا جاتىر، ەل يگىلىگىنە پايدالانىپ تا جاتىر. سول كەندەردىڭ ءتۇزىلۋى، قۇرىلۋى جايلى عىلىم نە ايتادى؟

— وندا اڭگىمەنى تىم ارىدەن باستايتىن بولدىق. ازداپ ايالدالىق، اناۋ توبەگە قاراي ماشيناڭدى بۇر.

ءشول باسىپ، جۋسان ءيسىن ەمىرەنە جۇتىپ، اكەلى-بالالى ەكەۋمىز تاقىر توبەنىڭ ءدال ۇستىندە كوسىلىپ جاتىرمىز. قارسى الدىمىزدا كوز ۇشىنا دەيىن كوكپەڭبەك بوپ كوسىلىپ كەتىپ، كوكجيەكپەن استاسقان كول جاتىر.

— جەردىڭ گەولوگيالىق تاريحى تۋرالى ەستىگەنىڭ بار ما؟ ەستىسەڭ، جەر تاريحىنىڭ ءىرى ءتورت ەراعا بولىنەتىنىن، ءار ەرانىڭ داۋىرلەرگە، ءاربىر ءداۋىردىڭ زامانعا، ال زاماننىڭ عاسىرلارعا جىكتەلەتىنىن بىلسەڭ، ۇعىنۋىڭ وڭاي، الماس.

جەردىڭ ەڭ كونە ەراسى ارحەي. گرەكتىڭ "ارحايۋس" ەسكى دەگەن سوزىنەن الىنعان ۇعىم ول. بۇل كەزدە قۇرالعان جەر قاباتىن عىلىمدا ارحەي گرۋپپاسى دەپ اتايدى. ارحەي ەراسى جەر قاباتى قاتايعاننان باستاپ، ەڭ العاشقى تىرشىلىك يەسى مەن وسىمدىكتىڭ جەر بەتىندە پايدا بولۋىنا دەيىنگى ۋاقىت ارالىعى.

جەردىڭ ەكىنشى ەراسى پالەوزوي. بۇل دا گرەكتىڭ "ءومىر" جانە "ەسكى" دەگەن ەكى سوزىنەن تۇزىلگەن ۇعىم.

پالەوزوي ەراسى كەمبري، سيلۋر، ديەۆون، كاربون جانە پەرم دەپ اتالاتىن بەس داۋىردەن تۇرادى. بۇل اتاۋلار ەل، جەر، قالا، شوگىندى جىنىس اتتارىنا سايكەس قويىلعان.

جەردىڭ ءۇشىنشى ەراسى مەزوزوي. گرەكشە "ورتا ءومىر" دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. بۇل ەرا —ترياس، يۋرا، بور اتتى ءۇش داۋىرگە بولىنەدى.

جەر تاريحىنىڭ اقىرعى ەراسى كاينوزوي. بۇل سوزدە گرەكتىڭ "جاڭا ءومىر، جاڭا زامان" دەگەن ۇعىمىنىڭ بالاماسى. كاينوزوي ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى داۋىرلەرگە جىكتەلەدى. ءبىز، بالام، سول ءتورتىنشى داۋىردە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. گەولوگيا عىلىمى جەردىڭ جاسىن نەشەدە دەپ ءجۇر؟

— ءبىر جارىم ميلليارد جىل شاماسى دەيدى.

— دۇرىس. سونىڭ ءبىر ميلليارد جىلدان استام ۋاقىتى ارحەي ەراسىنا، 330 ميلليون جىلى پالەوزوي ەراسىنا، 110 ميلليونى مەزوزويعا كەتسە، كاينوزوي ەراسى باستالعالى 56 ميلليون جىلعا سوزىلىپتى. ءبىزدىڭ قازىرگى ءتورتىنشى داۋىرىمىزگە دە ءبىر ميلليون جىل شاماسى تولىپتى. ال جەر بەتىندەگى ادام وسى ءتورتىنشى ءداۋىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا پايدا بولعانى عىلىمنان بەلگىلى.

