الىپتىڭ كەرەمەتتەرى
I
اقتاڭداقتانىپ تاڭ دا كەلدى، تاڭمەن بىرگە باتىس سىبىردەگى زاۆودقا ءبىز دە كەلدىك.
ۆاگوننەن ءتۇسىپ ۇلگىرگەنىم دە جوق ەدى، يت تەرىسىن اينالدىرىپ كيگەن بىرەۋ چەمودانىما كەلىپ جارماسا ءتۇستى دە:
— اتىم انە تۇر، — دەپ اناداي جەردەگى كەرەگە جال، كاشاۆالى قۇلا اتقا قاراي بيشىگىمەن مەزگەپ قويدى.
— راحمەت... ترامۆايعا قاي جەردەن مىنەدى؟
ۇناتپاي قالدى-اۋ دەيمىن، سىرت اينالىپ الىپ، سولعىن داۋىسپەن:
— اناۋ جەردە، دەدى دە ءجۇرىپ كەتتى.
سونىڭ مەزگەۋى بويىنشا ۆوكزالدىڭ سىرتىنداعى كوپىردەن اسىپ ەدىم، ترامۆاي جاڭا عانا جۇرگەلى تۇر ەكەن، مەن دە كەلىپ ىلىكتىم، ترامۆاي دا ءجۇردى.
قايدا توقتارىم ءالى بەلگىسىز. بۇل قالاداعى جالعىز تانىسىم ەرتاي، ونىڭ دا ادرەسىن بىلمەيمىن. نومەرلەردە ورىن بولار ما، جوق پا؟ نۇرتازاۇلىمەن تانىستىعىم بولماسا دا، بارا قالساڭ كەت دەمەس ەدى-اۋ، دەگەن ويمەن كەلە جاتقانىمدا كوندۋكتور قىز:
— بيلەت الىڭىز، — دەدى.
— بەرىڭىز.
قاي جەرگە شەيىن؟ سول اراسىن بىلمەي تۇرمىن، ءوزىڭىز ايتىپ جىبەرمەسەڭىز.
شىنى ما، ويىنى ما دەگەن كىسىشە قىز بەتىمە قاراپ جىميدى:
— قالامىز مەيماندوس، ۇلكەن قالا بولادى. اتىڭىزدىڭ باسى قايتپاس، قايدا باراتىن ەدىڭىز؟
— ولاي بولسا نۇرتازا ۇلى جۇمابەكتىكىنە بارايىن.
وتىرعانداردىڭ ورتاسىنان ءبىر جىگىت تۇرىپ:
— ءنۇرتازيندى مەن تاۋىپ بەرەيىن، — دەدى.
— ءيا، ناق مەن بولام. ءنۇرتازيندى ءسىز بىلەتىن بە ەدىڭىز؟
— ول نە دەگەنىڭىز. نۇرتازين بىزدە بىلىكتى ادام. جاقىندا سىيعا اۆتوموبيل الدى. يزوتوۆشىلاردىڭ ۇيىندە تۇرادى، سوسيالدى قالادان تۇسسەڭىز ءنۇرتازيننىڭ ءۇيى سول جەردە.
جىگىتتىڭ ايتۋىمەن بيلەت الدىم. ترامۆاي تولى ادامنىڭ ەندىگى اڭگىمەسى نۇرتازين بولدى.
— جۇمىسقا ماشينامەن بارىپ، ماشينامەن قايتادى ەكەن، — دەدى بىرەۋ وتىرىپ. وزگەلەرى ءسوزدى وسىنان ءوربىتتى.
ءبىر وزىندە ءتورت بولمە ءۇيى بار، انتۇرعان ءبارىن قايتە بەرەدى...
— ەكەۋىن ساعان بەرەمىن دەپ وتىر دەيدى — مىس، كۇرەڭنىڭ سۇيەگىن اعارتشى بايعۇسىم.
— اپىراي، تاپ بىلتىر جەر قازىپ جۇرگەنىن وسى كوزىممەن كورىپ ەدىم، وسكەندە وراسان ءوستى عوي بۇل جىگىت!
جۇرتتىڭ اۋزىنان شىققان وسىنداي باس-اياعى جوق كيمە سوزدەردى قۇراستىرعانىمدا نۇرتازين بۇل قالانىڭ وزگەشە ارداقتى ادامى ەكەن. جۇرت ءوزارا اڭگىمەلەسىپ وتىرسا دا، «بۇل سەنىڭ قازاعىڭ عوي» دەگەندەي ماعان قاراپ قويادى. ءنۇرتازيندى ءوز قولىممەن جەتكىزگەندەي، نە ماشينانى ءوزىم العانداي بولىپ، مەن دە ماساتتانىپ وتىرمىن...
اڭگىمەمەن سوسيالدى قالاعا جەتىپپىز. باعاناعى جىگىت مەنىمەن بىرگە ءتۇسىپ، يزوتوۆشىلاردىڭ ءۇيىن كورسەتىپ جىبەردى. تەرەزەلەرىن قىزىل بوياۋمەن جيەكتەگەن، كوپ بالكوندى، دويبى سىزىقتى ءتورت قابات سۇر ءۇي ەكەن. ەسىكتەرىندەگى جازۋدى جاعالاي وقىپ كەلە جاتقانىمدا، بەتىندە قوراسانداعى بار، ورىسشا كيىنگەن ءبىر قازاق ايەلى ءۇشىنشى ەسىككە كىرىپ بارا جاتتى.
جەڭگەي، بوگەلە تۇرساڭىز؟ — دەدىم جاڭاعى ايەلگە. بوگەلدى.
— ءنۇرتازيننىڭ ەسىگى قايسى؟
— وسى.
— ءسىز دە وسىندا تۇراسىز با؟
— مەن سول كىسىنىڭ ايەلى بولام، — دەدى كۇلىمسىرەپ.
ءجونىمدى ايتقان سوڭ ۇيىنە الىپ كىردى. كىشكەنتاي كوريدوردىڭ بويىنداعى ءۇش ەسىكتەن ءوتىپ، ءتورتىنشى بولمەگە مەنى قالدىردى دا، ءوزى تورگى بولمەگە ەنىپ كەتتى.
وڭاشا قالدىم. وتىرعان ءۇيىم كابينەت سياقتى. كوزىمە الدىمەن قابىرعاداعى ساعات ءتۇستى، ءالى سەگىز بولا قويماعان ەكەن. نوۆوسىبىردەن تارتقان تاڭەرتەڭگى قوڭىر كۇي راديومەن كەلىپ تۇر. كىرشىكسىز قابىرعالار مەن ەلەكتر شامى شاعىلىسىپ، ءۇي ءىشى كۇندىزگىدەن دە جارىق.
