كوزدىڭ قىزمەتى مەن گيگيەناسى
بيولوگيا 8 سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: سەزىم مۇشەلەرى جانە ولاردىڭ ماڭىزى. كوزدىڭ قىزمەتى مەن قۇرىلىسى. (پرەزەنتاسياسىمەن)
ساباقتىڭ ماقساتى
1. تانىمدىق: كوز قىزمەتى، ونىڭ بۇزىلۋى، كوز گيگيەناسى تۋرالى وقۋشىلارعا تۇسىنىك بەرۋ.
2. دامىتۋ: وقۋشىلاردىڭ وي - ءورىسىن سۇراق - جاۋاپ ارقىلى دامىتۋ.
3. تاربيەلىك: وقۋشىلاردى كوزدى ساقتاي بىلۋگە جانە كوز گيگيەناسىن بىلۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس.
ساباقتىڭ ءادىسى: ءسوز - كورنەكىلىك، سۇراق - جاۋاپ، اڭگىمەلەۋ، ءتۇسىندىرۋ.
كورنەكىلىكتەر: سۋرەت، وقۋلىق، ۇلەستىرمەلى كارتوچكالار، ينتەربەلسەندى تاقتا.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ءبولىم. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: امانداسۋ، كەزەكشى راپورتى.
ءىى. ءبولىم. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ:
1. ۆەگاتاتيۆتى جۇيكە جۇيەسىنىڭ سيمپاتيكالىق ءبولىمىنىڭ العاشقى نەيروندارىنىڭ دەنەلەرى قايدا ورنالاسقان؟
2. ولار جۇيكە تۇيىندەرىن قايدا تۇزەدى؟
3. جۇلىننىڭ قانداي بولىمدەرىندە پاراسيمپاتيكالىق ءبولىمنىڭ العاشقى نەيروندارىنىڭ دەنەلەرى ورنالاسقان؟
4. ولار جۇيكە تۇيىندەرىن قايدا تۇزەدى؟
ءىىى. ءبولىم. جاڭا ساباق: «قوس جانار»
قارا كوزىڭ، قارا شاشى توگىلگەن،
قاباعىنان نە وقيسىڭ تۇنەرگەن.
قارا كوزى مۇڭ مەن جاستان تولىقسىپ،
جانارى ونىڭ قۋانسا دا كۇلمەگەن.
ەشكىم ونى جاماندىققا قيماعان،
ايالاعان، سيلاعان.
جەتىم وسكەن ءبىر بالا عوي دەپ ونى،
ۇرىسۋعا، ايىپتاۋعا قيماعان.
ءبىراق، ءبىراق ءومىر دەگەن قاتال - اق،
قايعى كەلدى كەنەت وعان انتالاپ.
ءمولدىر كوزى زاعيپ بولدى كەنەتتەن،
كەرەگى جوق ەندى ەشقانداي زاڭ، تالاپ.
دارىگەرلەر ارا تۇسە المادى،
كەلىپ جەتكەن اجال ونى جالمادى.
«جەتىمدىكتىڭ زاردابى عوي»،- دەگەن ءسوز،
كۇرسىنىپ، بار اۋىلعا شارلادى.
ۋا، جاس دوستار، سىيلاي بىلگىن ءوزىڭدى،
بولار ىسكە بولاتتاي بول ءتوزىمدى.
قوس جانارىڭ – تىرشىلىگىڭ ءومىرىڭ،
قورعاي بىلگىن سوندىقتان دا كوزىڭدى!
IV. ەلەكتروندى وقۋلىقتان تىڭداتۋ.
اناليزاتور – رەسەپتورلى مۇشە، جۇيكە جولدارىمەن ۇلكەن مي سىڭارلارى قىرتىسىن قوسا مي ورتالىقتارىنان تۇرادى.
ي. پ. پاۆلوۆ انىقتاعانداي كەز كەلگەن نەگىزگى ءۇش رەسەپتورلار (قابىلداۋشى بۋىن)، جۇيكە جولدارى(وتكىزگىش بۋىن) جانە مي ورتالىعى (ورتالىق وڭدەيتىن بۋىن) بۋىننان تۇرادى.
