كۇلمەگەن ادام
(ەسكى ومىردەن ءبىر ەلەس)
بەيسەكەي كوسىلىپ قالعاندا، اياعى قارا لاشىقتىڭ تابالدىرىعىنا بارىپ تىرەلدى. وڭدالىپ جاتقان بولىپ باسىن كوتەرگەندە، شەكەسىن لاشىقتىڭ ۋىعىنا سوقتى. تايتەرى توسەگىن الاقانىمەن بىر-ەكى سيپاپ تاستاپ، تەرىمەن تىستاعان، تەر ءسىڭىپ ىسقاياقتالعان، كىرى بەسباتتام جاستىعىن اۋدارىپ سالدى. سودان كەيىن سالداما تونىن ايقارا جامىلىپ، اياعىن تۇيىقتاي، شالقاسىنان جاتقاندا، كەۋدەسى ەمشەگىنە دەيىن اشىق قالعان ەدى.
قۇداي، دۇنيەڭدى بەرمەدىڭ، ەندى اقىرەتىڭدى بەر، — دەدى دە اۋىر كۇرسىندى. بۇل ءسوزدى ايتارى ايتسا دا، جۇرەگى تۇرشىگىپ، اۋزى كەمسەڭدەپ كەتتى. كوزىنەن مەرۋەرتتەي ەكى جاس ىتىپ شىعىپ، ىس شالعان اق ساقالىنا بارىپ تىعىلدى.
— تاۋبە، تاۋبە! — دەدى، تاعى دا وزىنەن ءوزى. ءلايلاھا يللاللا، مۇحاممادەن ءراسۋلىاللا، يت دۇنيە-اي، «كۇپىر» قىلدىڭ-اۋ، كەشىر، ءبىر جالعىز! — دەپ ەڭكىلدەگەندە داعدىلى جوتەلى كەلىپ قىسا باستادى.
بۇل جوتەل ارداقتىڭ ەسىگىندە جۇرگەندە جابىسىپ، جيىرما بەس جىلدان بەرى جولداس بولىپ كەلە جاتسا دا، توسەك تارتىپ جاتقان ەمەس ەدى. بيىل جازعىتۇرى سۋ تاسىعاندا ارداقتىڭ ءبىر ءۇيىر قىسىراعى وزەننىڭ ارجاعىندا قالىپ قويىپ، ەلۋ بەس جاستاعى بەيسەكەي سەڭ-سەڭنىڭ اراسىمەن مالتىپ وتىرىپ، وزەننىڭ ارجاعىنا وتكەن بولاتىن. سودان كەۋدەسىن سۋىق ۇستاپ، جاتىپ الاتىندى شىعاردى. بەيسەكەيدەن ۇيقى قاشقالى بۇگىن ەكى كۇن. كەۋدەسىنىڭ قىسۋى جيىلەپ، جوتەل كۇشەيە ءتۇستى. ەكى كۇننەن بەرى بەيسەكەي ءوزىن بۇل دۇنيەنىڭ ادامىمىن دەۋدى قويعان. ەس بارىندا ءۇي ىشىمەن ارىزداسىپ قويۋعا دا وقتالعان بولاتىن. ءبىراق كۇنى بۇرىن ۇرەيلەرىن قاشىرمايىنشى دەگەن ويمەن توقتالعان ەدى. جوتەلدىڭ قازىرگى قىسۋى جانىنا قاتتى باتتى. جوتەلدەن سوڭ دا كوپكە دەيىن القىنىپ، ماڭدايىنان شىققان تەردى، ساقالىنا شاشىراعان سارى قاقىرىقتىڭ دابىن كويلەگىنىڭ ەسكىسىمەن ءسۇرتىپ وتىردى...
ەسىك الدىنان كۇن شاشىراپ شىعىپ كەلەدى. قارا لاشىقتىڭ جىرتىعىنان كۇن نۇرى قۇيىلا باستادى، بەيسەكەي كۇندە بۇل ۋاقىتتا تىسقا شىعىپ وتىراتىن، بۇگىن كوڭىلى سوقسا دا، قوزعالۋدى دەنەسى سۇيمەگەن سوڭ، ورنىندا وتىرىپ-اق لاشىقتىڭ جىرتىعىنان سىرتقى دۇنيەگە كوز جىبەردى. وڭ جاق تۇسىنداعى ۇلكەندەۋ تەسىكتەن قاراعاندا، مىرزابەكتىڭ كۇنگە شاعىلىسقان توعىز قانات اق ۇيىنە كوزىن توستى. اق ءۇيدىڭ تۇندىگى جابىق، كيىز ەسىگى ءتۇرۋلى، كۇن ساۋلەسى ءۇي ىشىنە ءالى ەنگەن جوق. ۇيدەگىلەر قاراڭعىدا، تاڭەرتەڭگى تۇنىق اۋانى جۇتىپ، قور-قور ەتىپ ۇيىقتاپ جاتىر. اق ءۇيدىڭ وڭ جاعىنان، قوناقتار ءۇشىن تىگىلگەن التى قانات بوز ءۇي تىم-تىرىس. ەكى ءۇيدىڭ اراسىنداعى كورمە ارقاندا بايلاعان اتتار كورىنبەيدى. ەكى ءۇيدىڭ جانىندا بىر-بىردەن ەكى قارا پاۋەسكە تۇر. تاقاسقان ءۇش تورى اتتى قوناقتاردىڭ اتشىسى اۋىلدىڭ سىرتىنا اپارىپ ورەلەپ، بوز ءۇيدىڭ جانىنداعى پاۋەسكەگە كەلىپ قايىرا جاتتى.
