كونۋس – اينالۋ دەنەسى
باتىس قازاقستان وبلىسى،
تاسقالا اۋدانى، مەرەي اۋىلى،
جوبب شيپوۆ مەكتەبى ماتەماتيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
تۋلەمبايەۆا ولگا بۋرانبايەۆنا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: كونۋس – اينالۋ دەنەسى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: ساباقتا وقۋشىلار كونۋس، ونىڭ ەلەمەنتتەرى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
دامىتۋشىلىق: ساباقتا وقۋشىلارعا كونۋستىڭ ءبۇيىر بەتىنىڭ، تولىق بەتىنىڭ اۋداندارىن، تابۋعا ەسەپتەر شىعارتۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ شاپشاڭدىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: وزبەتىمەن ويلاۋ قابىلەتىن جەتىلدىرۋ. كونۋستىڭ قولدانىلاتىن جەرلەرى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرە وتىرىپ، وقۋشىلاردى ادەمىلىككە، تازالىققا، تابيعاتتى ايالاۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، ەسەپتەر شىعارۋ.
ءپانارالىق بايلانىس: ورىس ءتىلى؛ ادەبيەت؛ تاريح.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، دەربەس كومپيۋتەر.
جوسپارى
1. ءۇي جۇمىسىن تەكسەرۋ
2. جاڭا تاقىرىپ ءتۇسىندىرۋ
3. ەسەپتەر شىعارۋ
4. ۇيگە تاپسىرما
ساباق بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
1) ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ، بەكىتىپ قورىتىندىلاۋ: 10 - 12مين
سىنىپ وقۋشىلارىن ەكى توپقا ءبولۋ.
ءۇي تاپسىرماسىن وقۋشىلاردان «ءبىلىم شىڭى» ويىنى ارقىلى سۇراپ تەكسەرەمىن. ول ءۇشىن وقۋشىلار تومەندەگى تاپسىرمالاردى ەكى جاقتاپ ورىنداپ، ءبىلىم شىڭىنىڭ ەڭ جوعارعى بولىگىنە جەتىپ، تۋدى تىگۋ كەرەك. قاي توپ ءبىرىنشى تىكسە، سول توپ جەڭىسكە جەتەدى.
«ءبىلىم شىڭى» ويىن
ۇيگە بەرىلگەن ەسەپتەر ەلەكتروندى وقۋلىق كومەگىمەن تەكسەرىلەدى.№»1، 2
2) جاڭا ساباقتى مەڭگەرتۋ. 20 - 25مين
ۆيدەو روليك: «ەڭ ۇلكەن ساۋكەلە»
ساۋكەلە – ۇزاتىلعان قىز كيەتىن اسا قىمبات باعالى، كادەلى ءارى اسەم باسكيىم. ساۋكەلەنىڭ ءون بويى قىمبات ماتالارمەن قاپتالىپ، ونىڭ سىرتىنا التىن، كۇمىس، ءىنجۋ، مارجان، مەرۋەرت، اقىق سياقتى اسىل تاستاردان جاسالعان مونشاقتار ءتۇرلى - ءتۇستى قىمبات جىپتەرمەن تىگىلەدى. ساۋكەلەنىڭ تىگىلۋى تۋرالى عالىم ءو. جانىبەك بىلاي دەيدى: «ساۋكەلەگە ۇقساس باس كيىمدەردى ارحەولوگتار ەرتە ورتاعاسىرلىق مۇردەلەردەن دە كەزدەستىرگەن. ۇيلەنۋ سالتىنا ارناپ، قالىڭدىقتى جاساندىرعاندا، ادەتتە