اناليزاتورلار جۇمىسىنا بايلانىستى پايدا بولاتىن سەزىم قابىلداناتىن تىتىرگەندىرگىش ارەكەتىنىڭ سيپاتى، بەلگىسى بويىنشا بولىنەدى:
ا) اراقاشىقتىققا (كورۋ، ەستۋ، ءيىس سەزۋ)
ءا) جاناسقاندا (تەرى جانە ءدام سەزۋ سەزىمتالدىعى)
ب) حيميالىق (ءيىس سەزۋ، ءدام سەزۋ)
ۆ) مەحانيكالىق (ەستۋ، سيپاپ سەزۋ)
گ) جارىق (كورۋ)
كوزدىڭ قۇرىلىسى:
كوز قوسىمشا مۇشەلەردى: قاس، قاباق، كىرپىك، كوز جاسى بەزدەرى، جاس وزەكشەسى، كوزدى قيمىلداتاتىن بۇلشىق ەتتەر، كوز شاراسىن قورعايدى.
كوز قىزمەتىنىڭ بۇزىلۋى جانە گيگيەناسى. جارىق كوزدىڭ رەسەپتورلارىنا جەتكەنگە دەيىن بىرنەشە وزگەرىسكە ۇشىراپ، كوزدىڭ ونى بۇرىپ - قيسايتاتىن ورتاسىنان وتەدى. تورلى قابىققا زات بەينەسى ناقتىلى كورىنگەنىمەن، توڭكەرىلىپ تۇسەدى. الايدا ۇلكەن مي سىڭارلارىنىڭ قىرتىسىندا پايدا بولعان اقپاراتتىق وزگەرىستەرگە قاراماستان، ءبىز بارلىق زاتتى دۇرىس قالپىندا سەزەمىز. كوزدىڭ مۇنداي سەزىمى باسقا اناليزاتورلاردان قابىلدانعان سەزىمدەرمەن تولىقتىرىلىپ وتىرادى.
كوز بۇرشاعى ءوزىنىڭ جارىقتى شاعىلىستىرۋ قاسيەتىن كورەتىن زاتتىڭ قاشىقتىعىنا بايلانىستى وزگەرىپ وتىرادى. ەگەر زاتتى جاقىننان قاراساق، وندا كوزدىڭ كورگىشتىگى ارتادى، ال زاتتى جاقىننان قاراساق، كوز ناشار كورەتىن بولادى.
كوزدىڭ جىكتىلىگى (كورگىشتىگى) دەپ ەكى زاتتىڭ جاقىن اراقاشىقتىعىن اجىراتا الۋدى ايتادى.
ادامدا نارسەنىڭ ءتۇسىن ايىرا المايتىن اۋرۋ پايدا بولادى. بۇل اۋرۋدى 1794 جىلى اعىلشىن حيميگى جانە فيزيگى دجون دالتون زەرتتەگەن، سوندىقتان اۋرۋ عالىمنىڭ قۇرمەتىنە دالتونيزم دەپ اتالادى. نەگىزىنەن، بۇل اۋرۋ ادامدا سيرەك كەزدەسەدى جانە تۇقىم قۋالايدى.
كوز گيگيەناسى. كوزدى ءار ءتۇرلى مەحانيكالىق زاتتاردىڭ اسەرىنەن ساقتاۋ قاجەت. كىتاپتى جارىق جاقسى تۇسەتىن بولمەدە وقۋ كەرەك. وقىعان كەزدە كىتاپ كوزدەن 33 - 35 سم قاشىقتىقتا بولىپ، جارىق سول جاقتان ءتۇسۋى قاجەت. كىتاپقا تىم ءۇڭىلىپ، جاقىن وتىرىپ وقۋدىڭ اسەرىنەن جاقىننان كورگىشتىك پايدا بولادى. سەبەبى، ءبىراز ۋاقىت بويى كوز بۇرشاعى دوڭەستەنىپ تۇرادى دا، ونىڭ قىزمەتى وزگەرىسكە تۇسەدى. تىم جارقىراعان جارىق كوزگە زيان كەلتىرەدى. رەسەپتورلاردىڭ سەزىمتالدىق قاسيەتىن شامادان تىس تىتىركەندىرگىش رەسەپتور كلەتكالارىنىڭ قىزمەتى بۇزىلادى. ءجۇرىپ كەلە جاتقان كولىكتىڭ ىشىندە وتىرىپ گازەت، كىتاپ، ت. ب. وقۋعا بولمايدى.
كوزدىڭ جۇمىسى تەمەكى تارتۋدان، الكوگول اسەرىنەن بۇزىلادى.
كوز زاقىمدانعاندا كورسەتىلەتىن العاشقى جاردەم. ەگەر كوزگە قوقىم تۇسسە، وندا قول ورامالمەن نەمەسە ماقتامەن سۇرتەدى. ال كوز اۋىر جاراقاتتانسا، وندا كوزدى تازا تاڭعىشپەن بايلاپ، زارداپ شەگۋشىنى اۋرۋحاناعا تەز ارادا جەتكىزگەن ءجون. ال كوزگە ۇنتاق، قىشقىل، ءسىلتى جانە ۋلى زاتتار تۇسسە، وندا دەرەۋ دارىگەرگە قارالۋ قاجەت.
