كوورديناتالىق جازىقتىقتا ۇلتىمىزدىڭ قۇندى دۇنيەلەرىن كەسكىندەۋ
كوورديناتالىق جازىقتىقتا ۇلتىمىزدىڭ قۇندى دۇنيەلەرىن كەسكىندەۋ
ماعان بارلىق پاندەر ۇنايدى، ءبىراق ماتەماتيكا پانىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىم كوبىرەك بولدى. ماتەماتيكا ءپانى تۋرالى كوپ بىلگىم كەلدى. ماعان ماتەماتيكا جانە ماتەماتيكامەن بايلانىسىنىڭ ءبارى ۇنايدى. ءبىز نە ىستەسەك تە، بارلىعى ماتەماتيكا مەن ساباقتاسادى. ماتەماتيكا گرەك تىلىنەن قازاقشاعا اۋدارساق، «ءبىلىم»، «عىلىم» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ماتەماتيكا بىزگە عالامنىڭ كوپتەگەن قۇپيالارىن اشۋعا كومەكتەسەدى. ءبىز ماتەماتيكا دەگەندە تەك ساندار عانا ەمەس مۇندا باسقا دا كەرەمەت نارسەلەر از ەمەس. بۇرىنعى كەزدەن - اق ماتەماتيكانىڭ كومەگىمەن كوپتەگەن نەبىر كەرەمەتتەر جاساعان: دۇرىس جولدى تاپقان جانە كۇندى، اي مەن جۇلدىزداردى باقىلاۋ ارقىلى جىل مەزگىلدەردىڭ اۋىساتىن ۋاقىتىن بولجاعان. سونىمەن قاتار گاليلەيدىڭ «الەم ماتەماتيكا تىلىمەن بەينەلەنگەن» دەگەن سوزدەرىنەن ماتەماتيكانىڭ قۇدىرەتتىلىگىن كورۋگە بولادى. ماتەماتيكانىڭ ءار ءتۇرلى قىر - سىرلارىمەن تانىسا وتىرىپ، مەن كوورديناتالىق جازىقتىق تاقىرىبىنا توقتالىپ وتىرمىن. كوورديناتالار بويىندا نۇكتە سالۋ ارقىلى سۋرەت شىعارۋ قىزىعۋشىلىعىمدى تۋدىردى. مەنىڭ بۇل تاقىرىپتى الىپ وتىرعان بىردەن - ءبىر سەبەبىم كوورديناتالار بويىندا ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ناقىشتاعى قازاق حالقىنىڭ باسپاناسى كيىز ءۇيدى جانە ويۋ ورنەكتەرىن كەسكىندەۋ. سونىمەن قاتار ولاردى باسقا دا كوپتەگەن ەلدەرگە تانىتىپ، قازاق ەلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ. ەلىمە ءوز ۇلەسىمدى قوسۋ. ەكىنشىدەن ءبىز تەك ماتەماتيكا پانىندە ەسەپ شىعارىپ عانا قويماي حالقىمىزدىڭ سالت - ءداستۇرىن ادەپ عۇرپىن ۇيرەتۋ. سونىمەن قاتار ماتەماتيكا ساباعىندا ۇلتتىق سالت - داستۇرگە، ناقىشقا كەلتىرىلگەن پەداگوگيكا – پسيحولوگيالىق تۇرعىدا جازىلعان ەسەپتەردى قولدانۋىمىزعا بولادى.
كوورديناتالىق جازىقتىق ساناق باسى و نۇكتەسىندە قيىلىساتىن ءوزارا پەرپەنديكۋليار ەكى كوورديناتالىق ءتۇزۋ تىك بۇرىشتى كوورديناتالار جۇيەسىن قۇرايدى. سوندا كوورديناتالار جۇيەسى – ساناق باسى ورتاق، ءوزارا پەرپەنديكۋليار ەكى كوورديناتالىق ءتۇزۋ. سوندىقتان مۇنى تىك بۇرىشتى كوورديناتالار دەپ اتايدى. تىك بۇرىشتى كوورديناتالار جۇيەسى ورنالاسقان جازىقتىق دەپ اتالادى. «كوورديناتالار» ءسوزى لاتىننىڭ coordinatus - قازاقشا «رەتتەلگەن» دەگەن سوزىنەن الىنعان.
كوورديناتالىق تۇزۋلەر كوورديناتالىق وستەر دەپ اتالادى.
گوريزونتال سىزىلعان كوورديناتالىق ابسيسسالار (وح) ءوسى دەپ اتالادى دا، سولدان وڭعا قاراي باعىتتالادى. ۆەرتيكال سىزىلعان كوورديناتالىق ءتۇزۋ كوورديناتالار (وۋ) ءوسى دەپ اتالادى دا، تومەننەن جوعارى قاراي باعىتتالادى.
ابسيسسالار ءوسى مەن كوورديناتالار ءوسىنىڭ قيىلىسۋ نۇكتەسىن كوورديناتالار باسى دەپ اتايدى. كوورديناتالار باسى و ارپىمەن بەلگىلەنەدى. بۇل لاتىنشا origa -«باستالۋ» ءسوزىنىڭ ءبىرىنشى ارپىنەن الىنعان. بەرىلگەن نۇكتەنىڭ ابسيسساسى مەن ورديناتاسى نۇكتەنىڭ كوورديناتالارى دەپ اتالادى. كوورديناتالار وستەر جازىقتىق ءتورت بولىككە بولەدى. ولار شيرەكتەر دەپ اتالادى. ال وسى كوورديناتالار جۇيەسىن العاش ويلاپ تاپقان فرانسۋز فيلوسوفى جانە ماتەماتيگى رەنە دەكارت.