باسىن اق شۇبەرەكپەن قاپتاپ، ءبىر تەمىر كروۆات قويىپتى، كەتكەنشە مەن جاتارمىن دەپ يەمدەنىپ وتىرمىن. كوك كلەنكا جاپقان ورتاداعى ستولدى، ونىڭ اينالاسىنداعى ارقالى ءتورت ورىندىقتى كورىپ جازۋعا جاقسى بولدى-اۋ دەپ، قۋانىپ تا قويدىم. چەمودانىمدى ۇلكەن سارى شكافتىڭ ۇستىنە قويدىم دا، تەرەزەنىڭ الدىنا كەلدىم. ۇلكەندىگى قاقپاداي اق سىرلى تەرەزەنى اقپەن پەردەلەپ، الدىنا ءارتۇرلى گۇلدەر قويىپتى. تورگى قابىرعادا توردەن ەسىككە قاراپ لەنيننىڭ ۇلكەن سۋرەتى تۇر. جانىمداعى بۋمەن جىلىناتىن پەش تونىمدى قىزدىرىپ بارا جاتقان سوڭ، شەشتىم دە، بەتى بۇركەۋلى اعاش ىلگىشتىڭ ىشىنە اپارىپ ءىلىپ، كوريدور مەن بولمەنىڭ اراسىندا، جەڭگەي شىققانشا ازىراق بوي جازدىم. باعاناعى ەسىكتەردىڭ ءبىرىن اشسام، اس پىسىرەتىن ءۇي، پەشى تەمىر، سۋ بۇندا دا تۇتىكتەن كەلەدى. سىرتقى ەسىكتە دە ماشينالى: شىنجىرلى كۋرچەك، باسپا قوڭىراۋ، جاسىرىن قۇلىپ تۇر.
سۇيسىنگەننەن:
— مىنە مادەنيەتتى تۇرمىس، مىنە مادەنيەتتى تۇرمىس! — دەگەن سوزدەر اۋزىمنان ەرىكسىز شىعىپ كەتتى.
ەندى بىلىكتى ادامنىڭ ءوزىن كورگەنشە اسىقپىن. كوپ كەشىكپەدى، تورگى ەسىكتەن قارا اعاشتاي قاتىڭقى، بۋرىل شاش، قارا شۇبار جىگىت شىعىپ قول ۇستاستى. مىنە، اتاقتى نۇرتازا ۇلى جۇمابەك وسى كىسى. اماندىقتان كەيىن ول كوپ ءتىل قاتقان جوق، سوزگە كەدەي، ىسكە باي، ءتىلى شابان، كوكىرەگى جۇيرىك ادام ەكەنىن شاي كەلگەنشە-اق ءبىلدىردى. شاي ءىشىپ بولعانشا ونىڭ ساراڭ اۋزىنان شىققان سانامالى سوزدەردى قورىتقانىمدا، ءتۇيىنى بىلاي بولىپ شىعادى: ون ەكى جاسىنان باستاپ سوۆەت وكىمەتى كەلگەنشە ورىس قۇلاقتارىنىڭ جالشىسى. قازاق سالتىن ءتىپتى از" بىلەدى. اكەسى نۇرتازادان ارعى جەردى بىلمەيدى. ون التىنشى جىلى مايداندا قارا جۇمىستا بولادى. ەرتەرەكتە كوشكەن ەلدەرگە ەرىپ، باتىس سىبىرگە زاۆودقا كەلەدى. جەر قازۋ جۇمىسىندا ءجۇرىپ، الدىڭعى بايگىنى الادى. مارتەن سەحىنا اۋىسقانىنا جىل تولعان جوق. تورت-بەس اي بۇندا قارا جۇمىسشى بولىپ ءجۇرىپ، تەمىر قۇيۋشى جۇمىسىنا اۋىسادى. تورت-بەس اي وسى جۇمىستا ىستەپ ءجۇرىپ، وتىز ءتورتىنشى جىلى وكتيابر مەرەكەسىندە زاۆود باسقارماسىنان وتىز ءتورت-الپىس ەكى نومەرلى ءاۆتوموبيلدى سىيعا الادى.
بۇرىن زاۆود كورمەگەن، قولىنا كۇرەك پەن شوتتان وزگەنى ۇستاماعان باتىراق قارا جۇمىسشىنىڭ از ۋاقىتتا وسىنشاما كوتەرىلۋى تاڭدانارلىق ءىس قوي.
— مەتاللۋرگيانىڭ جوعارعى تەحنيكاسىن قالاي تەز ۇيرەندىڭىز؟ — دەپ سۇراق قويدىم جۇمابەككە. وسى سوزدەن تالاي سىر اشىلار دەپ ويلاپ ەدىم، جۇمابەك قىسقا عانا جاۋاپ قايىردى:
— ادامعا ەڭ قىمباتتى نارسە ىنتا. مەن ىنتالى ەدىم، ىنتامدى پارتيا مەن سوۆەت ۇكىمەتى ىسكە اسىردى، — دەدى.
جەڭگەي شايدى جيىستىرا باستادى. ەندىگى اڭگىمەنى جاتا-جاستانا سويلەسەرمىز دەپ، قالانى كورۋگە دالاعا شىقتىم.
II
بۇيرات، ادىر. ءقايسىبىرىنىڭ باسىن الا تۇلىمشاقتاي بولىپ وسكەن شوق-شوق اعاش. وسى بۇيرات، ادىرلاردىڭ اراسى قولدان ويىپ العانداي كەڭ القاپ. القاپتى قاق جارىپ وزەن اعادى. وزەننىڭ كۇن باتىس جاعىندا ءبىر قالىپپەن قويعانداي، ءبىر قول قالاعانداي بىركەلكى ءۇش-تورت قابات قىزىل ۇيلەر. ۇيلەردى نەشە ءتۇرلى بالشىقپەن سىلاپ، نەشە الۋان بوياۋلارمەن ورنەكتەپتى، كوكتەمگى جەردەي قۇلپىرىپ تۇر.
وقتاي ءتۇزۋ كوشەنى، كەستەدەي شيمايلاپ ترامۆاي جولدارى جاتىر. قاي مۇيىستەن اينالساڭ دا، قاي الاڭعا كوز جىبەرسەڭ دە، سالىنىپ جاتقان قىزىل ۇيلەردى، قازىلىپ جاتقان قاناۋدى، ورناتىلىپ جاتقان باعانداردى كورەسىڭ. بارىندە توپ-توپ جۇمىسشى.
كولحوز بازارىنا كەلدىم، حالىق قۇمىرىسقاداي بىجىنايدى. ازىق-تۇلىك اكەلگەن كولحوزشىلار ەكى قاتار تۇرىسقان، ۇزىندىعى تاي شاپتىرىم، ءيىن تىرەسەدى.