بۇل كورىنىستەرگە ەشبىر كۇيىنىشسىز، ءسۇيىنىشسىز، باسقا دۇنيەنىڭ ادامىنداي قاراپ وتىرعان بەيسەكەي، اتشىنى، بوز ءۇيدىڭ جانىنداعى پاۋەسكەنى كورگەندە ويى ەلەڭ ەتە ءتۇستى. «بۇل اتشى مەن پاۋەسكە تۇندە كەلگەن الدياردىكى عوي، الديار كوپ وقىعان جىگىت. بەكتىككە، بايلىققا قۇمار ادام ەمەس. قارا قىلدى قاق جاراتىن ءادىل، بارلىق قازاقتى ءبىر كىسىنىڭ بالاسىنداي كورەدى، زورلىق ونىڭ دۇسپانى، ازىلدىك دوسى، ەلىم دەپ ەڭىرەگەن ەر...» دەۋشى ەدى مىرزابەك... وڭعارىم ەسىگىندە ەكى جىل جۇرگەندە ءبىر تيىن العان جوق، نە سوزگە، نە اقىعا جەتە الماي بارام. بورجىقتىڭ ونىسىن الديارعا ايتسام، موينىن بۇرعىزباي «بەر» دەر ەدى-اۋ، دەگەن وي جۇبانىشى بەيسەكەيدىڭ دەرتىن اجەپتاۋىر ءبولدى. وسى ويعا ەلىگىپ، ول ورنىنان دا قوزعالدى، ءبىراق، تۇرۋعا ءحالى كەلگەن جوق. قۋاتسىز تالاپ قايتقان سوڭ، ۋايىمدى وي تۋدى:
— بورجىقتىڭ بۇل قياناتىن مىرزابەككە تالاي ايتپاپ پا ەدىم! العاشقى كەزدە ول ماعان اشىپ جاۋاپ بەرمەسە دە، «اۋرە بولماي قويشى سونى!» دەدى عوي. قارعانىڭ كوزىن قارعا شوقي ما، ەسىگىندە ون جىل جۇرگەندە، بۇل ماعان نە بارقادار تاپتىرىپ وتىر؟! بورجىقتى مىرزابەك سۇيەيدى. الديار مىرزابەكتىڭ قايناعاسى، ءارى دوسى. مەنىكى قۇر ەسەك دامە عوي! — دەپ بەيسەكەي ويىن بەكىتتى دە، اق ءۇيدىڭ سول جاعىنداعى بەس قانات قوڭىر ۇيگە كوزىن اۋداردى.
قوڭىر ءۇي مىرزابەكتىڭ اس ءۇيى. بۇل ءۇيدىڭ تۇندىگى كۇن شىقپاي-اق اشىلعان. قاراسۇر كەلىنشەك جۇلدىز باردان تۇرىپ، ءالى دامىل كورگەن جوق. سيىردى ساۋىپ، ورگىزدى، قوي ورىسىمەن قوزىلاردى اعىتىپ، بۇزاۋلاردىڭ ءباسجىبىن ءتۇرىپ ايداپ سالدى. ەكى كىسىلەپ كوتەرەتىن اق ساماۋىردى ۇيدەن ءبىر ءوزى كوتەرىپ شىعىپ، انە جالىنىن دا لاپىلداتىپ قويدى. ەندى جەڭدى ءتۇرىپ تاستاپ، ىدىس-اياقتاردى جۋۋعا كىرىستى. بايدىڭ دۇربيگەن توبەتتەرى جۋىندى اڭدىپ ءتونىپ تۇر. مىنا جاعىنان «اپالاپ» ەڭبەكتەگەن جاس بالاسى دا كەلدى. بالانى بەتىنەن ءبىر ءسۇيىپ، توبەتتەردى ءبىر جاسقاپ، ەكى شەلەكتى الدى دا، كەلىنشەك سۋعا جونەلدى...