دەكارت رەنە (1596 - 1650) فرانسۋز عالىمى، ماتەماتيك، فيزيك جانە فيزيولوگ. رەنە دەكارت فرانسۋز دۆوريانىنىڭ وتباسىندا تۋىپ، يەزۋ - يتتەردىڭ لا - فلەش كوللەگياسىندا فيزيكا، ماتەماتيكا، اريفمەتيكا، مەحانيكا، مۋزىكانى تەرەڭدەتىپ وقىدى. مىقتى ماتەماتيك رەتىندە تانىلعان دەكارت وسى عىلىمنىڭ كومەگىمەن بۇكىل عىلىمدار جۇيەسىن، فيلوسوفيانى قايتا وزگەرتۋدى ارماندادى. كوورديناتالار جۇيەسىن بىلاي تاپقان: كەرەۋەتىندە جاتىپ شىبىننىڭ ۇشقانىن باقىلاعان رەنە دەكارت بىلاي پايىمداعان: «كەز كەلگەن ۋاقىت مەزەتىندە شىبىننىڭ ورنالاسقان ورنىن قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟». ول كەڭىستىكتەرى ءار شاماسى ءۇشىن (ىلگەرى) كەيىن، جوعارى (تومەن)، وڭعا (سولعا)، ءۇش كوورديناتانى (ح، ۋ جانە z) پايدالانۋعا بولاتىنىن اشتى.
دەكارت سونداي - اق الگەبراداعى شامالاردى بەلگىلەۋ ءۇشىن ءالفاۆيتتىڭ سوڭىنان باستاپ ارىپتەردى پايدالانعان ءبىرىنشى عالىم بولعان.
ەرەكشەلىكتەرى:
ساياسات ماسەلەلەرىنە قىزىقپاعان دەكارت الگەبرا، اناليتيكالىق گەومەتريا، مەحانيكا ماسەلەلەرىن زەرتتەۋمەن اينالىستى جارىقتىڭ سىنۋ زاڭىن اشتى، قاننىڭ اينالۋىن زەرتتەدى پسيحولوگيا مەن كوسموگەنيانى، جانە ارينە فيلوسوفيانى تالدادى. بەلگىلى ەڭبەكتەرى: «ءبىرىنشى فيلوسوفيا تۋرالى پايىمداۋلار»، «فيلوسوفيانىڭ العاشقى باستاۋلارى»، «مەتود تۋرالى ويلار». دەكارت ادامنىڭ اقىل - ويىنا كوبىرەك جۇگىندى. بەكون جەكەدەن جالپىعا قاراي جۇرسە، دەكارت جالپىدان جەكەگە كوشتى، ونىڭ بۇل ەرەكشەلىگى ماتەماتيكانىڭ ويلاۋ تاسىلىنەن كورىنەدى. ءوزىنىڭ ماتەماتيكالىق ىزدەنىستەرىن نەگىزىندە رەنە دەكارت جالپى عىلىمي ءتاسىل ۇسىندى. نەگىزى سەبەپ ادامدار عىلىم جانە ونەر سالاسىندا اقيقات ۇعىمدارى ەمەس، بولجامدى كوبىرەك قولدانىلادى، سوندىقتان باسقا ءتاسىل كەرەك. دەكارتتىڭ ويىنشا، مەيلىنشە ءدال ويلاردى ۇسىنۋعا تەك ماتەماتيكا قابىلەتتى، سول وسى عىلىمنىڭ تاسىلدەرىن جاڭا فيلوسوفيالىق جۇيە جاساۋ ىسىندە قولدانۋ قاجەت.
كوورديناتالار بويىندا نۇكتە سالۋ
ءبىز وسىنداي سۋرەتتەردى كوورديناتالار بويىندا سالۋدى بىلەمىز. ال نەگە ءبىز ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ناقىشتاعى دۇنيەلەرىمىزدى سۋرەتتەمەيمىز. كيىز ءۇي، ويۋ - ورنەك، دومبىرا، كەبەجە وسىلاردى سۋرەتتەۋدى قولعا الىپ وتىرمىن.
كيىز تۋىرلىقتى قازاقپىز
قازاقتىڭ بايىرعى ۇلتتىق باسپاناسى كيىز ءۇي بولعان، ونى كەيدە كيىز ءۇي، كەيدە قازاق ءۇيى دەپ اتايدى. قازاق ۇيلەرىنىڭ ۇلكەن - كىشىلىگىن كەرەگەلەر سانىنا قاراي بەلگىلەيدى. كيىز ۇيلەردىڭ ەكى، ءۇش قاناتتان باستاپ ون ەكى، ون سەگىز، وتىز قاناتقا دەيىن جەتەتىن ۇلكەندەرى بولعان. كيىز ۇيلەردىڭ تۇرلەرى مەن اتاۋلارى دا كوپ. بۇرىنعى حان - سۇلتاندار مەن اتاقتى بايلاردىڭ ۇيلەرى 8 قاناتتان باستاپ 30 قاناتقا دەيىن باراتىن. بۇلاردى اق وردا، التىن وردا، التىن ۇزىك دەپ اتاعان. ال ورتاشا شارۋا مەن كەدەي شارۋالارعا ءتان كيىز ۇيلەردى التى قانات اق ءۇي، بوز ءۇي، قوڭىر ءۇي، قارا ءۇي، جابا سالما، كوتەرمە تۋىرلىقتى، كۇركە، قامساۋ (شوشالا)، وتاۋ، يتارقا، جاپپا دەپ اتاعان.