كوشە بويى ەرسىلى-قارسىلى اعىلعان حالىق. قۇيىنداي ۇشىپ، الدى-ارتىڭنان باسپالاتىپ كەلىپ قالعان اۆتوموبيلدەر، جىلماڭ قاعىپ ءوتىپ جاتقان ترامۆايلار، قايتقان قازداي تىزبەكتەلىپ كەلىپ جاتقان كولحوز قالاشىلارى، پار اتپەن باجىلداتىپ جۇرگەن شارۋاشىلار، كوشكەن ەلدەي قيقۋلاپ كەلە جاتقان زاۆود كىرەكەشتەرى — وسىلار كەڭ كوشەنى تارىلتىپ، ەركىن جۇرۋگە ەرىك بەرمەي كەلەدى.
ءار ءۇيدىڭ شەكەسىندە جەلكىلدەگەن قىزىل تۋلار تۇر. ولارعا باداناداي قىلىپ، اق بوياۋمەن سوۆەت سايلاۋىنىڭ جالىندى ۇراندارىن جازعان. كالينين جولداستىڭ سۋرەتىن ىلگەن. قىزىقتى كورىنىسكە يەلەي ءتۇزىپ وتىرىپ، ءبىر قالقاعا كەلدىم دە تىرەلدىم. قالقا كورمە قالقاسى ەكەن، قاق ورتاسىندا ساقتيانعا شەگەلەگەن كۇمىس شىتىرداي بوپ زاۆودتاعى بىلىكتى ادامداردىڭ سۋرەتى تۇر.
قالا وسىلايشا بەزەنگەن. ىڭ-جىڭ كوپشىلىك. باياعىداي شيدەم كۇپى، ءسىرى تون كورىنە مە، جەم دورباسىن ءىلىپ، كوككە قولىن جايعان جان كورىنە مە، سەندەي سوقتىعىسىپ جۇرگەن قالىڭ توپ كورىنە مە دەپ، الاقتادىم، بىردە-بىرىن تاپپادىم. وڭكەي كەربەز، تاقياسىن شەكەسىنە كيگەن اقجارقىن ەل، تاستان اققان بۇلاقتاي قايناپ جاتقان ءومىر.
قالانىڭ سولتۇستىك جاعى قارا مۇنار. سول مۇناردىڭ ىشىندە نارداي شوگىپ ءبىر تاۋ جاتىر. تاۋ باۋىرىندا جيەكتەگى وركەش-وركەش قارا بۇلتتاي بولىپ تەمىر زاۆودتارى كورىنەدى. زاۆودتاردىڭ ورتاسىندا، باسىنان قۇس اسقىسىز بيىك بەلى تەمىرمەن شاندۋلى، كوككە قاراپ ماڭقيعان قىزىل ترۋبالار زورلىعى مەن كۇشىنە ماستانىپ، مەن كوكتىڭ تىرەۋىمىن دەپ تۇرعان سىقىلدانادى. بۇلاردان وربىگەن نەشە الۋان بالا ترۋبالاردىڭ ءقايسىبىرى اۋزىنان جالىن شاشىپ، ءقايسىبىرى زاپىرانداي سارى ءتۇتىندى لاق-لاق قۇسىپ، ءقايسىبىرى جاسىل جىبەك ءتۇتىندى تۇتەدى دە، شۇيكەلەيدى. تاس قۇزدارداي بولىپ كورىنگەن زاۆود ۇيلەرىنىڭ ۇستىندەگى سوناۋ قاتار-قاتار قارا كۇمبەزدەر، ولارمەن جالعاس تەمىر شارباقتىڭ ىشىندەگى ايقىش-ۇيقىش الۋان ترۋبالار، ۆاگونداپ توككەن تاس پەن بىرىنە-بىرىن قوسپاي، بيدايشا بىتىرلاپ، سۋسىنعا ىستىقتىعى مىڭ سەگىز ءجۇز گرادۋس گازدى سۋشا سىلقىلداتىپ تۇر. ونداعان پوەزد، مىڭ-مىڭ ادام، ۇلكەندىگى كەدەيدىڭ قارا لاشىعىنداي، اۋىرلىعى ون ءۇش مىڭ پۇت شويىن شوڭكەلەردى ەكى ساۋساعىنا ءىلىپ الىپ، كوكتە قالىقتاپ جۇرگەن كراندار — ءبارى دە بايەك بولىپ، وسى ترۋبالاردى كۇتەدى ەكەن. كۇنشە كۇركىرەپ اسپاندا كران قوزعالعاندا، وعان جەردەگى پوەزدار بوتاشا بوزداپ ءۇن قوسادى. قاماۋدا قىسىلعان بۋ مەن گازدىڭ سىبىزعى كۇيى، كوپ بالعانىڭ تاۋ سولقىلداتقان ءدۇرسىلى، بۇلاردى كوتەرمەلەپ تۇرعان تارىزدەنەدى.
III
كوكس سەحىنا كەلگەندە ساعات ون ەكى ەدى، «بەس مينۋتتىك كەڭەس» بولىپ جاتىر ەكەن. كومىر كۇيەسىمەن بويالعان ءبىر توپ ادامعا قاسقا باستى، كوك تۇقىل الدەنەنى داتتەپ تۇر:
— كوكس، گاز، كوكس، گاز! — دەگەنى قۇلاعىما سارت-سارت تيەدى. سوزبەن ماڭىنداعى كوپتى كوكستەي قوزدىرىپ، گازداي قايناتىپ بارادى.
— بۇل كىم؟ — دەدىم، وتىرعانداردىڭ ءبىرىن ءتۇرتىپ.
— پارتورگ.
پارتورگ كوپ مىلجىڭدامادى، از ءسوزدى ورامدى تىلىمەن ويىنداعىسىن ايتتى دا:
— ءبىز دومنالاردىڭ جۇرەگىمىز... جەتىنشى كەڭەس سەزى اتىنداعى ءوندىرىس اتتانىسىندا جوسپاردى ورىنداۋ قاناعات ەمەس، اسىرا ورىنداۋ كەرەك! — دەپ توقتادى.
بۇدان كەيىن جۇمىسشىلاردان شىعىپ — ءبىرى «شيىقتى» وڭدى ەمەس دەپ، ءبىرى «كومىردى كۇلدەي قىلىپ ۋاتۋ كەرەك» دەپ، وڭكەي ماعان جات تىلدەرمەن سويلەپ جاتتى. جاقسى ۇعىنا الماعان سوڭ وتىرعام جوق.
سمەنا باستىعى دەيدى جاسى جيىرما ۇشتەر شاماسىندا، قارا تۇمسىق جاس ماماندى جايداق ستولىنا اسىلىپ، تەلەفوننىڭ ترۋبكاسىن قۇلاعىنا ءىلىپ تۇرعاندا كەزدەستىردىم. ءجون سۇراسقان سوڭ دەرەۋ ماستەر كرۋشوۆتى ماعان قوسىپ بەردى.