بالاعا ىدىس-اياقتار ەركىن ءتيىپ، ارمانسىز بىلعانعان ەدى، يتتەر بەت-اۋزىن جالاي بەرگەن سوڭ، جەروشاققا قاراي تارتتى. اق ساماۋىردىڭ قاسىنا كەلگەندە بالا شىر ەتە ءتۇستى، شۇمەكتى بۇراپ قالعان ەكەن، قاشۋدى بىلگەن جوق، ىستىق سۋعا كۇيىپ شىرىلدادى دا جاتتى.
بالانىڭ اششى داۋسى بەيسەكەيدىڭ اۋرۋىن ءبولىپ جىبەردى. بالا شىر ەتكەندە بەيسەكەي ۇمتىلىپ قالدى دا:
— باقىتسىز سورلى، قايتەيىن، مەن دە سەندەي قۋاتسىزبىن! — دەپ ىڭىلداي ءتۇستى.
مىرزابەكتىڭ كەلىنشەگى قانىمكۇل بۇل كەزدە تىسقا شىققان. شىرىلداپ جاتقان بالانى ساماۋىردان بىلاي سۇيرەپ تاستاپ:
— ءاي، كەربەز قاتىن، بالاڭ ءولدى! — دەدى قوڭىر ۇيگە ىزبارمەن قاراپ تۇرىپ. بۇل ەكى ارادا سۋدى الىپ، كەلىنشەك تە جەتتى. ول باجىلداپ جىلاعان جوق. بالانى كوتەpiپ، باۋىرىنا قىستى دا، كۇيگەن جەرىنە تۇز بۇركىپ، وراي باستادى. شاپانىن بۇركەنىپ، شاينەگىن كوتەرىپ، تىزە بۇكپەي تۇرعان قانىمكۇل:
— بۇل سەنىڭ كەسىرىڭ! — دەدى كەلىنشەككە.
قانىمكۇلدىڭ سالماقپەن ايتقان ءسوزى كەلىنشەكتىڭ جۇرەگىنە مۇزداي ءتيدى. قاراقات كوزىنەن جاس ءمولت ەتىپ ەكى تامعاننان كەيىن جەڭىمەن كوزىن ءسۇرتتى دە:
— ءسىز وسى ءسوزدى نەگە ايتا بەرەسىز، اراعا وت جاعىپ جۇرگەن كىم!؟ — دەپ قانىمكۇلگە قادالا قارادى.
— مەن كىسى تىلىنە ەرمەيمىن. سەن الىڭە قاراماي قىرىمپوزاقسىڭ.
— دالبا-دۇلبا بولىپ جۇرگىم كەلمەيدى. ەسكى دە بولسا كيىمىمنەن شوق شىقپاسا ەكەن دەيمىن. ءوز كىرىمە سابىن ءسۇرتىپ جاتقام جوق، ىلعي ءسىزدىڭ كىردىڭ باعزاماسىنا سالام. سۋ ارزان عوي، قازان-وشاققا كوپ ارالاسقان سوڭ، بەتىمدى ءجيى جۋاتىنىم راس...
— مەن ولارىڭدى ايتىپ تۇرعانىم جوق. ىرتىڭ-جىرتىڭعا تىم ءۇيىرسىڭ سونى ايتام...
قانىمكۇلدىڭ «ىرتىڭ-جىرتىڭ» دەگەن ءسوزى، كەلىنشەكتىڭ بەتىنە قارا ماي جاعا سالعانداي بولدى. كەلىنشەكتىڭ كۇيەۋى ولگەلى جىل تولعان جوق. ونان قالعان جالعىز كوز — مىناۋ ءبىر جاسار بالا. بالانى باۋىرىنا قىسىپ، سۇيگەندە ولگەن كۇيەۋىن كوزىنە ءبىر ەلەستەتەتىن. ونىڭ جان بەرەر الدىندا «ەكى سورلى ولمەس كۇندەرىڭدى كورەرسىڭدەر» دەگەن سوزىنە:
— كوزىمە كوك شىبىن ۇيمەلەگەنشە قاراعىمنىڭ ەرجەتۋىن كۇتىپ، ورنىڭدى كۇزەتەم، — دەپ ەڭىرەگەن بولاتىن كەلىنشەك. بالاسىن ءسۇيىپ، كۇيەۋىن كوزىنە ەلەستەتكەندە «مىنە كور، مەن ءالى ۋادەمدەمىن» دەگەندەي، ادالدىعىنا ءبىر ماساتتاناتىن ەدى. قانىمكۇلدىڭ «ىرتىڭ-جىرتىڭدى» ايتقان ءتىلى، سول ارداقتى ادالدىققا شوشقا تۇمسىعىن تىعىپ العاننان ءبىر دە كەيىن بولعان جوق. كەلىنشەك از ءمۇدىرىپ، وي تەڭىزىنە ءبىر سۇڭگىپ شىققان سوڭ:
— «ىرتىڭ-جىرتىڭ» مەنىڭ نە تەڭىم. ۇرىسقان كىسىدەي ەلدىڭ بارىنە قالاي ءتىل قاتپاي جۇرەيىن! — دەپ اۋىر كۇرسىندى. قانىمكۇل ءسوزدى كوپ سوزبادى. كوزىن قيعاشتاپ قاراپ تۇرىپ:
— سەنەن كەسىپ السا قان شىقپاس! — دەدى دە ءجۇرىپ كەتتى. كورسە-قىزار مىرزاسىنا كۇدىكتەنگەن سايىن وسىلاي ءبىر تاپتاپ كەتەتىن ادەتى ونىڭ.