V. پايدالى كەڭەستەر:
كوز جۇيەسىنە پايدالى تاعامداردىڭ قۇرامىندا الما، قىزاناق، بۇرىش، بالىق مايى، ءسابىز، اسقاباق سىندى جەمىستەر بار. وسى اتالعان جەمىستەر قۇرامىندا “ا” ءۆيتامينى بار. تاۋلىكتىك مولشەرى: 1 مگ. تاماق دايىنداعان كەزدە قاتتى قايناتۋعا، قاتتى قۋىرۋعا بولمايدى. ۇزاق ۋاقىت پىسىرگەندە قۇرامىنداعى ۆيتاميندەر جويىلادى.
جەمىستەردەن قۋات الىپ، ءجۇزىمىز جادىراي بەرسىن!
VI. ساباقتى قورىتىندىلاپ، بەكىتۋ: «لەزدەمەلىك سۇراقتار»
1. كوز بۇرشاقتىڭ ءوز قيسىقتىعىن ۇلعايتۋى. (اككوموداسيا)
2. كوزدىڭ ناشار كورۋى قاي ۆيتامينگە بايلانىستى؟ (ا)
3. دالتونيزم دەپ كوزدىڭ قانداي اۋرۋى؟ (ءتۇستى اجىراتپاۋ)
4. شىلىم مەن الكوگولدىڭ كوزگە اسەرى (بۇزادى)
5. ەكى زاتتىڭ جاقىن اراقاشىقتىعىن اجىراتا الۋىن نە دەپ ايتادى؟ (كورگىشتىگى)
VII. №3 زەرتحانالىق جۇمىس «كوزدىڭ جىتىلىگىن انىقتاۋ»
ماقساتى:
1. كورۋ جىتىلىگىن انىقتاۋ.
2. كورۋ قىزمەتىنىڭ گيگيەناسىن ساقتاۋ.
«جۇرەكتەردەن – جۇرەكتەرگە» وقۋشىلاردىڭ ءبىر - بىرىنە دەنساۋلىق تۋرالى جىلى لەبىزدەرىن ءبىلدىرۋى.
Iح. باعالاۋ
ح. ۇيگە تاپسىرما
ساباقتىڭ تاقىرىبى: سەزىم مۇشەلەرى جانە ولاردىڭ ماڭىزى. كوزدىڭ قىزمەتى مەن قۇرىلىسى. (پرەزەنتاسياسىمەن)
ساباقتىڭ ماقساتى
1. تانىمدىق: كوز قىزمەتى، ونىڭ بۇزىلۋى، كوز گيگيەناسى تۋرالى وقۋشىلارعا تۇسىنىك بەرۋ.
2. دامىتۋ: وقۋشىلاردىڭ وي - ءورىسىن سۇراق - جاۋاپ ارقىلى دامىتۋ.
3. تاربيەلىك: وقۋشىلاردى كوزدى ساقتاي بىلۋگە جانە كوز گيگيەناسىن بىلۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس.
ساباقتىڭ ءادىسى: ءسوز - كورنەكىلىك، سۇراق - جاۋاپ، اڭگىمەلەۋ، ءتۇسىندىرۋ.
كورنەكىلىكتەر: سۋرەت، وقۋلىق، ۇلەستىرمەلى كارتوچكالار، ينتەربەلسەندى تاقتا.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ءبولىم. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: امانداسۋ، كەزەكشى راپورتى.
ءىى. ءبولىم. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ:
1. ۆەگاتاتيۆتى جۇيكە جۇيەسىنىڭ سيمپاتيكالىق ءبولىمىنىڭ العاشقى نەيروندارىنىڭ دەنەلەرى قايدا ورنالاسقان؟
2. ولار جۇيكە تۇيىندەرىن قايدا تۇزەدى؟
3. جۇلىننىڭ قانداي بولىمدەرىندە پاراسيمپاتيكالىق ءبولىمنىڭ العاشقى نەيروندارىنىڭ دەنەلەرى ورنالاسقان؟
4. ولار جۇيكە تۇيىندەرىن قايدا تۇزەدى؟
ءىىى. ءبولىم. جاڭا ساباق: «قوس جانار»
قارا كوزىڭ، قارا شاشى توگىلگەن،
قاباعىنان نە وقيسىڭ تۇنەرگەن.
قارا كوزى مۇڭ مەن جاستان تولىقسىپ،
جانارى ونىڭ قۋانسا دا كۇلمەگەن.