تاپەلتەك، سىرىڭكە قارا كرۋشوۆ جۇيرىك ءتىلدى ادام ەكەن. اياعى تىلىنەن دە شاپشاڭ-اۋ دەيمىن، اياڭىنا مەن بورت-بورت جەلىپ وتىردىم. جاق جاپپاي كوكس ماشينالارىن جىر قىلادى. كوپ جەرىنە تۇسىنبەسەم دە، اندا-ساندا «دا» دەپ قوستاپ قويام. ۇلكەن ءبىر بولمەگە ەندىك. بولمەنىڭ ءىشى تۇتاس، جالپاق پەش. پەشتىڭ تۇلا بويى تىزەشە بۇگىلگەن جۋان تۇتىكتەر. تۇتىكتەردىڭ توبەسىندە توپ تاقياداي قاقپاعى بار. سول قاقپاقتىڭ ءبىرىن كرۋشوۆ اشىپ ەدى، ارجاعى اپپاق وت، جارىعى كوز قاراتپايدى.
— مىنە، وسىنىڭ ءبارى كوكستەن گاز قورىتىپ الىپ تۇرعان تۇتىكتەر. بۇلاردىڭ قورىتقان گازى مىنامەن شىعادى، — دەپ تاياعىمەن جەردى سىزا جونەلدى كرۋشوۆ. ايتۋىنا قاراعاندا وسى پەشتەن جەر استىن كەۋلەپ كەتكەن ۇلكەن ترۋبا جاتىر. جەر ۇستىندە تاعى وسى پەشتەن شىققان، تەمىر دىڭگەكتەرگە اسۋلى، شەكتەي شۇبالعان جۋان ترۋبالار، اناداي جەردەگى اسپانمەن تىلدەسكەن بيىك ۇيگە بارىپ كىرىپتى. بۇل ترۋبالاردىڭ جۋاندىعى سونداي، بەيسەن سياقتى تاپەلتەك ادامدار ىشىندە جۇگىرىپ جۇرەرلىك. اسپانمەن تىلدەسكەن جاڭاعى بيىك ءۇي، جۋان ترۋبالارمەن بارعان گازدى قورىتاتىن حيمزاۆودى.
— شويىن تاسىن مايشا ەرىتىپ تۇرعان اناۋ دومنالاردى، بولاتتى سۋشا اعىزىپ جاتقان اناۋ مارتەندى، تەمىردى مۇسىندەي قىلىپ قالىپتاپ شىعارىپ جاتقان اناۋ پروكاتتى — كوكسپەن جەمدەپ، گازبەن سۋارىپ تۇرعان ءبىز بولامىز، — دەپ كرۋشوۆ كەۋدەسىن قاعىپ قويدى.
— سىزدەردىڭ قورەگىڭىز نە؟
تەمىر ساتىمەن جوعارىعا قاراي الىپ ءجۇردى. الدەن ۋاقىتتا دالاعا شىقتىق. دالا ەمەس-اۋ، دالاداي بولىپ جاتقان ءۇيدىڭ ۇستىنە شىقتىق. ءبىر جاق جيەگى قاتار-قاتار قويىن مويىندار، اۋىزدارىنان قىزىل جالىندى جالاق-جالاق ەتكىزەدى. وزگە جيەكتەرى تەمىر شارباق. ءبىر قابىرعاسى شىپىرلاعان تەمىر تەرەزە، ەكىنشى قابىرعاسى شىپىرلاعان تەمىر ەسىك. وسى ءۇيدىڭ ۇستىندە ۇلكەندىگى پوەزداي ءبىر ماشينا — اربا ءجۇر. ءۇيدىڭ توبەسى توستاعانداي تولىپ جاتقان تەمىر قاقپاق. قاقپاقتاردى ءبىر جۇمىسشى كەلىپ اشىپ كەتەدى، جاڭاعى ماشينا كەلەدى دە، كۇلدەي كومىردى اشىلعان قاقپاققا قۇيادى.
— مىنە، ءبىزدىڭ قورەگىمىز كومىر. ەندى بەرى ءجۇر.
ءۇيدىڭ كوپ ەسىكتى قابىرعا جاعىنداعى تەمىر شارباققا كەلىپ اسىلىپ تۇردىق. جەردە، ءۇيدى ىرگەلەي سالعان تەمىر جولمەن ەكى ۇلكەن ماشينا اربا كەلەدى. ءبىرى كەيىندە تۇرىپ قالدى دا، ءبىرى كەلە تەمىر ەسىكتىڭ ءبىرىن جۇلىپ الدى. سول كەزدە ەكىنشىسى كەلىپ ۇلكەندىگى بورەنەدەي تەمىر كوسەۋىن اشىلعان ەسىككە بويلاتا تىقتى.
— بەرى ءجۇر، — دەدى تاعى دا كرۋشوۆ.
ەكىنشى قابىرعاعا كەلدىك. تەمىر تەرەزەنىڭ بىرىندەگى تەمىر استاۋدان قىپ-قىزىل شوق تەمىر ارباعا قۇيىلىپ تۇر.
— كوكسىمىز وسى. كومىردەن كوكس، گاز، قاراماي، تاعى تولىپ جاتقان پايدالى زاتتار شىعادى.
— كوكستى تەمىر اربا تيەپ الدى دا، اناداي جەردە تۇتىكتەن ساۋىلداپ اعىپ تۇرعان سۋعا اپارىپ ءوشىردى. سودان كەيىن ءبىر تەمىرلەگەن سايعا اكەلدى دە توگە سالدى. سايدان سىرعاناعان كوكستى جەرگە تۇسىرمەي، ماشينالار دومناعا قاراي اكەتىپ جاتتى.
مۇنىڭ قىزمەتىن ءبىر عانا ماشينا اتقارادى. ماشينانى بىرەر-اق ادام باسقارادى. وسىلاي ەتۋ ءۇشىن مىڭ-مىڭ ادام مىناۋ وتتىڭ ءۇيىن جاساپتى، ميلارى قالاي جەتكەن، ونان نەشە الۋان تىلسىمدى ماشينالار ورناتىپتى، سونداعى الاتىنى كوكس، گاز. جەيتىن تاماق، كيەتىن كيىم ەمەس، بۇل نە اۋرە؟ سىرىن بىلمەككە كوكس پەن گازدىڭ سوڭىنان دومناعا قاراي مەن دە اياڭدادىم.
IV
دومنانىڭ قاسىندا كوكس زاۆودى ويىنشىق. ءبىر توپ قازاق جۇمىسشىلارى پوەزبەن كەلگەن كوكس پەن رۋدانى ءبىر شىڭىراۋ تەسىككە توگىپ جاتىر. تۇبىنە كوز جىبەرسەم بايتاق دالا، تولىپ جۇرگەن قازاق جۇمىسشىلارى. شىڭىراۋدىڭ تۇبىنە ەكى ۆاگون كەزەكپە-كەزەك تۇسەدى. كوكس پەن رۋدانى لەزدە تيەپ الادى دا، باسىنا قاراساڭ تاقياڭ تۇسەرلىك بيىك ترۋبانىڭ باسىنا جۇگىرىپ شىعىپ، توگىپ قايتادى. ءبىر دامىل جوق.