كەلىنشەك بالانى ۋاتۋمەن بولدى. سولقىلدامادى، دىبىسىن شىعارمادى، ءمولدىر قارا كوزىنەن سۇرشا بەتىنە بۇرشاقتاي جاستار دومالاپ، تومەن قاراپ تەڭسەلدى دە وتىردى. سول تەڭسەلۋمەن ءوزىن دە، كەۋدەسىنە قىسقان بالانى دا ۋاتىپ وتىرعان سياقتى ەدى ول.
بەيسەكەي قارا لاشىقتىڭ جىرتىعىنان، قادالىپ وتىرسا دا، قانىمكۇل مەن كەلىنشەكتىڭ ءسوزىن ەستىمەدى، ەستىگىسى دە كەلمەدى. ءبىراق، اڭگىمەنىڭ ۇزىن-ىرعاسىن، نەمەن اياقتالعانىن وي جورۋمەن-اق شەشىپ:
— جوقتىققا شاراڭ نە، كونبەگەندە قايتەسىڭ بەيباق! — دەپ قامىققان كەلىنشەكتى مۇسىركەدى ىشىنەن. ناحاقتان كۇيگەن جانعا بەيسەكەيدىڭ سالعان ازاسى سول بولدى. ودان كەيىن ول، باسقا كورىنىستەرگە كوز توقتاتىپ، وي ءبولىپ تۇرعان جوق. پۇشىق ارباسىنىڭ دوڭگەلەگىن سىنالاپ جاتقان جەكەبايدى دا، سۇتكە مايەك سالىپ جاتقان ىرىسجاندى دا، ورە قۇرىپ، قۇرت جايىپ جۇرگەن قويبالانى دا كوردى. قويمەن بىرگە قىبىرلاپ، بەل اسقان سولتاق جانتاقتى دا، جابۋ استىندا شاشى بۋدىراپ قور-قور ۇيىقتاپ جاتقان قوي كۇزەتشىسى بوقايدى دا كوردى. ءتۇنى بويى قىزدى اۋىلدىڭ ءيتىن ابالاتىپ، تاڭەرتەڭ مەنى كورىڭدەر دەگەندەي، سۋ جاعاسىندا جالاڭاش سومپيىپ تۇرعان بولەكبايدىڭ مىرزاشىلىعىن دا كوزى شالدى. بىرىنە دە كىدىرگەن جوق. وزەندى بويلاپ، كوك شالعىندى پىس-پىس ورىپ بارا جاتقان سيىرلاردى كورگەندە، كوك سيىرى ەسىنە ءتۇستى. ەسىك الدىنداعى كوك اردا، وتقا جىبەرىلمەي، قازىقتى شىر اينالىپ تۇرعانىن سوندا عانا ءبىلدى.
كوك سيىر تاڭەرتەڭ ساۋىلماي كەتكەن. كۇندە كوك اربامەن الىسىپ، كوك سيىردىڭ جەلىنىنە كەنەشە جابىساتىن ۇندەكەي قايتپاي جاتىر. «ول جاتپاق ەمەس، قايتپاقتى، كەشىگۋى تەگىن بولماۋى كەرەك، داۋدە بولسا ءساتى تۇسكەن شىعار» — دەپ بەيسەكەي ىشىنەن جورىپ وتىرعاندا، دومالاق قارا كەلىنشەك، قولتىعىنا قىسقان اق نارسەسى بار، ەكى اۋىلدىڭ اراسىندا جەبەلەي باسىپ كەلە جاتقان بوپ ەلەستەپ تۇردى. بەيسەكەيدىڭ كوڭىلىندە ەلەستەگەن قارا كەلىنشەك، ۇلكەن بالاسى وڭعاردىڭ ايەلى ۇندەكەي ەدى. ۇندەكەيدى بەيسەكەي قوياردا-قويماي، كەشە ىڭىردە بالتاباي اۋلىنداعى سادۋدىكىنە جىبەرگەن. ءسادۋ وسى ماڭداعى ەلدىڭ ءجۇن-جۇرقا، تەرى-تەرسەگىن، ينە-جىپ سياقتى قيقىم باقالدارمەن-اق جيناپ الاتىن، ءبىر تيىننىڭ نارسەسىنە ءۇش تيىن قويىپ ساتاتىن، ساۋداسى قاتتى شولاق ساۋداگەر. ول سوزگە ەنىپ، باققا «تالاسپاسا» دا بىرەۋدىڭ بىردەمەسىن تارتىپ الماسا دا، ءدىنى قاتتى، ءتىلى ءتاتتى، پايداسىن جاقسى بىلەتىن ادام. قولىنداعى ازدى-كوپتى الەكەي-شۇلەكەيلەرى ونى ءبىرقاتار ەلگە، اسىرەسە، قاتىن-قالاش، كەدەيلەرگە تانىستىرىپ بولعان. ءبىزدىڭ بەيسەكەيدىڭ كوزىمەن قاراعاندا، ءسادۋ كىشىپەيىل، ەشكىمگە زورلىق ىستەمەيتىن، مەيىربان، سونىسىنا قاراي قۇداي بەpiپ كەلە جاتقان ادام ەدى. ازدان بەرى بەيسەكەيدىڭ كوڭىلى سادۋدەن دە تورىعىپ شىقتى.