جەر شارى العاشقىدا بالقىعان ىستىق زاتتاردان تۇرعانىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ. كەيىن جەردىڭ ۇستىڭگى قاباتى قاتايىپ سۋىعان. ال ىشكى قاباتى ءالى كۇنگە دەيىن بالقىعان ىستىق قورىتپادان قۇرالعان. ونىڭ ايقىن ءبىر دالەلى الەمنىڭ ءار تۇسىنان وت شاشىپ، الاۋ اتىپ، جالىن داريا اعىزىپ جاتاتىن جانارتاۋ ۆۋلكاندار. جەر قاباتى مەن تاۋ، توبەلەردى قۇرايتىن زاتتاردى عىلىمدا تاۋجىنىستارى دەپ اتايدى. اينالامىزداعى سۋسىعان قۇم دا، باتپاقتى ساز دا، تارعىل تاس، قوجىر جارتاس تا — تاۋ جىنىستارى. تاۋ جىنىستارى ءار ءتۇرلى مينەرالداردان قۇرالادى. كۆارس پەن دالا شپاتى قۇمنان دا الىنادى، گرانيتتەن دە الىنادى. قۇرامى ما بىرتەكتەس. قۇمنىڭ كۆارسى، گرانيتتىڭ كۆارسى دەپ بولىنبەيدى. اناۋ سۋ دا مينەرال. مىناۋ ساز دا مينەرال. ەڭ اقىرى قولىڭا جۇققان مۇناي دا مينەرال. تابيعاتتان تىس قۇدىرەت جوق. تابيعات جاراتىلىسى بەرمەيتىن مينەرال تاعى جوق. ب ا ق ىزدەپ، تاققا تالاسقانداردى دا، اتاق ىزدەپ، شاتاق قۋعانداردى دا، ۇنەم ىزدەپ، قاناعات ايىرعانداردى دا قىزىقتىرعان عاجايىپ قازىنا، اسىل تاستار لاعىل مەن اقىق، سۋتاس پەن الماس، مەرۋەرت پەن گاۋھار، جاقۇت پەن زامارتاس ءبار-بارى مينەرال. قورعاسىندى قۇيىپ الاتىن گالەنيت، مىستى قورىتىپ الاتىن مالاحيت، حالكوپريت، ازۋريت تە تاعى دا وسى مينەرالدار.

— پاپا، سوندا مينەرالدار قايدان شىعادى؟ قالاي پايدا بولادى؟

— الگىندە ايتىپ كەتتىم، جەر قىرتىسى بالقىعان زاتتاردان قۇرالعان دەپ. العاشقى سۇيىق كۇيدەگى بالقىعان ماسسانى ماگما دەپ اتايتىنىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ. ال ماگمانىڭ سۋىنىپ، قاتايىپ قاتتى كۇيگە اۋىسقان ءتۇرى تاۋ جىنىستارىنا اينالعان. ماگما جەر بەتىندە تاۋ جىنىستارىن تۇزسە، جەر قىرتىسىنىڭ اراسىندا سىنالانىپ قالىپ، كريستالدىق جىنىستاردى قۇرايدى.

دۇنيەدە وزگەرمەيتىن، قۇبىلمايتىن، اۋىسپايتىن ەشتەڭە جوق. وعان ورتانىڭ اسەرى، تابيعاتتىڭ ىقپالى، جاراتىلىستىڭ شارپۋى ءتيىپ، وزگەرتىپ، قۇبىلتىپ وتىرادى. سانداعان عاسىر بويى جەل تاۋدى ءمۇجيدى، كۇن قىزدىرادى، جاڭبىر شايادى. جارتاس ۇگىلىپ قۇمعا اينالادى. قۇم يلەنىپ سازعا اينالادى. تابيعاتتاعى زاتتار ءبىر كۇيدەن ەكىنشى كۇيگە اۋىسادى. ماگمادان مينەرالدار سولاي تۇزىلەدى.

سارىارقانىڭ باۋىرى مەن ساۋىرى، توبەسى مەن شوقىسى، قىرى مەن قىراتى پالەوزوي ەراسىندا دۇنيەگە كەلگەن تاۋ جىنىستارىنىڭ جيىنتىعى. ال ويپاتى مەن ويىنان مەزوزوي، كاينوزوي ەرالارىندا پايدا بولعان جىنىستاردى كەزدەستىرۋگە بولادى.