وسى جەردە كوممۋنيست قاناي ۇلى كەزدەستى:
مىناۋ شىڭىراۋ كوكس پەن رۋدانىڭ جينالاتىن قوراسى. استى ۇلكەن دۋمان. وسى قورادا كوكس پەن رۋداعا باسقا ءتۇرلى زاتتار قوسىپ، شاردارىلەيدى. اناۋ ەكى ۆاگون سول شاردارىلەگەن كوكس پەن رۋدانى دومناعا موينىنان اپارىپ قۇيىپ ءجۇر. ەندىگىسىن دومنانىڭ ىشىنە بارىپ كورەيىك، — دەدى قاپاي ۇلى.
ەكى ءۇيدىڭ اراسىنا سالىنعان تەمىر كوپىردەن ءوتىپ، دومناعا كەلدىك. توعىز قانات كيىز ءۇي سياقتى، دودەگەلەرى كوك جالىن، باۋلارى بوشكەدەي جۋان شويىن ترۋبالار، كيىز ورنىنا شويىنمەن قاپتاپ، بىلەكتەي شەگەمەن كوكتەگەن قارا كۇمبەز ەكەن. بۇيىرىندەگى كىشكەنتاي تۇتىكتەن ءىشىن كورۋگە سىعالاپ ەدىم، اپپاق نۇردان وزگە ەشتەڭە كورىنبەدى. قاپاي ۇلى كوزدىڭ كولەمىندەي كوك شىنىنى تەسىككە قويدى دا:
— ەندى قاراپ كورشى، — دەدى.
قاراسام ءىشى قۇرتشا بىرقىلداپ قايناپ جاتقان وت.
— سول قايناپ جاتقاندار شويىن مەن بولات، مىڭ سەگىز ءجۇز گرادۋس ىستىقتا پىسەدى. كوكس پەن گازدىڭ قيمىلى وسى، — دەيدى قاپاي ۇلى.
بۇدان ءارى سويلەسۋگە بولمادى. دومنا تۇرعان داعاراداي ءۇيدىڭ ءىشى ايعاي-قيقۋ بولىپ كەتتى. — نە بولىپ قالدى؟
— اۋزىن اشقالى جاتىر!
جۇگىرىپ وتىرىپ ءبىز دە كەلدىك، تاباقتاي ەسىكتەن اتقىعان ۇيدەي وت بىزگە قاراپ لاپ قويدى. تۇرا قاشتىم. سىرتقى ەسىككە جەتكەنىمدە قاپاي ۇلى ەتەگىمنەن ۇستاي قۇلادى. جازىم بولعان ەكەن دەسەم، كۇلكىدەن شەگى ءتۇيىلىپ جاتىر ەكەن. مەنى جەتەلەپ قايتادان الىپ ءجۇردى. وت ءالى تۇتەپ تۇر، ۇيتقىپ-ۇيتقىپ سوعادى. سول وت بورانىنىڭ ىشىندە قولدارىنا ءبىر-بىر تەمىر سويىل، باستارىندا كيىز، كەنەپ قالقان، كوزدەرىندە توستاعانداي كوزىلدىرىك، جەتى-سەگىز جىگىت وت بورانىمەن الىسىپ ءجۇر. تەمىر سويىلدارىن وت اتقىعان دومنانىڭ كومەيىنە جۇگىرتىپ-جۇگىرتىپ الادى. ءبىر جۇگىرتۋدەن ارتىققا جاراماي تەمىر سويىلدار اعىپ ءتۇسىپ جاتىر. وتتان ەكى تاراۋ بۇلاق اقتى، بۇلاقتىڭ ءبىرى شويىن، ءبىرى بوقات. شويىن بۇلاعىمەن جاعالاپ وتىرىپ، جيەككە كەلگەندە، ءوزىمنىڭ جوعارىدا جۇرگەنىمدى سوندا ءبىلدىم. سوناۋ تومەندە جىلقىشىلاردىڭ قوسىنداي شويىن شوڭكەلەردى تىركەپ الىپ، ءبىر پوەزد تۇر. شويىننىڭ بۇلاعى جوعارىدان ساۋلاپ كەلگەن بەتىمەن تەمىر شوڭكەلەرگە سارقىراپ قۇيىلىپ جاتىر. شوڭكەلەرىن تولتىرىپ الىپ پوەزد قوزعالدى.
— ال، ەندى سوڭىنان قالما، مارتەنگە كەتتى، — دەدى قاپاي ۇلى.
— اناۋ بۇلاقتى كورە المادىم-اۋ.
— نەسىنە كورەسىڭ، ولار دا وسى سياقتى شويىن شوڭكەلەرگە قۇيىلىپ، ءتيىستى جەرىنە بارادى. تاعى دا ءۇش دومنا بار. ءتورتىنشىسى جاقىندا بىتەدى، ءبارىنىڭ دە ءىسى وسى.
— قازاقتار وسىندا قالاي كوپ، قايدان كەلگەن، كۇيلەرى قالاي؟
— ءۇش-تورت مىڭ قازاق جۇمىسشىلارى بار، كوپشىلىگى شارت جاساسىپ كەلگەندەر عوي. مىناۋ الىپتىڭ قۇشاعىندا كورمەگەنىمىزدى كورىپ وتىرمىز. نۇرتازين قازاقتان استى، ونى بىلاي قويايىن، مەن ءبىرىنشى — دومنادا گارنوۆويدىڭ كومەكشىسى ەدىم، ونان دا جاۋاپتىراق بريگادانىڭ باستىعىنا اۋىستىم، قول استىمدا وڭكەي قازاق. مارتەندە بولات قورىتۋشى امانجول ۇلى، پروكاتتا سۆارششيك اندىكەي ۇلى، ستريپردە ماشينيست ۋۆاش ۇلى بار. بۇلاردى بۇل زاۆودتىڭ ءتىلى شىققان بالاسىنا دەيىن بىلەدى. قازاق جۇمىسشىلارىنىڭ ءوز الدىنا كلۋبى انا تىلىندە مەكتەبى بار. قازاقتار بۇل جەردىڭ ەركەسى.
قاپايۇلىمەن قوشتاسىپ، پوەزدىڭ سوڭىنان مارتەنگە كەتتىم.