ونىڭ باسىنا ماڭدايلىق، جەلكەلىك جانامالار قىستىرىلاتىن قاڭقا رەتىندە بيىكتىگى 20 - 30 سم - دەي كەلەتىن باعالى اڭ تەرىسىمەن كومكەرىلگەن «سۇيرىك بورىك» كيگىزەتىن دە، ۇستىنە ساۋكەلەنىڭ ءوزىن قوندىراتىن بولعان. ول بەتاشار ايتىلعاندا قالىڭدىقتىڭ ءجۇزىن، بۇكىل دەنەسىن جاۋىپ توگىلىپ تۇراتىندىقتان، قىزدىڭ دەنە ءپىشىمىن وتە نازىك، سىمباتتى ەتىپ كورسەتەتىن» [1، 16]. ساۋكەلە ءسوزىنىڭ شىعۋ توركىنى تۋرالى ە. جانپەيىسوۆ بىلاي دەيدى: «قىرعىز تىلىندە «شوكۇلو» - بوگوتو ۋكراشەننوە كونۋسوبرازنوە سۆادەبنايا شاپكا نيەۆەستى. ءساۋ «sau، ساع» ۆىراجاەت زناچەنيە سەلوي، ۆسەسەلو، سەلنىي، چيستىي، ا كومپونەنت كەلە «كۇلو، kula» نازۆانيە گولوۆنوگو ۋبورا سۆيازان س ەگو وسنوۆنىم پريزناكوم كونۋسووبرازنوستيۋ، وتنوسيتەلنوي ۋدلينەننوستيۋ»
بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبىن كىم اتايدى؟ «كونۋس – اينالۋ دەنەسى.»
ەلەكتروندىق وقۋلىقپەن جۇمىستانۋ، جاڭا تاقىرىپ ءتۇسىندىرۋ.
انىقتاما: تىكبۇرىشتى ءۇشبۇرىشتى كاتەتىنەن اينالدىرعاندا شىعاتىن فيگۋرا كونۋس دەپ اتالادى.
كونۋس ەلەمەنتتەرى: تابانى، جاساۋشىسى، بيىكتىگى.
كونۋس تۇرلەرى:
تابانى دوڭگەلەك بولىپ كەلەتىن جانە ونىڭ بيىكتىگىنىڭ تابانى دوڭگەلەكتىڭ سەنترىنە ءدال تۇسەتىن كونۋستى تىك دوڭگەلەك كونۋس دەپ اتايمىز. تىك ەمەس كونۋستار مەكتەپ كۋرسىندا قاراستىرىلمايدى. بۇل كونۋس اينالۋ دەنەسى بولمايدى.
كونۋستىڭ قيمالارى.
1-سۋرەت – جازىقتىق كونۋستىڭ تابانىن حوردا بويىمەن، ال ءبۇيىر بەتىن ەكى جاساۋشى بويىمەن قيىپ وتەدى. قيما – تەڭ ءبۇيىرلى ءۇشبۇرىش
2-سۋرەت – جازىقتىق كونۋستىڭ ءوسى ارقىلى وتسە، وندا قيمادا پايدا بولعان ءۇشبۇرىش كونۋستىڭ وستىك قيماسى دەپ اتالادى. قيما - ءۇشبۇرىش
3-سۋرەت – كونۋستى ونىڭ وسىنە پەرپەنديكۋليار جازىقتىقپەن قيۋعا بولادى. بۇل جاعدايدا قيۋشى جازىقتىق تابان جازىقتىعىنا پاراللەل، ال كونۋستىڭ قيماسى – دوڭگەلەك
4-سۋرەت – كونۋستىڭ جاساۋشىسى ارقىلى وتەتىن، كونۋسپەن ورتاق نۇكتەلەرى جوق جازىقتىق كونۋسقا جاناما جازىقتىق دەپ اتالادى.
«قىزىقتى كونۋستار»
وقۋشى ءسابىزدى قيۋ ارقىلى كونۋس قيمالارىن كورسەتەدى.
نەگىزگى فورمۋلالار
كونۋستىڭ ءبۇيىر بەتىن ءبىر جاساۋشىسىنىڭ بويىمەن ءتىلىپ، ونىڭ جازباسىن الۋعا بولادى (146 ا، ب - سۋرەت). كونۋستىڭ ءبۇيىر بەتىنىڭ جازباسى راديۋسى كونۋستىڭ جاساۋشىسىنا تەڭ، ال دوعاسىنىڭ ۇزىندىعى كونۋس تابانى شەڭبەرىنىڭ ۇزىندىعىنا تەڭ سەكتور بولىپ تابىلادى.