الماس، سەن اناۋ كولدى كورىپ تۇرسىڭ. ال ەندى موينىڭدى بىلاي بۇر. سارىلا سوزىلىپ، سارعايا ۇزاپ، سالعىرت مۇلگىپ دالا جاتىر عوي. ال پالەوزوي ەراسىندا وسى قالعىعان، مۇنارىن قالقىتقان دالانىڭ ورنىندا ۇشى-قيىرىنا كوز جەتپەيتىن تەلەگەي تەڭىز تۋلاعان. تەلەگەي تەڭىز تولقىعاندا سۋسىپ تۇستىككە، شاپشىپ تەرىسكەيگە ورلەگەن. تەلەگەي تەڭىز بىردە تارتىلىپ، بىردە قايتادان كەڭ جايىلىپ، ارناسىنا سىيماي، اۋماعىن كوبەيتىپ، ايدىنىن كەڭەيتىپ، باتىسىندا تۇران ويپاتىن تۇگەل قامتىپ، ارال، اتىراۋمەن ارالاسىپ، شالقىپ جاتقان. وسىناۋ ۇلى تەڭىزدىڭ ءار تۇسىنان اۋىق-اۋىق دۇمپىگەن جەر قىرتىسى ۆۋلكان اتىپ، ماگماسىن شاشىراتىپ جاتقان. جىلدار زىمىراپ، عاسىرلار جۇگىرىپ، داۋىرلەر الماسقان ۇزاق ۋاقىت ىشىندە ارقا القابى تومەندەپ شوگىپ، تەڭىز تەرەڭدەپ، جەر قىرتىسىنا تاۋ جىنىسىنىڭ قالىڭ قاباتى تەكشەلەنگەن عوي. ۇزدىكسىز اتقىلاعان لاۆا، بالقىعان ماگما وسى ۇلى تەڭىزدىڭ انا تۇسىنان وت باعانىن ورلەتىپ، مىنا تۇسىنان جالىن — الاۋىن جارقىراتىپ سارىارقانىڭ تۇلا بويى تۇلعاسىنا تاۋسىلماس بايلىق، بىتپەس قازىنانى جيناي بەرگەن، سىقاپ تولتىرا بەرگەن.

پالەوزوي ەراسىندا كاربون (تاسكومىر) ءداۋىرى بولدى دەدىم عوي. بۇل داۋىردە ۇلى تەڭىزدەر تارتىلىپ، سۋى سورعىپ، باتپاقتى سازعا، قوپالى شىمعا، ورماندى جىنىسقا ءورىس اشقان. مىناۋ ۇلى دالاڭداعى تەلەگەي تەڭىز دە تارتىلىپ، ورنىنا قالىڭ ورمان، نۋ توعاي وسكەن. كەيىننەن سول ورماننىڭ جەر قاباتىنا سىڭگەن شوگىندىسىنەن كومىردىڭ مول قورى جينالعان. ونىڭ اقيقات كۋاسى قاراعاندى مەن ەكىباستۇز كومىر ورىندارى.

— ال، ۆۋلكاننىڭ اسەرى قانداي بولدى؟

— اسەرى اسا عالامات. الگى كاربون داۋىرىندە اسىرەسە ءجيى اتقىلاعان لاۆا جەر استىنان ءار ءتۇرلى مەتالدى ىلەستىرىپ شىعارعان عوي. سول ءار ءتۇرلى مەتالل مول بايلىق ارقانىڭ بۇگىنگى جەر استى ىرىسى التىنى مەن كۇمىسى، قورعاسىنى مەن مىرىشى، تەمىرى مەن ۆولفرامى، مىسى مەن قالايىسى، موليبدەنى مەن مارگانەسى.