كيىز ءۇي كەرەگە، ۋىق، شاڭىراق، سىقىرلاۋىق، تابالدىرىق، ماڭدايشا، تايانىش سەكىلدى نەگىزگى بولىكتەردەن تۇرادى. ال كەرەگەنىڭ ءوزىنىڭ كوپتەگەن اتاۋلارى بار: كەرەگەنىڭ قاناتى (ءتورت، بەس، التى، سەگىز، توعىز، ون، ون ەكى قانات)، كەرەگەنىڭ باسى، قاسى، كوزى، ساعاناعى، اياعى، يەگى، كوگى. سول سياقتى شاڭىراقتىڭ، ۋىقتىڭ، ءار بولىكتەرىنىڭ كوپتەگەن اتاۋلارى بولادى. بۇلاردى كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگى دەيدى.
ءۇيدىڭ سۇيەگىن ءسامبى تالىنان جاسايدى. حالىق ءسامبى تالىن سىر تالى، قايىر تالى، بوز تال دەپ تە اتايدى. ءۇيدىڭ سۇيەگىن جاسايتىن شەبەردى “ءۇيشى” دەيدى.
كيىز ءۇيدى سىرتقى كورىنىسىنە، كەلبەتى مەن كولەمىنە قاراي اق ءۇي، بوز ءۇي، قوڭىر ءۇي ت. ب. اتتارىمەن اتايدى. كيىز ۇيلەردىڭ بۇلاي اتالۋى ونىڭ سىرتىنان جاباتىن كيىزىنە تىكەلەي بايلانىستى. مۇنداي جاپقىشتى حالىقتا “تۋىرلىق” دەپ اتايدى. تۋىرلىقتى كيىز ءۇي سۇيەگىنە لايىقتاپ قۇراستىرىپ دايىندايدى. كيىز ءۇيدىڭ تۋىرلىعى ءبىرىڭعاي اق قويدىڭ جۇنىنەن باسىلعان كيىزدەن جاسالسا ونى “اق ءۇي”، قوڭىر جۇننەن باسىلعان كيىزدەن جاسالسا “قوڭىر ءۇي” دەپ اتايدى.
شاڭىراق. شاڭىراق – كيىز ءۇيدىڭ ەڭ جوعارعى بولىگى. ونىڭ ءپىشىنى كۇمبەز تارىزدەس ولىقتاردىڭ ۇشتارىن بىرىكتىرىپ ۇستاپ تۇرادى. شاڭىراق بىرنەشە بولشەكتەردەن تۇرادى:
شاڭىراق
1 – توعىن، ول شاڭىراقتىڭ نەگىزى. قاتتى اعاشتان جاسالىپ، ورنەكتەلەدى. 2 – كۇلدىرەۋىش. ءسامبى تالىنان ءيىلىپ جاسالادى. ءار يىندە 3 كۇلدىرەۋىشتەن 8 - گە دەيىن بولادى. 3 – بەرىكتىك. ول كۇلدىرەۋىشتەر ىدىراپ كەتپەۋ ءۇشىن ورناتىلادى، ورنەكتەلەدى. 4 – شاڭىراقتىڭ كوزى. وعان ۋىقتىڭ قالامى كىرىپ تۇرادى. توعىن مەن بەرىكتىكتى شاڭىراقتىڭ ىشكى جاعىنان ورنەكتەيدى.
كيىز ءۇي كەرەگەسى. كەرەگەنى قۇرايتىن ءاربىر اعاشتى «جەلى» دەيدى. جەلىنىڭ ەڭ ۇزىنىن كەرەگەنىڭ «ەرىسى» (3) دەپ، ودان قىسقالاۋىن «بالاشىق» (2)، ەڭ كىشىسىن «ساعاناق» (1) دەپ اتايدى.
كەرەگە.
سوندا ءبىر قانات كەرەگە 14 ەرىستەن، 9 بالاشىقتان، 9 ساعاناقتان قۇرالادى. جەلىلەردىڭ قيىلىسقانىنان پايدا بولعان توردى «كوز» دەپ اتايدى. ال ونى كولەمىنە قاراي «جەلكوز»، «توركوز» دەپ ەكى تۇرگە بولەدى.