كونۋستىڭ ءبۇيىر بەتىنىڭ اۋدانى ونىڭ تابان شەڭبەرىنىڭ ۇزىندىعى مەن جاساۋشىسىنىڭ كوبەيتىندىسىنىڭ جارتىسىنا تەڭ:
Sك. ب. ب. =پRL
Sتاب =پR2
Sك. تول. بەتى =پRL + پR2 = پR(L + R)
L - كونۋستىڭ جاساۋشىسى، R – تابانىنىڭ راديۋسى
3. ەسەپتەر شىعارۋ.
№8
كونۋس تابانىنىڭ راديۋسى 4سم. وستىك قيماسى تەڭقابىرعالى ءۇشبۇرىش. وستىك قيمانىڭ اۋدانىن تابىڭىز.
№9
كونۋستىڭ بيىكتىگى 8 م، تابانىنىڭ راديۋسى 6م. كونۋستىڭ جاساۋشىسىن تاپ.
№10
كونۋستىڭ جاساۋشىسى 8 م جانە ول تابان جازىقتىعىمەن 〖60〗^0بۇرىش جاسايدى. كونۋستىڭ تابان اۋدانىن تابىڭدار.
№11
جاساۋشىسى 13 دم، ال تابانىنىڭ راديۋسى 5دم بولاتىن كونۋستىڭ بيىكتىگىن تابىڭدار.
№12
كونۋس تابانىنىڭ راديۋسى r، ال وستىك قيماسى تىكبۇرىشتى ءۇشبۇرىش. قيمانىڭ اۋدانىن تابىڭدار.
№13
كونۋستىڭ وتىك قيماسى - قابىرعاسى 2r - تەڭ دۇرىس ءۇشبۇرىش. ارالارىنداعى بۇرىشى 〖30〗^0 - قا تەڭ ەكى جاساۋشا ارقىلى جۇرگىزىلگەن قيمانىڭ اۋدانىن تابىڭدار.
تاسقالا اۋدانى، مەرەي اۋىلى،
جوبب شيپوۆ مەكتەبى ماتەماتيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
تۋلەمبايەۆا ولگا بۋرانبايەۆنا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: كونۋس – اينالۋ دەنەسى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: ساباقتا وقۋشىلار كونۋس، ونىڭ ەلەمەنتتەرى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
دامىتۋشىلىق: ساباقتا وقۋشىلارعا كونۋستىڭ ءبۇيىر بەتىنىڭ، تولىق بەتىنىڭ اۋداندارىن، تابۋعا ەسەپتەر شىعارتۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ شاپشاڭدىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: وزبەتىمەن ويلاۋ قابىلەتىن جەتىلدىرۋ. كونۋستىڭ قولدانىلاتىن جەرلەرى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرە وتىرىپ، وقۋشىلاردى ادەمىلىككە، تازالىققا، تابيعاتتى ايالاۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، ەسەپتەر شىعارۋ.
ءپانارالىق بايلانىس: ورىس ءتىلى؛ ادەبيەت؛ تاريح.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، دەربەس كومپيۋتەر.
جوسپارى
1. ءۇي جۇمىسىن تەكسەرۋ
2. جاڭا تاقىرىپ ءتۇسىندىرۋ
3. ەسەپتەر شىعارۋ
4. ۇيگە تاپسىرما
ساباق بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
1) ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ، بەكىتىپ قورىتىندىلاۋ: 10 - 12مين
سىنىپ وقۋشىلارىن ەكى توپقا ءبولۋ.
ءۇي تاپسىرماسىن وقۋشىلاردان «ءبىلىم شىڭى» ويىنى ارقىلى سۇراپ تەكسەرەمىن. ول ءۇشىن وقۋشىلار تومەندەگى تاپسىرمالاردى ەكى جاقتاپ ورىنداپ، ءبىلىم شىڭىنىڭ ەڭ جوعارعى بولىگىنە جەتىپ، تۋدى تىگۋ كەرەك. قاي توپ ءبىرىنشى تىكسە، سول توپ جەڭىسكە جەتەدى.