V
كەرەمەتتىڭ ۇلكەنى وسىندا ەكەن. قوراسىنىڭ ۇزىندىعى سونداي، قاقپادان تۇرىپ قاراساڭ، اناۋ مۇيىستەگىلەر بۇلدىراپ كورىنەدى. توبەنىڭ ءبارى شىنى، اسپان ءتارىزدى كوكپەڭبەك. قابىرعالارىنىڭ دەنى تەمىر، قىزىل كىرپىش نەكەن-ساياق. ءىشى مايدان، ەڭبەك مايدانى، ساپىرىلىسقان پوەزد، بىجىناعان جۇمىسشى، جوعارىدان شۇمەكتەپ قۇيىپ تۇرعان مەتالل بۇلاقتارى. مەنىڭ پوەزىمنىڭ كەلگەنىن كورگەن سوڭ، سوناۋ ەرنەۋدەن اياعىنىڭ تىقىرى كۇنشە كۇركىرەپ، ەلەكتر وتى ناجاعايشا جارقىلداپ، قارا بۇلتتاي ءبىر كران كەلەدى. پوەزدىڭ تۇسىنا كەلگەندە ءبىراز ويقاستاپ ءجۇردى دە، جۋاندىعى بورەنەدەي ەكى تەمىر ىلگەكتى شوڭكەلەردىڭ بىرىنە شىم-شىمداپ جىبەردى. جەردەن ەكى جۇمىسشى ىلگەككە شوڭكەنى ءىلىپ بەردى. تاقيا كوتەرگەن قۇرلى بولعان جوق، شىڭعا الىپ شىعىپ كەتتى. تومەننەن قاراپ تۇرمىن، شىڭعا شىققان سوڭ ءبىراز كۇيبەڭدەدى دە، قورانىڭ سول جاق قابىرعاسىندا، ەڭ جوعارىدا ۇلكەندىگى كيىز ۇيدەي بولىپ تۇرعان قارا قۇمىراعا قاراي بەت الىپ ءجۇردى. تاماشاسىن كورۋگە مەن ساتىعا قاراي جۇگىردىم، ساتىنىڭ الدىندا ءبىر توپ قازاق ايەلى ىستەپ ءجۇر ەكەن.
— ىسكە ءسات، — دەپ وتە بەرگەنىمدە:
— قاينىم، توقتا، اداستىڭ! — دەدى، قاراتورى، سار قارىن ايەل.
— اداسسام جونگە سالىڭىز!
— نامىستانبايسىز با؟
بۇل ۋاقىتتاردا زاۆودتىڭ سىرىن وزىمنەن ارتىق كىم بىلەدى دەپ ءجۇرۋشى ەدىم، ەندى تال تۇستە جولدان اداسىپ مىناۋ ايەلدەرگە كۇلكى بولعانىم شىنىندا «نامىس» قوي، ءبىراق «نامىستى» كەرەك جەڭدى.
— سىزدەر تەڭەلگەن زاماندا نەسىنە نامىستانايىن، — دەدىم.
قۇمىرا تۇرعان شىڭنىڭ باسىنا شىققاندا عانا مارتەن قوراسىنىڭ ءىشى تەگىس كورىندى. جەردەگى ءداۋپاس پوەزدار ەندى تاشكەدەي-اق بوپ قالدى. جاڭعىرىققان قاتتى داۋىستار سولعىن ەستىلىپ تۇردى. قۇمىرا تۇرعان جەر وسىنداي بيىك بولسا دا، بۇل ءالى قورانىڭ ەكىنشى قاباتى ەكەن. قۇمىرادان جوعارى شىنىلى كوك اسپان بار. سول اسپاننىڭ بەتى كوشكەن بۇلتتاي قاپتاپ جۇرگەن كراندار. جەردە (ەكىنشى قاباتتا) تولىپ جاتقان پوەزد، ەلەكتر اربالارى، شيماي-شيماي تەمىر جول. ەكىنشى قاباتتاعى كورىنىستى ەلەستەتۋگە ءتىل جەتپەيدى، جەلدەن جۇيرىك وي عانا جەتەر. سونشاما الىپ، سونشاما كوپ ماشينالاردىڭ ءبارى مارتەن پەشتەرىنىڭ كۇتۋشىسى. جۇمىستىڭ وسىنداي كوپ جەرىندە قول جۇمىس نەكەن-ساياق. ۇستالاردىڭ كورىگىنە شەيىن ماشينا باسادى، ەلەكتر بالعاسى كۇرس-كۇرس سوعىپ تۇر. قاي پەشتىڭ سمەنادا قانشا مەتالل بەرگەنى، قاي بريگادانىڭ قانشا ىستەگەنى ۇلكەن تاقتانىڭ بەتىندە جازۋلى. سەح ىشىندە سالقىن زال، قيمىلسىز دۇنيە جوق. مارتەننىڭ كۇشتى گازى سەح ءىشىن قانداي قىزدىرسا، اناۋ جوعارىدا ۇزىن قىزىل ماتاعا جازىلعان:
— جاساسىن پرولەتاريات ۇستەمدىگى!
— جاساسىن سوسياليزم! دەگەن ۇراندار سونداي قىزىقتىرىپ تۇر.
بەيساۋات ءجۇرىس، ارتىق ءسوزدى زاۆود حالقى جاراتپايتىنى ەسىمدە.
سەح كوميتەتىنىڭ اعاسى سيديك جولداسقا وسى سەحتىڭ ىشىندە كەزدەسكەن جەردەن:
— ءبىزدىڭ قازاقتار قالاي ىستەيدى؟ — دەدىم.
— قالايشا ءسىزدىڭ قازاق! — دەپ شاق ەتە ءتۇستى.
— جارايدى سىزدىكى-اق بولسىن، سوندا دا قالاي ىستەيدى؟
— باسە سولاي دەشى. قازاقتارىڭ وتە جاقسى، ءبىر ەكسپلواتاسيانىڭ وزىندە ءجۇز وتىز قازاق بار، سەكسەن توعىزى ەكپىندى. ءبىر جىلدا نۇرتازين سياقتى قاھارمان جاساپ شىعاردىق. مارتەندەگى بولات قورىتۋشى امانجول ۇلى ساعيت، سكريپردەگى كران ماشيناسىندا ۋۆاش ۇلى سۇلەيمەن، پروفورگ توعجىگىت ۇلى... ارىسقا سالاتىن ەرلەرىمىز. ءبىر زاماندا «قازاق جۇمىسقا جارامايدى» دەگەن انتۇرعاندار بولدى-اۋ! — دەپ سىلق-سىلق كۇلەدى سيديك.
قازاقتاردىڭ قيمىلىنا ماستانىپ، سيديكتىڭ بولمەسىنەن شىققاندا ەكى قازاق جۇمىسشىسى جولىقتى.
— ىنىشەگىم، قازاق بولاسىڭ با؟ — دەدى كورگەن جەردەن.
— يا، قازاقپىن.
— كارتوچكا قالادى دەگەن راس پا؟
— راس.
— وندا كەتۋ كەرەك.
— كەرەكتەرىڭ نان بولسا، كارتوچكا جوعالعان سوڭ نان كوبەيەدى، جالاقىلارىڭ وسە تۇسەدى، نەگە كەتەسىڭدەر؟
— بىزگە پاسپورت بەرمەيدى.