يىلگەن ۋىقتىڭ بويىندا بىرنەشە اتاۋلى بولىكتەر بار. ۋىقتىڭ كەرەگەگە بايلاناتىن ۇشىن «دوعالاي» (1) دەيدى. دوعالايدى تەسىپ، قايىستان ۋىقباۋ (5) تاعادى. ۋىقتىڭ يىلگەن جەرىن يىعى (2) دەيدى. شاڭىراق پەن يىقتىڭ اراسىن ۋىقتىڭ قارى (3) دەپ اتايدى. ال شاڭىراقتىڭ كوزىنە قادايتىن ۇشىن قالامى (4) دەپ اتايدى، ونى ءتورت قىرلى ەتىپ ۇشتاۋدى قالامداۋ دەيدى، ال ۋىقباۋ جىپتەن ەسىلەدى. ۋىقتىڭ ءيىنىنىڭ ىشكى بەتىن شەبەرلەر بەدەرلەپ ورنەك سالادى نەمەسە ارنايى ورنەكتەلگەن سۇيەك جاپسىرادى.
ويۋ - ورنەك
مەنىڭ تۇسىنىگىمدە ويۋ - ورنەك دەگەنىمىز – دالدىك، ەسەپ، تەڭدىك، تەڭەۋ، ۇيلەسىم، جاراسىم، ساندىك، كوركەمدىك، سايكەستىك، تازالىق، نازىكتىك، سۇيكىمدىلىك، پاراساتتىلىق، جىلىلىق، سۇلۋلىق، ويلىلىق، اقىلدىلىق، زەرەكتىك، كوڭىل وسى مۇلىكتە ويۋ - ورنەك قولدانىلمايتىن بولشەك جوقتىڭ قاسى. ويۋ - ورنەكتى جاقسى سانالى جاساۋ ءۇشىن الدىمەن پايدالاناتىن ماتەريالدى دۇرىس تاڭداي ءبىلۋ قاجەت، ونىڭ ويۋ - ىرعاعى مەن مولشەرىن، ياعني ويۋدىڭ زاتتىڭ بەتىنە ءتۇسۋى مەن ورنالاسۋىن ناقتى جوبالاۋ قاجەت. ويۋدىڭ جاقسى شىعۋى ويۋشىنىڭ وي ۇشقىرلىعىندا، شەبەرلىگى مەن ويۋدىڭ رەتىن كەلتىرىپ ۇيلەستىرە بىلۋىندە. قازاق ۇلتتىق ويۋ - ورنەگىنىڭ بىرنەشە ونداعان عاسىرلىق تاريحى بار.
اتادان بالاعا، ۇرپاقتان ۇرپاققا مۇرا بولىپ، ۇنەمى قولدانىستا بولىپ، دامىپ كەلە جاتقان ونەر ءتۇرى. قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىندا اعاشتان جاسالعان زاتتار وتە كولەمدى. جازى - قىسى پايدالانۋعا كەلەتىن «اعاش ۋىقتى، كيىز تۋىرلىقتى» كيىز ءۇي كيىز بەن اعاشتىڭ وتە كۇردەلى ۇيلەسىنەن تۇرادى. تىگۋگە دە، جيناۋعا دا، الىپ جۇرۋگە دە وتە قولايلى. ويۋ - ورنەكتىڭ قانداي ءتۇرى بولسا دا، ول – ادام ويىنىڭ جەمىسى. ويۋ - ورنەك ءبىر - بىرىمەن قابىسىپ، جىمداسىپ، ەسكەن ارقانداي بىرىگىپ تۇرۋى كەرەك. ارا جىگى بادىرايىپ، ۇيلەسپەي، ولپى - سولپى بولسا، ويۋ ءوزىنىڭ ءسانىن، سۇلۋلىعىن، ۇيلەسىمىن ءتىپتى مازمۇنىن جوعالتۋى مۇمكىن. قازاق ويۋ - ورنەگى قوشقار ءمۇيىز تۇرىنەن باستاۋ الاتىندىقتان قانداي ويۋ ءتۇرىن جاساعاندا دا وسى ويۋ ءتۇرى باستى كورىنىس تابۋى قاجەت. باسى قوشقار ءمۇيىز ويۋىنان باستاۋ العان ورنەك دامي كەلە نەشە الۋان تۇرگە ەنىپ، ارا جىگى ءار ءتۇرلى ويۋ - ورنەكتەرمەن تولىعا كەلە، ۇلكەن كۇردەلى ويۋ ءتۇرى شىعادى. ويۋ تاسى قوشقار ءمۇيىز باستاعان ورنەك تۇرلەرى ءبىر - بىرىنە ۇيلەسە ءسان بەرە كەلە بىرىگىپ، جىمداسىپ، بايلانىس پەن ساندىك تاۋىپ جاسالاتىن ويۋ ءتۇرىن ارلەندىرە تۇسەدى. تابيعاتتاعى اسەم گۇل شوعىرىنداي ويۋ - ورنەكتە ءوز شەبەرىن تاپسا، جاراسىپ، قۇلپىرىپ، كوز تارتىپ، كوزگە قۋانىش، كوڭىلگە جىلىلىق، ورتاعا اسەمدىك، سۇلۋلىق شاشىپ تۇرارى انىق. ءبىزدىڭ اتا - بابالارىمىز وسىنداي ونەر ءتۇرىن ءوزىنىڭ شىرقا شىڭىنا جەتكىزە بىلگەن.