«ءبىلىم شىڭى» ويىن
ۇيگە بەرىلگەن ەسەپتەر ەلەكتروندى وقۋلىق كومەگىمەن تەكسەرىلەدى.№»1، 2
2) جاڭا ساباقتى مەڭگەرتۋ. 20 - 25مين
ۆيدەو روليك: «ەڭ ۇلكەن ساۋكەلە»
ساۋكەلە – ۇزاتىلعان قىز كيەتىن اسا قىمبات باعالى، كادەلى ءارى اسەم باسكيىم. ساۋكەلەنىڭ ءون بويى قىمبات ماتالارمەن قاپتالىپ، ونىڭ سىرتىنا التىن، كۇمىس، ءىنجۋ، مارجان، مەرۋەرت، اقىق سياقتى اسىل تاستاردان جاسالعان مونشاقتار ءتۇرلى - ءتۇستى قىمبات جىپتەرمەن تىگىلەدى. ساۋكەلەنىڭ تىگىلۋى تۋرالى عالىم ءو. جانىبەك بىلاي دەيدى: «ساۋكەلەگە ۇقساس باس كيىمدەردى ارحەولوگتار ەرتە ورتاعاسىرلىق مۇردەلەردەن دە كەزدەستىرگەن. ۇيلەنۋ سالتىنا ارناپ، قالىڭدىقتى جاساندىرعاندا، ادەتتە ونىڭ باسىنا ماڭدايلىق، جەلكەلىك جانامالار قىستىرىلاتىن قاڭقا رەتىندە بيىكتىگى 20 - 30 سم - دەي كەلەتىن باعالى اڭ تەرىسىمەن كومكەرىلگەن «سۇيرىك بورىك» كيگىزەتىن دە، ۇستىنە ساۋكەلەنىڭ ءوزىن قوندىراتىن بولعان. ول بەتاشار ايتىلعاندا قالىڭدىقتىڭ ءجۇزىن، بۇكىل دەنەسىن جاۋىپ توگىلىپ تۇراتىندىقتان، قىزدىڭ دەنە ءپىشىمىن وتە نازىك، سىمباتتى ەتىپ كورسەتەتىن» [1، 16]. ساۋكەلە ءسوزىنىڭ شىعۋ توركىنى تۋرالى ە. جانپەيىسوۆ بىلاي دەيدى: «قىرعىز تىلىندە «شوكۇلو» - بوگوتو ۋكراشەننوە كونۋسوبرازنوە سۆادەبنايا شاپكا نيەۆەستى. ءساۋ «sau، ساع» ۆىراجاەت زناچەنيە سەلوي، ۆسەسەلو، سەلنىي، چيستىي، ا كومپونەنت كەلە «كۇلو، kula» نازۆانيە گولوۆنوگو ۋبورا سۆيازان س ەگو وسنوۆنىم پريزناكوم كونۋسووبرازنوستيۋ، وتنوسيتەلنوي ۋدلينەننوستيۋ»
بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبىن كىم اتايدى؟ «كونۋس – اينالۋ دەنەسى.»
ەلەكتروندىق وقۋلىقپەن جۇمىستانۋ، جاڭا تاقىرىپ ءتۇسىندىرۋ.
انىقتاما: تىكبۇرىشتى ءۇشبۇرىشتى كاتەتىنەن اينالدىرعاندا شىعاتىن فيگۋرا كونۋس دەپ اتالادى.
كونۋس ەلەمەنتتەرى: تابانى، جاساۋشىسى، بيىكتىگى.
كونۋس تۇرلەرى:
تابانى دوڭگەلەك بولىپ كەلەتىن جانە ونىڭ بيىكتىگىنىڭ تابانى دوڭگەلەكتىڭ سەنترىنە ءدال تۇسەتىن كونۋستى تىك دوڭگەلەك كونۋس دەپ اتايمىز. تىك ەمەس كونۋستار مەكتەپ كۋرسىندا قاراستىرىلمايدى. بۇل كونۋس اينالۋ دەنەسى بولمايدى.