سارىارقانىڭ ءۇش وڭىرىندە ءۇش ۇلكەن اتاقتى كەن ورنى بار. قورىنىڭ مولدىعىمەن، كەنىنىڭ قۇرام بايلىعىمەن باتىسىندا جەزقازعان، تۇستىگىندە قوڭىرات، تەرىسكەيىندە بوزشاكول ەرەكشە كوز تارتادى. وسى ءۇش الىپتىڭ ورتاسىنا كومىرلى قاراعاندى ورنالاسقان. وسىلارعا جالعاس، جاپسارلاس ىرگە تەپكەن جايرەم مەن قاراجالدى، قايراقتى مەن ۇزىنجالدى، اقجال مەن اقشاتاۋدى قوسساق اتاقتى وسپەن كەندى بەلبەۋى اسىل قازىناسىمەن كولبەڭدەيدى-اۋ، بالام. تۋعان جەردىڭ ءار تاسىنا ءسۇيىنىپ، ءار شوقىسىنا ءيىلىپ ءتاجىم ەتپەسكە ءداتىڭ شىدار ما. قايدان شىداسىن. تاسىندا اسىل، تاۋىندا قۇدىرەت، باۋىرىندا قۇت، وڭىرىندە ءومىر جاتىر عوي...

— پاپا، بالقاش كولى تۋرالى مالىمەتتەر باسپاسوزگە قاي كەزدەن باستاپ جازىلعان؟

— كەيبىر ەلدەردىڭ جىلنامالارىندا كوكشە تەڭىز تۋرالى دەرەكتەر وتە ەرتەدەن بار. شەتەلدىك جيھانكەزدەر بۇل كول جايىندا ورتا عاسىرلاردا ءوز قولجازبالارىندا ازدى-كوپتى ماعلۇمات قالدىرعانى جانە ءمالىم. ال ورىس ساياحاتشىلارى بالقاش كولىن جان-جاقتى زەرتتەۋدى وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا قولعا الىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە ەۆروپا جۇرتشىلىعى وسى كول تۋرالى ەستي باستادى. موسكۆاداعى تابيعات قوعامىنىڭ مۇشەسى، ساياحاتشى گ.س. كارەليننىڭ (1841ج.) جانە سانكت-پەتەربۋرگ بوتانيكا باعىنىڭ عالىمى ا.ي. شرەنكتىڭ (1843 ج.) ەڭبەكتەرى بالقاش كولى تۋرالى جازىلعان العاشقى قارلىعاشتار.

1852 جىلى كوكتەمدە قىرىق ادامنان قۇرالعان اسكەري توپوگراف ا. نيفانتيەۆ باستاعان قارۋلى وترياد ومبىدان شىعىپ، بالقاش كولىنە بەت الادى. جاز بويى كولدىڭ جاعالاۋلارىن، شىعاناق، قويناۋ، تۇبەكتەرىن، سۋ ورتاسىنداعى ارالدارىن شارلاپ، كولدىڭ ءبىراز بولىگىن كارتاعا تۇسىرەدى. سۋدىڭ اعىس باعىتىن انىقتاپ، تۇزىنىڭ مولشەرىن ەسەپتەپ، تەرەڭدىگىن ولشەيدى. وسى زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسى رەتىندە بالقاش كولى مەن ىلە وزەنى تۋرالى جازىلعان ەكسپەديسيا مۇشەسى ۆ. كۋزنەسوۆتىڭ ماقالاسى 1856 جىلى "يمپەراتورلىق ورىس گەوگرافيا قوعامىنىڭ حابارشىسىندا" جاريالانادى.

ودان كەيىن دە كولدى جان-جاقتى زەرتتەپ، بالىعىن اۋلاپ، ارنايى كاسىپشىلىك ۇيىمداستىرۋدى كوزدەگەن بىرنەشە ەكسپەديسيا شىعىپ، ءبىراز بارلاۋ جاساعان.

ەجەلدەن نۋ قامىسى اڭ مەن قۇستىڭ، توڭىرەگى ءار ءتۇرلى كەننىڭ، سۋى بالىقتىڭ ەن بايلىعى بولعان بۇرىنعى كۇڭىرەنگەن كوكشە تەڭىز، بۇگىنگى جاڭعىرعان بالقاش كولى ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنان كەيىن عانا تۇبەگەيلى زەرتتەلىپ، قوينىن اشىپ، قازىناسىن كۇرەپ بەرىپ، ىرىسىن شالقىتىپ، داۋىرلەپ سالا بەرگەن.

اڭگىمەمەن وتىرىپ بايقاماپپىز عوي. كۇن ەڭكەيىپ قالىپتى. جينالايىق، بالام.

---