بەيسەكەي ومىرىندە باسى ساجدەگە تيگەن ادام ەمەس قوي.
ونىمەن قۇدايدى جەك كورمەيدى. ورازا ۇستايتىن، عۇسىل قۇيىناتىن، كەيدە «قۇداي ءبىر، پايعامبار اق لايلاھا يللاللا، مۇحامبەدەن ءراسۋلاللا» دەگەندە بارلىق كۇنادان تازارعانداي بولىپ، وسىنى ۇيرەتكەن تاشەكەڭ حازىرەتتىڭ ارۋاعىنا ءبىردى باعىشتاپ جىبەرەتىن.
بەيسەكەيدىڭ بار بىلەتىن دۇعاسى دا، ءدىنى دە، قۇدايعا كورسەتكەن قۇلشىلىعى دا سول-اق. وسى بەيسەكەيگە ويلاماعان جەردەن ءبىر تەكە لاق ورالا ءتۇستى. سول ماڭدا قازانعاپ دەگەن قاراقازان، ەشكىسى كوپ، اۋقاتى ءتاۋىر ادام بولاتىن. ونىڭ كەمپىر شەشەسى بار ەدى، بەيسەكەي الدەقالاي سول ۇيگە ءبىر كۇنى كەلە قالسا، كەمپىر «جۇرەگىم» دەپ لوقسىپ، كوزى الارىپ كەتىپ بارادى ەكەن. ۇيدە ەشكىم جوق. بەيسەكەي جۇگىرىپ بارىپ، باسىن ۇستايدى دا، يمان ايتقانسىپ اۋزىن جىبىرلاتا بەرەدى. كەمپىردىڭ جانى شىققان سوڭ، بالالارى كەلىپ، يمان ايتىپ وتىرعان بەيسەكەيدى كورىپتى. سول كەمپىردىڭ جانازاسىندا بەيسەكەي بولعان دا ەمەس، اۋزىن جىبىرلاتقانى بولماسا، ءجوندى «يمان» ايتقان دا ەمەس، كەمپىرىن وزدەرىنە تاستاپ تايىپ تۇرعان بولاتىن. سوندا دا ءپىدياعا بايلاعان ەشكىنىڭ لاعى:
اجەمە يمان ايتقان بەيسەكەيگە بەرىلسىن، — دەپتى قازانعاپ.
ەشكىنى جانازاعا شىعارعان مولدادان ءسادۋ ساتىپ الىپ، لاق سوڭىنان ەرىپ كەتە بارادى.
كۇزگە اينالعاندا بەيسەكەيدەن سۇراماي-اق، ءسادۋ لاقتىڭ باسىن قىرقىپ الىپتى. مىنە، سوعان ءبىر جىل تولدى. ءسادۋ بەرمەيمىن دەگەن ەمەس. العاشقى كەزدە قۇنىن ال دەپ، ۋداي توۆارلارىن بەيسەكەيدىڭ الدىنا سالدى. بەيسەكەي لاعىن سۇرادى. ءبىر جىلدان كەيىن لاعىڭدى-اق الشى، — دەدى. بەيسەكەي بۇعان كونبەدى. ويتكەنى، لاق سەركەش شىقتى. بەيسەكەي بۇل ومىرىندە قۇلىن ءۇشىن ات، تايىنشا ءۇشىن سيىر، لاق ءۇشىن ەشكى تولەپ، وسىممەن قۇرىعان ادام. «ەلدىڭ الاسىسى وسكەندە، مەنىكى قالاي وسپەيدى» دەيتىن ول وزىنشە. اقىرىندا كۇشتىلەردىكى عانا وسەتىنىنە كوزى جەتىپ، لاقتىڭ ءوزىن ولجا كورگەن. ۇندەكەيدى سادۋدىكىنە سول لاق ءۇشىن ءبىر كەبىندىك كەزدەمە بولا ما دەپ جىبەرگەن بولاتىن. بەيسەكەيدىڭ ويىنا ۇندەكەيمەن بىرگە ونىڭ قولتىعىندا ەلەستەگەن اق نارسە، سادۋدەن سەركەش ءۇشىن العان التى-جەتى كەز سامارقاننىڭ سۇزگى ءبوزى تۇسكەن ەدى.