ماڭعىستاۋ وبلىسى،
بەينەۋ اۋدانى، بورانقۇل سەلوسى،
قاراقۇم ورتا مەكتەبىنىڭ ماتەماتيكا ءپانى ءمۇعالىمى
تەتبەنوۆا اسەم داناتاركىزى
ماعان بارلىق پاندەر ۇنايدى، ءبىراق ماتەماتيكا پانىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىم كوبىرەك بولدى. ماتەماتيكا ءپانى تۋرالى كوپ بىلگىم كەلدى. ماعان ماتەماتيكا جانە ماتەماتيكامەن بايلانىسىنىڭ ءبارى ۇنايدى. ءبىز نە ىستەسەك تە، بارلىعى ماتەماتيكا مەن ساباقتاسادى. ماتەماتيكا گرەك تىلىنەن قازاقشاعا اۋدارساق، «ءبىلىم»، «عىلىم» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ماتەماتيكا بىزگە عالامنىڭ كوپتەگەن قۇپيالارىن اشۋعا كومەكتەسەدى. ءبىز ماتەماتيكا دەگەندە تەك ساندار عانا ەمەس مۇندا باسقا دا كەرەمەت نارسەلەر از ەمەس. بۇرىنعى كەزدەن - اق ماتەماتيكانىڭ كومەگىمەن كوپتەگەن نەبىر كەرەمەتتەر جاساعان: دۇرىس جولدى تاپقان جانە كۇندى، اي مەن جۇلدىزداردى باقىلاۋ ارقىلى جىل مەزگىلدەردىڭ اۋىساتىن ۋاقىتىن بولجاعان. سونىمەن قاتار گاليلەيدىڭ «الەم ماتەماتيكا تىلىمەن بەينەلەنگەن» دەگەن سوزدەرىنەن ماتەماتيكانىڭ قۇدىرەتتىلىگىن كورۋگە بولادى. ماتەماتيكانىڭ ءار ءتۇرلى قىر - سىرلارىمەن تانىسا وتىرىپ، مەن كوورديناتالىق جازىقتىق تاقىرىبىنا توقتالىپ وتىرمىن. كوورديناتالار بويىندا نۇكتە سالۋ ارقىلى سۋرەت شىعارۋ قىزىعۋشىلىعىمدى تۋدىردى. مەنىڭ بۇل تاقىرىپتى الىپ وتىرعان بىردەن - ءبىر سەبەبىم كوورديناتالار بويىندا ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ناقىشتاعى قازاق حالقىنىڭ باسپاناسى كيىز ءۇيدى جانە ويۋ ورنەكتەرىن كەسكىندەۋ. سونىمەن قاتار ولاردى باسقا دا كوپتەگەن ەلدەرگە تانىتىپ، قازاق ەلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ. ەلىمە ءوز ۇلەسىمدى قوسۋ. ەكىنشىدەن ءبىز تەك ماتەماتيكا پانىندە ەسەپ شىعارىپ عانا قويماي حالقىمىزدىڭ سالت - ءداستۇرىن ادەپ عۇرپىن ۇيرەتۋ. سونىمەن قاتار ماتەماتيكا ساباعىندا ۇلتتىق سالت - داستۇرگە، ناقىشقا كەلتىرىلگەن پەداگوگيكا – پسيحولوگيالىق تۇرعىدا جازىلعان ەسەپتەردى قولدانۋىمىزعا بولادى.
كوورديناتالىق جازىقتىق ساناق باسى و نۇكتەسىندە قيىلىساتىن ءوزارا پەرپەنديكۋليار ەكى كوورديناتالىق ءتۇزۋ تىك بۇرىشتى كوورديناتالار جۇيەسىن قۇرايدى. سوندا كوورديناتالار جۇيەسى – ساناق باسى ورتاق، ءوزارا پەرپەنديكۋليار ەكى كوورديناتالىق ءتۇزۋ. سوندىقتان مۇنى تىك بۇرىشتى كوورديناتالار دەپ اتايدى. تىك بۇرىشتى كوورديناتالار جۇيەسى ورنالاسقان جازىقتىق دەپ اتالادى. «كوورديناتالار» ءسوزى لاتىننىڭ coordinatus - قازاقشا «رەتتەلگەن» دەگەن سوزىنەن الىنعان.
كوورديناتالىق تۇزۋلەر كوورديناتالىق وستەر دەپ اتالادى.
گوريزونتال سىزىلعان كوورديناتالىق ابسيسسالار (وح) ءوسى دەپ اتالادى دا، سولدان وڭعا قاراي باعىتتالادى. ۆەرتيكال سىزىلعان كوورديناتالىق ءتۇزۋ كوورديناتالار (وۋ) ءوسى دەپ اتالادى دا، تومەننەن جوعارى قاراي باعىتتالادى.
ابسيسسالار ءوسى مەن كوورديناتالار ءوسىنىڭ قيىلىسۋ نۇكتەسىن كوورديناتالار باسى دەپ اتايدى. كوورديناتالار باسى و ارپىمەن بەلگىلەنەدى. بۇل لاتىنشا origa -«باستالۋ» ءسوزىنىڭ ءبىرىنشى ارپىنەن الىنعان. بەرىلگەن نۇكتەنىڭ ابسيسساسى مەن ورديناتاسى نۇكتەنىڭ كوورديناتالارى دەپ اتالادى. كوورديناتالار وستەر جازىقتىق ءتورت بولىككە بولەدى. ولار شيرەكتەر دەپ اتالادى. ال وسى كوورديناتالار جۇيەسىن العاش ويلاپ تاپقان فرانسۋز فيلوسوفى جانە ماتەماتيگى رەنە دەكارت.