«اتىم سىرى وزىمە ءمالىم»، بۇلار قاشىپ كەلگەن كۋلاكتار ەكەنىن سوزدەرىنىڭ تامىرى ايتىپ تۇر. اتتارىن سۇراپ ەدىم، ايتقان جوق. مەنىڭ قالپىمدى ولار دا سەزسە كەرەك، جىلىستاپ كەتتى.
قورانىڭ جوعارعى قاباتىنان ءتۇسىپ كەلە جاتقانىمدا، جەردە كوماندا بەرىپ تۇرعان نۇرتازين كورىندى. جيىرما توننا كوتەرەتىن الىپ كران اۋىرلىعى ەلۋ توننا شويىن شوڭكەگە ءجۇز الپىس توننا بولات قۇيىپ الىپ، ءنۇرتازيننىڭ توبەسىندە قالىقتاپ ءجۇر. نۇرتازين اقىرىپ قويىپ، قولمەن ىمدادى. جارقىلداپ، شارتىلداپ جۇرگەن بۇلتتاي، كران شويىن شوڭكەسىن ەپتەپ تومەندەتىپ كەلدى دە، قاتار تۇرعان ءتورت قىرلى ساۋىتتاردىڭ بىرىنە تيەر-تيمەستەي بولىپ توقتادى. شوڭكەنى تۇتقاسىنان ۇستاي الىپ، نۇرتازين باسىپ-باسىپ قالىپ ەدى، وت ۇشقىنى بوراپ، مەتالل شۇمەكتەپ قۇيىپ بەردى. شتوپردىڭ تۇتقاسىنان نۇرتازين قولىن الماي ىرعاپ-ىرعاپ باستى، ول بورانى تۇتەپ، سۇيىق مەتالل سۋشا سارقىراپ اعادى. ءنۇرتازيننىڭ ماڭىندا وتپەن الىسىپ جۇرگەن وڭكەي قازاق. بۇلار ءبىر ساعات شاماسىندا جيىرما جەتى ساۋىتتى تولتىرىپ، ءبىر پوەزد جونەلتتى.
— قانشا مەتالل اكەتتى؟ — دەدىم نۇرتازينگە.
— ءبىر ساعاتتا جەتى توننا، ەسەپتەي بەرىڭىز.
— كوپ قوي ءتىپتى.
— بۇل ءبىر پەشتىڭ ءبىر رەتتە عانا بەرگەنى، ون ءبىر پەش بار، ءارقايسىسى كەمىندە تاۋلىگىنە ەكى رەت بەرەدى.
VI
پوەزد سكريپرگە كەتتى، مەن توتەسىنەن پروكاتقا كەپ توسىپ وتىرمىن. سكريپرگە بارعانشا سۇيىق مەتالدار قاتادى ەكەن دە، سىرتىنداعى ساۋىتتار سكريپردە قالىپ قويادى ەكەن. قىپ-قىزىل ەسكى بولاتتى سۇيرەپ، ءبىر ۋاقىتتا پوەزد كەلدى. قىزىل كورگەن بۇركىتتەي ءبىر كران كورە سالا ۇمتىلدى. كەلە-اق سليتكەلەردىڭ ءبىرىن (جاڭاعى كەلگەن شويىن كەسەكتەرى. ءارقايسىسى جەتى توننادان) ءبۇرىپ الىپ، جوعارىداعى وت قۇدىقتارىنا الا جونەلدى. وت قۇدىقتارىنىڭ ءبىرى تەمىر قاقپاعىن اشىپ، اكەلگەن جەمدى جۇتتى دا، قايتادان جابىلدى. ەكىنشى ءبىر قۇدىق قاقپاعىن اشقاندا، كران قىشقاشتى تۇمسىعىنا تىعىپ جىبەرىپ، باسقا ءبىر سليتكەنى الىپ شىقتى. جەردە ءبىر جابايى اربا تۇرعان، سوعان اكەلىپ وتىرعىزدى. جاڭاعى اربا جۇگىرە جونەلىپ، توقتاي قالدى دا، سليتكەنى لاقتىرىپ كەپ جىبەردى. سليتكە بارىپ بيىكتەگى بەلۋاردان كەلەتىن، ۇزىندىعىنا كوز جەتپەيتىن ءبىر جولدىڭ ۇستىنە ءتۇستى دە، توڭقاڭداپ جۇگىرە جونەلدى. تۇرا قۋدىم. مىنا جاعىمدا بەتىندە تەمىر قالقان، ەلەكتر وتىمەن تەمىردى كيىزشە تۋراپ وتىرعان اندىكەيۇلىنا توقتاۋعا شاما بولعان جوق. تەمىر تومپەيلەرىنىڭ ءبىرىن اتتاپ، بىرىنەن اينالىپ ءوتىپ دومالاعان سليتكەنى قۋىپ كەلەم. سليتكە كوز جازدىرىپ بارادى. جول ۇستىندە تۇرعان، شاڭىراقتاي تەمىر دوڭگەلەككە بارعاندا سليتكە ەكى-ۇش رەت جارق ەتتى دە جوق بولدى. ىندەتتىم عوي دەدىم. كەلسەم سليتكە جوق. دوڭگەلەك زىرىلداپ اينالىپ تۇر، قاسىندا، جولدىڭ ۇستىندە كىشكەنە تەمىر كوپىر بار، سوعان شىعىپ قاراۋىلداعانىمدا، ارجاعىندا تاعى ءبىر دوڭگەلەك كورىندى، سودان ءارى كوز ۇشىندا سليتكا جارقىلداپ بارا جاتتى. ارت جاعىما قاراسام تاپ جاڭاعىداي، ءبىر سليتكە جۇگىرىپ كەلىپ قالىپتى. كەلگەن بەتىمەن دوڭگەلەكتىڭ قاسىنان وتە بەرگەندە، قىسىپ كەپ جىبەردى دە، ارجاعىنا شىعىپ تۇرا جونەلگەندە، باۋىرىنا تارتىپ الىپ تاعى قىستى. ءبىر جاعىنا شىققاندا بۇرالىپ، مايىسىڭقىراپ ەدى، جولدىڭ ەكى ەرنەۋىنەن ەكى تەمىر كوتەرىلىپ، ەكى جاقتان تۇيگىشتەگەندە، وقتاي تۇزەلدى. دون دوكەي سليتكەنى وسىلايشا تۇيگىشتەپ، قىسىپ، ءۇش مينۋتتىڭ ىشىندە ءتورت قىرلى قىزىل بورەنە جاسادى. سليتكە ەندى بورەنە بولىپ جۇگىردى. ەكىنشى دوڭگەلەك وتە بەرگەندە باسىپ-باسىپ قالدى. ءۇش-تورت بولەك بولىپ، قۇيىرشىعىن كەسكەن كەسىرتكەدەي، ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى جورعالاي جونەلدى.