ەشكىم ونى جاماندىققا قيماعان،
ايالاعان، سيلاعان.
جەتىم وسكەن ءبىر بالا عوي دەپ ونى،
ۇرىسۋعا، ايىپتاۋعا قيماعان.
ءبىراق، ءبىراق ءومىر دەگەن قاتال - اق،
قايعى كەلدى كەنەت وعان انتالاپ.
ءمولدىر كوزى زاعيپ بولدى كەنەتتەن،
كەرەگى جوق ەندى ەشقانداي زاڭ، تالاپ.
دارىگەرلەر ارا تۇسە المادى،
كەلىپ جەتكەن اجال ونى جالمادى.
«جەتىمدىكتىڭ زاردابى عوي»،- دەگەن ءسوز،
كۇرسىنىپ، بار اۋىلعا شارلادى.
ۋا، جاس دوستار، سىيلاي بىلگىن ءوزىڭدى،
بولار ىسكە بولاتتاي بول ءتوزىمدى.
قوس جانارىڭ – تىرشىلىگىڭ ءومىرىڭ،
قورعاي بىلگىن سوندىقتان دا كوزىڭدى!
IV. ەلەكتروندى وقۋلىقتان تىڭداتۋ.
اناليزاتور – رەسەپتورلى مۇشە، جۇيكە جولدارىمەن ۇلكەن مي سىڭارلارى قىرتىسىن قوسا مي ورتالىقتارىنان تۇرادى.
ي. پ. پاۆلوۆ انىقتاعانداي كەز كەلگەن نەگىزگى ءۇش رەسەپتورلار (قابىلداۋشى بۋىن)، جۇيكە جولدارى(وتكىزگىش بۋىن) جانە مي ورتالىعى (ورتالىق وڭدەيتىن بۋىن) بۋىننان تۇرادى.
اناليزاتورلار جۇمىسىنا بايلانىستى پايدا بولاتىن سەزىم قابىلداناتىن تىتىرگەندىرگىش ارەكەتىنىڭ سيپاتى، بەلگىسى بويىنشا بولىنەدى:
ا) اراقاشىقتىققا (كورۋ، ەستۋ، ءيىس سەزۋ)
ءا) جاناسقاندا (تەرى جانە ءدام سەزۋ سەزىمتالدىعى)
ب) حيميالىق (ءيىس سەزۋ، ءدام سەزۋ)
ۆ) مەحانيكالىق (ەستۋ، سيپاپ سەزۋ)
گ) جارىق (كورۋ)
كوزدىڭ قۇرىلىسى:
كوز قوسىمشا مۇشەلەردى: قاس، قاباق، كىرپىك، كوز جاسى بەزدەرى، جاس وزەكشەسى، كوزدى قيمىلداتاتىن بۇلشىق ەتتەر، كوز شاراسىن قورعايدى.
كوز قىزمەتىنىڭ بۇزىلۋى جانە گيگيەناسى. جارىق كوزدىڭ رەسەپتورلارىنا جەتكەنگە دەيىن بىرنەشە وزگەرىسكە ۇشىراپ، كوزدىڭ ونى بۇرىپ - قيسايتاتىن ورتاسىنان وتەدى. تورلى قابىققا زات بەينەسى ناقتىلى كورىنگەنىمەن، توڭكەرىلىپ تۇسەدى. الايدا ۇلكەن مي سىڭارلارىنىڭ قىرتىسىندا پايدا بولعان اقپاراتتىق وزگەرىستەرگە قاراماستان، ءبىز بارلىق زاتتى دۇرىس قالپىندا سەزەمىز. كوزدىڭ مۇنداي سەزىمى باسقا اناليزاتورلاردان قابىلدانعان سەزىمدەرمەن تولىقتىرىلىپ وتىرادى.
كوز بۇرشاعى ءوزىنىڭ جارىقتى شاعىلىستىرۋ قاسيەتىن كورەتىن زاتتىڭ قاشىقتىعىنا بايلانىستى وزگەرىپ وتىرادى. ەگەر زاتتى جاقىننان قاراساق، وندا كوزدىڭ كورگىشتىگى ارتادى، ال زاتتى جاقىننان قاراساق، كوز ناشار كورەتىن بولادى.
كوزدىڭ جىكتىلىگى (كورگىشتىگى) دەپ ەكى زاتتىڭ جاقىن اراقاشىقتىعىن اجىراتا الۋدى ايتادى.