بەيسەكەي وسىلاي ويلاپ وتىرعاندا، ول ويىنىڭ ورنىنان شىعاتىندىعىنا كوزى جەتكەن جوق. ويىن ۇشىقتاماي-اق جاتقىسى كەلدى. جاتىپ ەدى، بوساعادا كەتىك شارامەن ورتا بوكسە بولىپ تۇرعان كوك سيىردىڭ ايرانىنا كوزى ءتۇستى. سوعان قاراپ تامسانىپ، تەلمىرگەن كوزىن الماستان جاتتى دا:
— بالالار، شالاپ بەر! — دەدى.
وڭ جاقتا بەيسەكەيمەن قۇشاقتاسا، بويى ەندەمەگەندىكتەن، اياعىن باۋىرىنا الىپ، تۇياق سەرپپەي وڭعار جاتىر. سول جاقتا بۇك ءتۇسىپ، سىلەكەيى شۇبىرىپ ءومىرزاق جاتىر. ەكەۋى دە قاتىپ قالىپتى، شىرت ۇيقىدا. بەيسەكەي تاعى دا بىرەر داۋىستاعان ەدى، تۇرماعان سوڭ، باسىنان ءتۇرتىپ ەكەۋىن دە وياتىپ الدى. وڭعار ۇيقىسىن اشا الماي، تىر-تىر قاسىنىپ وتىرعاندا. ءومىرزاق ءولى سۋعا ايراندى شالاپتاپ اكەلىپ، اكەسىنە ۇسىندى.
— قاراعىم، قۇرىشىم! — دەدى، سول كەزدە بەيسەكەي سۋسىندى قولى دىرىلدەپ ۇستاپ جاتىپ. ساپتاياق تولى اق شالاپتى باسىنا كوتەرگەن سوڭ، سۇلق جاتتى. كوزى جاۋدىراپ ەكى بالاسىنا كەزەك-كەزەك قارادى. بىردەمە ايتپاق، ءبىراق، باتىلى بارمادى، ايتپاسقا تاعى بولمادى، سوندىقتان ول ءسوزىن بىلاي باستادى:
— جالعىز سيىردىڭ بۇزاۋى جىبەرىلمەپتى عوي، وڭعارجان، جىبەرسەڭشى!
وڭعار بۇزاۋدى جىبەرىپ جاتقاندا، ءومىرزاقتى ماڭدايىنان يىسكەپ، باسىنان سيپاپ:
— قۇلىنىم، سەن قۇراننان ەشتەمە بىلەسىڭ بە؟ — دەدى. ءومىرزاق ۇندەگەن جوق. ويتكەنى ول، قىستاي وقىعاندا الىپبيدەن ازار شىعىپ، «ءابجاتتىڭ» ەجەسىنە عانا تۇسكەن. بەيسەكەي سونىڭ ءوزىن ءبىرقاتار وقۋ كورىپ، ءومىرزاعىم باسىما قۇران شىعارۋعا جارادى، دەپ جۇرەتىن.
— قاراعىم-اۋ، مولداڭ سەنى زەرەك دەيتىنى قايدا؟!
— بەرگەن ساباعىنىڭ ءبارىن بىلەم، ءبىراق، ءوزى جۇمساپ، كوز اشىرمايدى.