VII
سليتكەلەردى قۋالاپ رەلس بالكەگە جونەلدىم. جولشىباي مەنى باسىپ وزىپ، وسىنداي سليتكەلەر ءوتىپ جاتتى. پروكات قوراسى مارتەن قوراسىنان ەكى-ۇش ەسە ۇلكەن-اۋ دەيمىن، رەلس بالكەگە شارشاپ جەتتىم. مۇندا دا بارلىق جۇمىستى گاز پەشى مەن كراندار اتقارادى. جاڭاعى سليتكەلەردى كران شەتىنەن كەلىپ تىستەپ الادى دا، تاعى دا پەشكە اپارىپ تىعادى. ەكىنشى پەشتە بالقىپ بولعاندارىن تۇمسىعىن تىعىپ جىبەرىپ الىپ شىعادى دا، جولعا اكەپ قويادى. جولعا تۇسىسىمەن سليتكەلەر تۇرا جۇگىرەدى.
جول اۋزىندا توسىپ تۇرعان ءۇش دوڭگەلەككە كەلگەندە، مىسىق كورگەن تىشقانداي قالشىلداپ، دىرىلدەپ تۇرا قالدى. دوڭگەلەك ونىسىنا قاراعان جوق، باۋىرىنا تارتىپ الىپ، تىشقانشا بىتىرلاتتى دا قويا بەردى. قاشا جونەلگەندە قايىرىپ الىپ تاعى قىستى. بەر جاعىنا شىققاندا بۇرالىپ، ولۋسىرەپ قالىپ ەدى، سەندەي ەكى تەمىر جولدىڭ ەكى جاعىنان كوتەرىلدى دە، ورتاسىنا الىپ تۇيگىشتەپ-تۇيگىشتەپ، وقتاي قىپ تۇزەتتى. سونان كەيىن جىلپ ەتىپ بوساندى دا، دوڭگەلەكتىڭ استىنان وتە شىقتى. ەكىنشى دوڭگەلەك تە وسىنى ىستەدى. سليتكە جىڭىشكەردى، ۇزاردى، رەلس تۇرىنە اينالدى، ءبىراق، ءالى قىپ-قىزىل تىنىمسىز جۇگىرۋدە. زۋلاپ بارىپ ءۇشىنشى دوڭگەلەكتەن ءوتتى دە، ۇزىندىعى ات ارقانداي ءبىر وق جىلان بوپ شىعا كەلدى. باسى قايقاڭداپ، دەنەسى يرەڭدەپ، ىسىلداپ كەپ دوڭگەلەكتەن وتەدى، وتكەن سايىن ۇزارا تۇسەدى. ءبىر ۋاقىتتا «سەنەن-اق ءولدىم عوي» دەگەندەي، قايرىلماستان جۇلدىزداي اعىپ جونەلدى. ءبىراق، ونىمەن قۇتىلا العان جوق. بولات قىشقاشتارىن دايىنداپ، جول توسىپ تۇرعان ەكى جۇمىسشى وتە بەرگەندە تورت-بەس بولەك قىپ تۋرادى دا تاستادى. مەن كەلگەندە باعاناعى قىزىلدارى تاراپ، كادىمگى رەلس بولا قالىپتى. وسى ارادا قورا-قورا تولعان وسىنداي رەلس. ءبىر شەتىنەن تەمىر قارماقتار تارتىپ اكەتىپ جاتىر، اكەتكەن جەرىنە بارسام بۇل جاڭاعىدان الدەقايدا ۇلكەن قورا ەكەن: ءىشى تولعان جۇمىسشى، ماشينا، تاۋ-تاۋ رەلس. جۇمىسشىلار سۋىعان رەلستى ماشيناعا سالىپ، كەدىر-بۇدىرلارى بولسا مىنەپ، باستارىن تەسىپ، مۇسىندەي قىلىپ شىعارىپ جاتىر. رەلس تيەگەن پوەزدار بىرىنەن سوڭ ءبىرى وسى قورادان شىعىپ كەتىپ جاتىر.
***
دالاعا شىققاندا ءتۇس كورىپ ويانعان كىسىدەي بولدىم. تاڭەرتەڭنەن بەرى كورگەن دۋماندار كوزىمە ەلەستەپ، كوڭىلىمنەن شىقپايدى، قورىتايىن دەسەم يكەمگە كەلمەيدى. سونىمەن زاۆود باسقارماسىنا كەلدىم.
سۋ ەلەكتر ءبولىمىنىڭ باستىعى گولدوبين قالتاسىنان ەسەپ تاقتاسىن سۋىرىپ الدى دا، مىنانى ايتتى.
— اينالاسى جيىرما ءبىر كيلومەتر، تەرەڭدىگى ەكى مەتر كول بولسا، سول كول ءبىزدىڭ الىپتىڭ ءبىر-اق جىل ىشۋىنە جارايدى. بولاتتى قوسپاعاندا الىپتى قورىتقان ءبىر جىلعى شويىنىنان اينالاسى ون سەگىز كيلومەتر، جالپاقتىعى جارتى مەتر شويىن قورعان جاساۋعا بولادى.
وندا كۇنشىعىستان شويىن قورعان جاساۋعا بولادى ەكەن عوي!؟
— بولسا بولار، — دەپ ەزۋ تارتتى گولدوبين.
— مالدى ەلدىڭ بالاسى ەدىڭ، ساعان ءبىر سيفردى مالعا اينالدىرىپ بەرەيىن. ەلەكتردىڭ جىلدىق كۇشى ءبىر ميلليارد اتتىڭ كۇشىمەن بارابار، ءسىزدىڭ ەلدىڭ مالى قانشا كوپ بولسا دا، ءبارى جيىلىپ وسى زاۆودتىڭ ءبىر دوڭگەلەگىن قوزعاي الماعانى عوي.
— يا، سولاي بولعانى. ءسىز ەندى ماعان ءبىر-اق نارسەنى ايتىڭىز: بۇرىن وسى الىپتىڭ ورنىندا نە بار ەدى؟
— ەسكەن جەل، ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭدار عانا بار ەدى.
اڭگىمەنى وسىمەن ءبىتىرىپ شىققانىمدا، نۇرتازين دە ماشيناسىمەن كەلىپ توقتادى.
— كورىپ بولدىڭ با، زاۆود قالاي ەكەن؟
— كورىپ بولدىم، ماشينا ساعان تەگىن بەرىلمەگەن ەكەن...
ميتكا ماشينانى پارمەنىنشە جىبەردى. Tac كوشەمەن جۇلدىزداي اقتىق. كوڭىل دە وسى ماشيناداي اعىزىپ كەلەدى.
1934.
You Might Also Like
-
ءبىز ەكەۋ ەدىك. قويتاستىڭ قالىڭ بۇيراتىن قاق جارا، قوناي شوقىسىن بەتكە الىپ، ءجۇرىپ كەلەمىز، جاقىن بولاتىن سيقى جوق. ۇرى-قارىدان دا ءقاۋىپسىز، قارايعان كورىنسە جۇرەگىمىز ورەپكي باستايدى. ءازىر ەل قاراس...