ادامدا نارسەنىڭ ءتۇسىن ايىرا المايتىن اۋرۋ پايدا بولادى. بۇل اۋرۋدى 1794 جىلى اعىلشىن حيميگى جانە فيزيگى دجون دالتون زەرتتەگەن، سوندىقتان اۋرۋ عالىمنىڭ قۇرمەتىنە دالتونيزم دەپ اتالادى. نەگىزىنەن، بۇل اۋرۋ ادامدا سيرەك كەزدەسەدى جانە تۇقىم قۋالايدى.
كوز گيگيەناسى. كوزدى ءار ءتۇرلى مەحانيكالىق زاتتاردىڭ اسەرىنەن ساقتاۋ قاجەت. كىتاپتى جارىق جاقسى تۇسەتىن بولمەدە وقۋ كەرەك. وقىعان كەزدە كىتاپ كوزدەن 33 - 35 سم قاشىقتىقتا بولىپ، جارىق سول جاقتان ءتۇسۋى قاجەت. كىتاپقا تىم ءۇڭىلىپ، جاقىن وتىرىپ وقۋدىڭ اسەرىنەن جاقىننان كورگىشتىك پايدا بولادى. سەبەبى، ءبىراز ۋاقىت بويى كوز بۇرشاعى دوڭەستەنىپ تۇرادى دا، ونىڭ قىزمەتى وزگەرىسكە تۇسەدى. تىم جارقىراعان جارىق كوزگە زيان كەلتىرەدى. رەسەپتورلاردىڭ سەزىمتالدىق قاسيەتىن شامادان تىس تىتىركەندىرگىش رەسەپتور كلەتكالارىنىڭ قىزمەتى بۇزىلادى. ءجۇرىپ كەلە جاتقان كولىكتىڭ ىشىندە وتىرىپ گازەت، كىتاپ، ت. ب. وقۋعا بولمايدى.
كوزدىڭ جۇمىسى تەمەكى تارتۋدان، الكوگول اسەرىنەن بۇزىلادى.
كوز زاقىمدانعاندا كورسەتىلەتىن العاشقى جاردەم. ەگەر كوزگە قوقىم تۇسسە، وندا قول ورامالمەن نەمەسە ماقتامەن سۇرتەدى. ال كوز اۋىر جاراقاتتانسا، وندا كوزدى تازا تاڭعىشپەن بايلاپ، زارداپ شەگۋشىنى اۋرۋحاناعا تەز ارادا جەتكىزگەن ءجون. ال كوزگە ۇنتاق، قىشقىل، ءسىلتى جانە ۋلى زاتتار تۇسسە، وندا دەرەۋ دارىگەرگە قارالۋ قاجەت.
V. پايدالى كەڭەستەر:
كوز جۇيەسىنە پايدالى تاعامداردىڭ قۇرامىندا الما، قىزاناق، بۇرىش، بالىق مايى، ءسابىز، اسقاباق سىندى جەمىستەر بار. وسى اتالعان جەمىستەر قۇرامىندا “ا” ءۆيتامينى بار. تاۋلىكتىك مولشەرى: 1 مگ. تاماق دايىنداعان كەزدە قاتتى قايناتۋعا، قاتتى قۋىرۋعا بولمايدى. ۇزاق ۋاقىت پىسىرگەندە قۇرامىنداعى ۆيتاميندەر جويىلادى.
جەمىستەردەن قۋات الىپ، ءجۇزىمىز جادىراي بەرسىن!
VI. ساباقتى قورىتىندىلاپ، بەكىتۋ: «لەزدەمەلىك سۇراقتار»
1. كوز بۇرشاقتىڭ ءوز قيسىقتىعىن ۇلعايتۋى. (اككوموداسيا)
2. كوزدىڭ ناشار كورۋى قاي ۆيتامينگە بايلانىستى؟ (ا)
3. دالتونيزم دەپ كوزدىڭ قانداي اۋرۋى؟ (ءتۇستى اجىراتپاۋ)
4. شىلىم مەن الكوگولدىڭ كوزگە اسەرى (بۇزادى)
5. ەكى زاتتىڭ جاقىن اراقاشىقتىعىن اجىراتا الۋىن نە دەپ ايتادى؟ (كورگىشتىگى)
VII. №3 زەرتحانالىق جۇمىس «كوزدىڭ جىتىلىگىن انىقتاۋ»
ماقساتى:
1. كورۋ جىتىلىگىن انىقتاۋ.
2. كورۋ قىزمەتىنىڭ گيگيەناسىن ساقتاۋ.
«جۇرەكتەردەن – جۇرەكتەرگە» وقۋشىلاردىڭ ءبىر - بىرىنە دەنساۋلىق تۋرالى جىلى لەبىزدەرىن ءبىلدىرۋى.
Iح. باعالاۋ
ح. ۇيگە تاپسىرما
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