— جۇمساي بەرسىن-اۋ، يمان ۇيرەتپەگەن!.. — دەپ، بەيسەكەي مولداعا كەيىدى. ءومىرزاقتى وقۋعا بەرگەندە بارەكەلدى-اي، ءبىر مولدا بولىپ شىقسىن دەگەن وي بەيسەكەيدە بولعان ەمەس، وعان تەك يمان ايتۋعا جاراسا بولعانى، سودان كەيىن ءوزى كورىپ جۇرەتىن، تاياۋ جەردەگى بايدىڭ بىرىنە جالداپ، ءومىرزاقتى دا جالشىلىققا باۋلىماق-تى. بەيسەكەي كىسى ەسىگىندە وتىز بەس جىل ءجۇرىپ، ەسكى زاماننىڭ توڭمويىن، ۇزىن سويىل، ۇر دا جىق بايىمەن دە دامدەس بولدى. سۇم زاماننىڭ مىرزابەك سياقتى «تيىن ساناعان» ۋداي ءزارلى بايىمەن دە دامدەس بولدى. جالشىلىق ونىڭ قانىنا سىڭگەن، ءومىردىڭ اششى قۇيقاسىن تويا جەگەن ادام. سويتە تۇرا، جانىنداي كورەتىن كەنجەسى ءومىرزاقتى:
«ارعى ناعاشىلارى باتىر ەدى، وسىنىڭ كوزىندە ءبىر وت بار» دەپ جۇرەتىن. جۇمىستان شارشاپ، لاشىعىنا تىنىستاۋعا كەلگەندە، كەۋدەسىنە ءمىنىپ، شۋ-شۋلاپ مازا بەرمەيتىن ەركە ءومىرزاقتى جالشىلىقتىڭ اۋىر تەپكىسىنە امالسىز قيعان ەدى. ءقازىر ول ويىنان اينىپ قالىپتى. جالاڭ بۇل ەمەس-اۋ، ومىرىنە سىرتىنا شىعارماعان سىرلارىن شىعارعالى جاتىر. ويتكەنى، ول بۇل دۇنيەدەن كەتۋىنە كوزىم جەتتى، ەندى پەندەگە پەندە ەمەسپىن، ويىمدى يمەنبەي ايتا الام، ءومىردىڭ بەرگەنىن كوڭىلدىڭ ءادىل تارازىسىنا تارتا الام، بۇنىمدى قالىپ بارا جاتقان مىنay قوس قالقاما بىلگىزىپ كەتەم دەپ جاتىر. وسىعان بەكىگەن بەيسەكەي، وڭعار بۇزاۋدى جىبەرىپ كەلىسىمەن-اق:
— بالالار! — دەدى، داۋسىن كوتەرىڭكىرەپ. ەكى بالاسى بەتىنە قارادى.
— مەن ۇزاماسپىن، ەسىم بارىندا وسيەت ايتامىن!
وڭعاردىڭ كوزى جاسقا تولدى. بەيسەكەيدىڭ وزىنە دە اۋىر ءتيدى، ءىشى ەلجىرەسە دە، اۋرۋ دەنە كوزگە جاس جيىپ بەرە المادى. وعان ەڭ قيىنى وسى ءسوزدى ەستىرتۋ ەكەن، بۇدان كەيىن كوپ بوگەلگەن جوق. بالالارىنا اتالىق اقىسىن كەشتى، دۇعا قىلىپ تۇرۋدى تاپسىردى، نە بايلاۋعا دەيىن ايتتى. سودان كەيىن، «قوشتاسقاننىڭ ءبارى ولە بەرمەيدى» دەپ جۇباتتى. بالالارى بۇعان اجەپتاۋىر جۇبانسا دا، بەيسەكەي ۇسىنعان موينىن ولىمنەن تارتقان جوق:
كوكىرەك اۋرۋى سويلەتىپ وتىرىپ اكەتەدى، — دەدى ىشىنەن. سوندىقتان ول، ويىنداعىسىن ايتىپ بىتىرگىسى كەلدى دە تۇردى.
— ال، ەندى، — دەپ وسيەتىن ۇستاي باستادى ءبىر ۋاقىتتا، — شىراقتارىم، مىناۋ مىرزابەك قولدان سىعىپ العان بالا ەدى. اكەسىنىڭ تۇسىندا ون جىل، ءوزىنىڭ تۇسىندا بەس جىل، وسى ەسىكتە، مەن تابان اۋماي ون بەس جىل مالاي بولدىم. تالاي مالاي بار عوي، ءاي، مەندەي ادالى جوق شىعار، جوق!.. وزگەسىن ايتىپ نە قىلايىن، وسىنداي بولىپ جاتقاندا، شىركىن ەسىكتەن ءبىر قاراپ كەتسەيشى! تىم قۇرىعاندا، سۋسىننان تارىقتىرمايتىن ءجونى بار ەمەس پە، سول مالدا مەنىڭ ەڭبەگىم از ەمەس ەدى!..