دەكارت رەنە (1596 - 1650) فرانسۋز عالىمى، ماتەماتيك، فيزيك جانە فيزيولوگ. رەنە دەكارت فرانسۋز دۆوريانىنىڭ وتباسىندا تۋىپ، يەزۋ - يتتەردىڭ لا - فلەش كوللەگياسىندا فيزيكا، ماتەماتيكا، اريفمەتيكا، مەحانيكا، مۋزىكانى تەرەڭدەتىپ وقىدى. مىقتى ماتەماتيك رەتىندە تانىلعان دەكارت وسى عىلىمنىڭ كومەگىمەن بۇكىل عىلىمدار جۇيەسىن، فيلوسوفيانى قايتا وزگەرتۋدى ارماندادى. كوورديناتالار جۇيەسىن بىلاي تاپقان: كەرەۋەتىندە جاتىپ شىبىننىڭ ۇشقانىن باقىلاعان رەنە دەكارت بىلاي پايىمداعان: «كەز كەلگەن ۋاقىت مەزەتىندە شىبىننىڭ ورنالاسقان ورنىن قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟». ول كەڭىستىكتەرى ءار شاماسى ءۇشىن (ىلگەرى) كەيىن، جوعارى (تومەن)، وڭعا (سولعا)، ءۇش كوورديناتانى (ح، ۋ جانە z) پايدالانۋعا بولاتىنىن اشتى.
دەكارت سونداي - اق الگەبراداعى شامالاردى بەلگىلەۋ ءۇشىن ءالفاۆيتتىڭ سوڭىنان باستاپ ارىپتەردى پايدالانعان ءبىرىنشى عالىم بولعان.
ەرەكشەلىكتەرى:
ساياسات ماسەلەلەرىنە قىزىقپاعان دەكارت الگەبرا، اناليتيكالىق گەومەتريا، مەحانيكا ماسەلەلەرىن زەرتتەۋمەن اينالىستى جارىقتىڭ سىنۋ زاڭىن اشتى، قاننىڭ اينالۋىن زەرتتەدى پسيحولوگيا مەن كوسموگەنيانى، جانە ارينە فيلوسوفيانى تالدادى. بەلگىلى ەڭبەكتەرى: «ءبىرىنشى فيلوسوفيا تۋرالى پايىمداۋلار»، «فيلوسوفيانىڭ العاشقى باستاۋلارى»، «مەتود تۋرالى ويلار». دەكارت ادامنىڭ اقىل - ويىنا كوبىرەك جۇگىندى. بەكون جەكەدەن جالپىعا قاراي جۇرسە، دەكارت جالپىدان جەكەگە كوشتى، ونىڭ بۇل ەرەكشەلىگى ماتەماتيكانىڭ ويلاۋ تاسىلىنەن كورىنەدى. ءوزىنىڭ ماتەماتيكالىق ىزدەنىستەرىن نەگىزىندە رەنە دەكارت جالپى عىلىمي ءتاسىل ۇسىندى. نەگىزى سەبەپ ادامدار عىلىم جانە ونەر سالاسىندا اقيقات ۇعىمدارى ەمەس، بولجامدى كوبىرەك قولدانىلادى، سوندىقتان باسقا ءتاسىل كەرەك. دەكارتتىڭ ويىنشا، مەيلىنشە ءدال ويلاردى ۇسىنۋعا تەك ماتەماتيكا قابىلەتتى، سول وسى عىلىمنىڭ تاسىلدەرىن جاڭا فيلوسوفيالىق جۇيە جاساۋ ىسىندە قولدانۋ قاجەت.
كوورديناتالار بويىندا نۇكتە سالۋ
ءبىز وسىنداي سۋرەتتەردى كوورديناتالار بويىندا سالۋدى بىلەمىز. ال نەگە ءبىز ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ناقىشتاعى دۇنيەلەرىمىزدى سۋرەتتەمەيمىز. كيىز ءۇي، ويۋ - ورنەك، دومبىرا، كەبەجە وسىلاردى سۋرەتتەۋدى قولعا الىپ وتىرمىن.
كيىز تۋىرلىقتى قازاقپىز
قازاقتىڭ بايىرعى ۇلتتىق باسپاناسى كيىز ءۇي بولعان، ونى كەيدە كيىز ءۇي، كەيدە قازاق ءۇيى دەپ اتايدى. قازاق ۇيلەرىنىڭ ۇلكەن - كىشىلىگىن كەرەگەلەر سانىنا قاراي بەلگىلەيدى. كيىز ۇيلەردىڭ ەكى، ءۇش قاناتتان باستاپ ون ەكى، ون سەگىز، وتىز قاناتقا دەيىن جەتەتىن ۇلكەندەرى بولعان. كيىز ۇيلەردىڭ تۇرلەرى مەن اتاۋلارى دا كوپ. بۇرىنعى حان - سۇلتاندار مەن اتاقتى بايلاردىڭ ۇيلەرى 8 قاناتتان باستاپ 30 قاناتقا دەيىن باراتىن. بۇلاردى اق وردا، التىن وردا، التىن ۇزىك دەپ اتاعان. ال ورتاشا شارۋا مەن كەدەي شارۋالارعا ءتان كيىز ۇيلەردى التى قانات اق ءۇي، بوز ءۇي، قوڭىر ءۇي، قارا ءۇي، جابا سالما، كوتەرمە تۋىرلىقتى، كۇركە، قامساۋ (شوشالا)، وتاۋ، يتارقا، جاپپا دەپ اتاعان.