كونۋستىڭ قيمالارى.
1-سۋرەت – جازىقتىق كونۋستىڭ تابانىن حوردا بويىمەن، ال ءبۇيىر بەتىن ەكى جاساۋشى بويىمەن قيىپ وتەدى. قيما – تەڭ ءبۇيىرلى ءۇشبۇرىش
2-سۋرەت – جازىقتىق كونۋستىڭ ءوسى ارقىلى وتسە، وندا قيمادا پايدا بولعان ءۇشبۇرىش كونۋستىڭ وستىك قيماسى دەپ اتالادى. قيما - ءۇشبۇرىش
3-سۋرەت – كونۋستى ونىڭ وسىنە پەرپەنديكۋليار جازىقتىقپەن قيۋعا بولادى. بۇل جاعدايدا قيۋشى جازىقتىق تابان جازىقتىعىنا پاراللەل، ال كونۋستىڭ قيماسى – دوڭگەلەك
4-سۋرەت – كونۋستىڭ جاساۋشىسى ارقىلى وتەتىن، كونۋسپەن ورتاق نۇكتەلەرى جوق جازىقتىق كونۋسقا جاناما جازىقتىق دەپ اتالادى.
«قىزىقتى كونۋستار»
وقۋشى ءسابىزدى قيۋ ارقىلى كونۋس قيمالارىن كورسەتەدى.
نەگىزگى فورمۋلالار
كونۋستىڭ ءبۇيىر بەتىن ءبىر جاساۋشىسىنىڭ بويىمەن ءتىلىپ، ونىڭ جازباسىن الۋعا بولادى (146 ا، ب - سۋرەت). كونۋستىڭ ءبۇيىر بەتىنىڭ جازباسى راديۋسى كونۋستىڭ جاساۋشىسىنا تەڭ، ال دوعاسىنىڭ ۇزىندىعى كونۋس تابانى شەڭبەرىنىڭ ۇزىندىعىنا تەڭ سەكتور بولىپ تابىلادى.
كونۋستىڭ ءبۇيىر بەتىنىڭ اۋدانى ونىڭ تابان شەڭبەرىنىڭ ۇزىندىعى مەن جاساۋشىسىنىڭ كوبەيتىندىسىنىڭ جارتىسىنا تەڭ:
Sك. ب. ب. =پRL
Sتاب =پR2
Sك. تول. بەتى =پRL + پR2 = پR(L + R)
L - كونۋستىڭ جاساۋشىسى، R – تابانىنىڭ راديۋسى
3. ەسەپتەر شىعارۋ.
№8
كونۋس تابانىنىڭ راديۋسى 4سم. وستىك قيماسى تەڭقابىرعالى ءۇشبۇرىش. وستىك قيمانىڭ اۋدانىن تابىڭىز.
№9
كونۋستىڭ بيىكتىگى 8 م، تابانىنىڭ راديۋسى 6م. كونۋستىڭ جاساۋشىسىن تاپ.
№10
كونۋستىڭ جاساۋشىسى 8 م جانە ول تابان جازىقتىعىمەن 〖60〗^0بۇرىش جاسايدى. كونۋستىڭ تابان اۋدانىن تابىڭدار.
№11
جاساۋشىسى 13 دم، ال تابانىنىڭ راديۋسى 5دم بولاتىن كونۋستىڭ بيىكتىگىن تابىڭدار.
№12
كونۋس تابانىنىڭ راديۋسى r، ال وستىك قيماسى تىكبۇرىشتى ءۇشبۇرىش. قيمانىڭ اۋدانىن تابىڭدار.
№13
كونۋستىڭ وتىك قيماسى - قابىرعاسى 2r - تەڭ دۇرىس ءۇشبۇرىش. ارالارىنداعى بۇرىشى 〖30〗^0 - قا تەڭ ەكى جاساۋشا ارقىلى جۇرگىزىلگەن قيمانىڭ اۋدانىن تابىڭدار.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