...بۇل، تيىن ۋىستاپ تۋعان سۇم زاماننىڭ بالاسى، ىرگەسى قۇتسىز، بۇل ەسىككە اينالىسقان ادامعا شىر بىتكەنىن كورگەن ەمەن. قانشا جامان دەسەك تە، بورجىقتار ءدال مۇنداي ەمەس-تى، كوڭىلى تۇسكەندەر ارس ەتىپ، ىلىگەتىن جەرى بولاتىن. مىنانىڭ باسقان-تۇرعانى ەسەپ. ەسەپ شوت دەگەندە ءبىز تۇگىل بورجىق تا زار قاقپاي ما... شىراقتارىم «ەسىڭ باردا ەل تاپ» دەگەن، بۇنىڭ ىرگەسىنەن كەتۋ كەرەك. ەكى قولعا ءبىر جۇمىس قايدان دا بولسا تابىلار، — دەگەندە، بەيسەكەيدىڭ ءسوزىن جوتەل ءبولىپ اكەتتى. ءجيى-جيى، تىق-تىق جوتەلە باستادى. شالقاسىنان جاتىپ لىقسىتىپ جىبەرگەندە، بوساعاعا بارىپ بىلش ەتەتىن سارى قاقىرىق، بۇل جولى ساقالىنا جابىسا ءتۇستى. دەم الىسى جيىلەپ، تىنىسى تارىلىققىراعانداي بولدى. اياعىن قوزعاپ بايقاپ ەدى، سۇپ-سۋىق ەكەن. قولدارىنىڭ باسى دا سالقىنداپتى. بۇل نەنىڭ بەلگىسى ەكەنىن قاسىنداعى ەكى بالاسى سەزگەن جوق. وڭعار بەشپەنتىن شەشىپ، اكەسىنىڭ اياعىن ورادى. ءومىرزاق تاعى دا سۋسىن بەرىپ، اۋزىن ءسۇرتتى. كوپتى كورگەن بەيسەكەي «جاقىنداپ كەلەدى» دەدى ىشىنەن. ءسويتتى دە، اۋزىن جىبىرلاتا بەردى. جوتەل سايابىرلاعان كەزدە وسيەتىن قايتا ايتتى:
— سولاي، شىراقتارىم، ورىن تابىڭدار. مەن تۇرعاندا سەندەرگە قيىن بولاتىن ەدى. ەندى جەڭىلەيدىڭدەر. جانعا جايلى جەر بولسا، قىرى نە، ويى نە. ءبىر زاۋىت بار دەيدى، كۇنى اتتى جولاۋشى ايتتى عوي. نانى توق، راحمەت المايدى دەسەدى. سەندەر بىلمەيسىڭدەر، ءوزىمىزدىڭ ەلدە جۇرگەنىمدە مەدەۋ دەيتىن مەنىمەن جولداس بولعان ءبىر جىگىت سولاي قاراي قاڭعىرىپ كەتىپ ەدى، وسى كۇنى سول جاپ-جاقسى بولىپ وتىر دەيدى. بىلتىر بوداۋبەكتەر بارعاندا ۇيىنەن بولكە نان مەن شاي بەرىپتى... شىراعىم، سوندا كەتىڭدەر، كەتپەسەڭ، جالعىز سيىردىڭ وزىنەن ايرىلاسىق.
بەيسەكەيدىڭ ءسوزىن جوتەل تاعى دا ءبولدى. بۇل جوتەلدەن كەيىن ونىڭ داۋسى باسەڭدەي بەردى. ماڭدايىنان جىلتىراعان سۋىق تەرگە بالالارى قاتتى ءۇمىتتى ەدى. وڭعار شولاق تونىن شەشىپ الىپ، اكەسىنىڭ ۇستىنە جاپقاندا، اكەسى جاي عانا ەزۋ تارتىپ كۇلدى:
— جاپ، جانىم، جاپ! — دەدى ءومىرزاقتان كوز الماي جاتىپ، سودان كەيىن وڭعارعا قاراپ باياۋ داۋىسپەن:
— سەن قاتقان بۇعاناسىڭ عوي، ءومىرزاعىم ءالى جاس، تەپكى كوتەرە المايدى. بىرەر جىل سۇيرەپ قارا، ودان ءارى ول ساعان سالماعىن سالماس. كورەمىسىڭ كوزىنەن وت جانىپ تۇر... كەلىن بيشارا كەشىكتى-اۋ... — دەپ جاتىپ، بەيسەكەيدىڭ ءۇنى وشە قالدى. ەكى بالا جالت قاراسا اۋزىن اشىپ، كىرپىك قاقپاستان، قارا لاشىقتىڭ توبەسىنە قاراپ جاتىر.
— اكە! — دەدى ءومىرزاق شوشىعان جۇرەكپەن. جاۋاپ قايتپادى، وڭعار ەڭىرەپ قويا بەردى. ءومىرزاق ىزا بۋعان كىسىدەي ءىسىنىپ، اتاسىنىڭ بەتىنە تەلمىردى دە وتىردى.
ۇندەكەي دە جەتتى. لاشىققا تاقالعاندا تۇرا قالىپ، تىڭداي-تىڭداي كەلگەن ەدى، تابالدىرىقتان اتتاماستان بەيسەكەيدىڭ اياعىن قۇشا جىعىلدى. ءىشتىڭ قاۋلاعان ءورتىن، كوزدىڭ سەلدەي جاسى وشىرە المادى. ۇندەكەي سونسوڭ باسىن كوتەرىپ، ءبۇيىرىن تايانىپ وتىرىپ اڭىراي باستادى:
ءبۇيىرى شىعىپ كورمەگەن،
بەينەتتەن وزگەنى بىلمەگەن،
ەزۋ تارتىپ كۇلمەگەن،
كەلمەسكە كەتتى سورلى اتام.
1938.
مازمۇنى
You Might Also Like