كيىز ءۇي كەرەگە، ۋىق، شاڭىراق، سىقىرلاۋىق، تابالدىرىق، ماڭدايشا، تايانىش سەكىلدى نەگىزگى بولىكتەردەن تۇرادى. ال كەرەگەنىڭ ءوزىنىڭ كوپتەگەن اتاۋلارى بار: كەرەگەنىڭ قاناتى (ءتورت، بەس، التى، سەگىز، توعىز، ون، ون ەكى قانات)، كەرەگەنىڭ باسى، قاسى، كوزى، ساعاناعى، اياعى، يەگى، كوگى. سول سياقتى شاڭىراقتىڭ، ۋىقتىڭ، ءار بولىكتەرىنىڭ كوپتەگەن اتاۋلارى بولادى. بۇلاردى كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگى دەيدى.
ءۇيدىڭ سۇيەگىن ءسامبى تالىنان جاسايدى. حالىق ءسامبى تالىن سىر تالى، قايىر تالى، بوز تال دەپ تە اتايدى. ءۇيدىڭ سۇيەگىن جاسايتىن شەبەردى “ءۇيشى” دەيدى.
كيىز ءۇيدى سىرتقى كورىنىسىنە، كەلبەتى مەن كولەمىنە قاراي اق ءۇي، بوز ءۇي، قوڭىر ءۇي ت. ب. اتتارىمەن اتايدى. كيىز ۇيلەردىڭ بۇلاي اتالۋى ونىڭ سىرتىنان جاباتىن كيىزىنە تىكەلەي بايلانىستى. مۇنداي جاپقىشتى حالىقتا “تۋىرلىق” دەپ اتايدى. تۋىرلىقتى كيىز ءۇي سۇيەگىنە لايىقتاپ قۇراستىرىپ دايىندايدى. كيىز ءۇيدىڭ تۋىرلىعى ءبىرىڭعاي اق قويدىڭ جۇنىنەن باسىلعان كيىزدەن جاسالسا ونى “اق ءۇي”، قوڭىر جۇننەن باسىلعان كيىزدەن جاسالسا “قوڭىر ءۇي” دەپ اتايدى.
شاڭىراق. شاڭىراق – كيىز ءۇيدىڭ ەڭ جوعارعى بولىگى. ونىڭ ءپىشىنى كۇمبەز تارىزدەس ولىقتاردىڭ ۇشتارىن بىرىكتىرىپ ۇستاپ تۇرادى. شاڭىراق بىرنەشە بولشەكتەردەن تۇرادى:
شاڭىراق
1 – توعىن، ول شاڭىراقتىڭ نەگىزى. قاتتى اعاشتان جاسالىپ، ورنەكتەلەدى. 2 – كۇلدىرەۋىش. ءسامبى تالىنان ءيىلىپ جاسالادى. ءار يىندە 3 كۇلدىرەۋىشتەن 8 - گە دەيىن بولادى. 3 – بەرىكتىك. ول كۇلدىرەۋىشتەر ىدىراپ كەتپەۋ ءۇشىن ورناتىلادى، ورنەكتەلەدى. 4 – شاڭىراقتىڭ كوزى. وعان ۋىقتىڭ قالامى كىرىپ تۇرادى. توعىن مەن بەرىكتىكتى شاڭىراقتىڭ ىشكى جاعىنان ورنەكتەيدى.
كيىز ءۇي كەرەگەسى. كەرەگەنى قۇرايتىن ءاربىر اعاشتى «جەلى» دەيدى. جەلىنىڭ ەڭ ۇزىنىن كەرەگەنىڭ «ەرىسى» (3) دەپ، ودان قىسقالاۋىن «بالاشىق» (2)، ەڭ كىشىسىن «ساعاناق» (1) دەپ اتايدى.
كەرەگە.
سوندا ءبىر قانات كەرەگە 14 ەرىستەن، 9 بالاشىقتان، 9 ساعاناقتان قۇرالادى. جەلىلەردىڭ قيىلىسقانىنان پايدا بولعان توردى «كوز» دەپ اتايدى. ال ونى كولەمىنە قاراي «جەلكوز»، «توركوز» دەپ ەكى تۇرگە بولەدى.
يىلگەن ۋىقتىڭ بويىندا بىرنەشە اتاۋلى بولىكتەر بار. ۋىقتىڭ كەرەگەگە بايلاناتىن ۇشىن «دوعالاي» (1) دەيدى. دوعالايدى تەسىپ، قايىستان ۋىقباۋ (5) تاعادى. ۋىقتىڭ يىلگەن جەرىن يىعى (2) دەيدى. شاڭىراق پەن يىقتىڭ اراسىن ۋىقتىڭ قارى (3) دەپ اتايدى. ال شاڭىراقتىڭ كوزىنە قادايتىن ۇشىن قالامى (4) دەپ اتايدى، ونى ءتورت قىرلى ەتىپ ۇشتاۋدى قالامداۋ دەيدى، ال ۋىقباۋ جىپتەن ەسىلەدى. ۋىقتىڭ ءيىنىنىڭ ىشكى بەتىن شەبەرلەر بەدەرلەپ ورنەك سالادى نەمەسە ارنايى ورنەكتەلگەن سۇيەك جاپسىرادى.
ويۋ - ورنەك
مەنىڭ تۇسىنىگىمدە ويۋ - ورنەك دەگەنىمىز – دالدىك، ەسەپ، تەڭدىك، تەڭەۋ، ۇيلەسىم، جاراسىم، ساندىك، كوركەمدىك، سايكەستىك، تازالىق، نازىكتىك، سۇيكىمدىلىك، پاراساتتىلىق، جىلىلىق، سۇلۋلىق، ويلىلىق، اقىلدىلىق، زەرەكتىك، كوڭىل وسى مۇلىكتە ويۋ - ورنەك قولدانىلمايتىن بولشەك جوقتىڭ قاسى. ويۋ - ورنەكتى جاقسى سانالى جاساۋ ءۇشىن الدىمەن پايدالاناتىن ماتەريالدى دۇرىس تاڭداي ءبىلۋ قاجەت، ونىڭ ويۋ - ىرعاعى مەن مولشەرىن، ياعني ويۋدىڭ زاتتىڭ بەتىنە ءتۇسۋى مەن ورنالاسۋىن ناقتى جوبالاۋ قاجەت. ويۋدىڭ جاقسى شىعۋى ويۋشىنىڭ وي ۇشقىرلىعىندا، شەبەرلىگى مەن ويۋدىڭ رەتىن كەلتىرىپ ۇيلەستىرە بىلۋىندە. قازاق ۇلتتىق ويۋ - ورنەگىنىڭ بىرنەشە ونداعان عاسىرلىق تاريحى بار.
اتادان بالاعا، ۇرپاقتان ۇرپاققا مۇرا بولىپ، ۇنەمى قولدانىستا بولىپ، دامىپ كەلە جاتقان ونەر ءتۇرى. قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىندا اعاشتان جاسالعان زاتتار وتە كولەمدى. جازى - قىسى پايدالانۋعا كەلەتىن «اعاش ۋىقتى، كيىز تۋىرلىقتى» كيىز ءۇي كيىز بەن اعاشتىڭ وتە كۇردەلى ۇيلەسىنەن تۇرادى. تىگۋگە دە، جيناۋعا دا، الىپ جۇرۋگە دە وتە قولايلى. ويۋ - ورنەكتىڭ قانداي ءتۇرى بولسا دا، ول – ادام ويىنىڭ جەمىسى. ويۋ - ورنەك ءبىر - بىرىمەن قابىسىپ، جىمداسىپ، ەسكەن ارقانداي بىرىگىپ تۇرۋى كەرەك. ارا جىگى بادىرايىپ، ۇيلەسپەي، ولپى - سولپى بولسا، ويۋ ءوزىنىڭ ءسانىن، سۇلۋلىعىن، ۇيلەسىمىن ءتىپتى مازمۇنىن جوعالتۋى مۇمكىن. قازاق ويۋ - ورنەگى قوشقار ءمۇيىز تۇرىنەن باستاۋ الاتىندىقتان قانداي ويۋ ءتۇرىن جاساعاندا دا وسى ويۋ ءتۇرى باستى كورىنىس تابۋى قاجەت. باسى قوشقار ءمۇيىز ويۋىنان باستاۋ العان ورنەك دامي كەلە نەشە الۋان تۇرگە ەنىپ، ارا جىگى ءار ءتۇرلى ويۋ - ورنەكتەرمەن تولىعا كەلە، ۇلكەن كۇردەلى ويۋ ءتۇرى شىعادى. ويۋ تاسى قوشقار ءمۇيىز باستاعان ورنەك تۇرلەرى ءبىر - بىرىنە ۇيلەسە ءسان بەرە كەلە بىرىگىپ، جىمداسىپ، بايلانىس پەن ساندىك تاۋىپ جاسالاتىن ويۋ ءتۇرىن ارلەندىرە تۇسەدى. تابيعاتتاعى اسەم گۇل شوعىرىنداي ويۋ - ورنەكتە ءوز شەبەرىن تاپسا، جاراسىپ، قۇلپىرىپ، كوز تارتىپ، كوزگە قۋانىش، كوڭىلگە جىلىلىق، ورتاعا اسەمدىك، سۇلۋلىق شاشىپ تۇرارى انىق. ءبىزدىڭ اتا - بابالارىمىز وسىنداي ونەر ءتۇرىن ءوزىنىڭ شىرقا شىڭىنا جەتكىزە بىلگەن.
ماڭعىستاۋ وبلىسى،
بەينەۋ اۋدانى، بورانقۇل سەلوسى،
قاراقۇم ورتا مەكتەبىنىڭ ماتەماتيكا ءپانى ءمۇعالىمى
تەتبەنوۆا اسەم داناتاركىزى
You Might Also Like
-
ۇيىمداستىرىلعان وقۋ قىزمەتىنىڭ تەحنولوگيالىق كارتاسى № 1
