كۇش. دەفورماسيا
ماڭعىستاۋ وبلىسى، بەينەۋ اۋدانى
ج.قالدىعارايەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەبىنىڭ
فيزيكا ءپانى ءمۇعالىمى
مۋسايەۆا ارايلىم ميرمانوۆنا
ساباقتىڭ تاقىرىبى كۇش. دەفورماسيا
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا جاڭا فيزيكالىق شاما - كۇش ۇعىمى مەن ونىڭ تۇرلەرى، دەفورماسيا جانە كۇشتىڭ ۆەكتورلىق شاما ەكەنىن تۇسىندىرمەلى ءيلليۋستراتيۆتى تۇرعىدان ءتۇسىندىرۋ، تەرەڭ ماعلۇمات بەرۋ.
بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ جاڭا “كۇش”، ”دەفورماسيا” ۇعىمى تۋرالى بىلىمدەرىن جەتىلدىرۋ، قالىپتاستىرۋ.
دامىتۋشىلىق:وقۋشىنىڭ دامۋ جۇيەسىن دامىتۋ، جۇيەلى تۇردە ويلاۋعا ىزدەنۋگە باعىتتاۋ، بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعىن ارتتىرۋ؛
تاربيەلىك: ءومىردىڭ بارلىق اعىمى فيزيكالىق زاڭدىلىققا قاتىستى ەكەندىگىن كورسەتۋ، كۇش، دەفورماسيا ۇعىمىن كۇندەلىكتى ومىرمەن بايلانىستىرا بىلۋىنە جانە ونى جاقسى جاقتارىنان قولدانا بىلۋگە تاربيەلەۋ.
ساباق ءتيپى: ارالاس
ساباقتىڭ ءادىس-تاسىلى: تۇسىندىرمەلى ءيلليۋستراتيۆتى، دەمونستراسيالىق، سۇراق-جاۋاپ، ەسەپتەرمەن جاتتىقتىرۋ
ءپانارالىق بايلانىس: ادەبيەت، ەڭبەك، دەنە تاربيەسى، تاريح.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى : كومپيۋتەر، سلايدتار، پلاستيلين، شار، سەرىپپە، سىزعىش، دوپ، كارتوچكالار، رەزينكا، يسااك نيۋتوننىڭ پورترەتى، بولات ەكى شار.
كەرەكتى قۇرال-جابدىقتار: سەكۋندومەر، تارازى، مەنزۋركا
ساباقتىڭ بارىسى:
I.ۇيىمداستىرۋ: وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ، ساباققا دايىندىعىن، سىنىپ تازالىعىن تەكسەرۋ.
«زەرەكتەر ەلىندە»
فيزيكالىق شامالارعا شەرۋ. وقۋشىلارعا جۇمباقتار جاسىرىلادى، تاپقان وقۋشى فيزيكالىق
شامانىڭ اتاۋى، ولشەم بىرلىگىن ايتادى.
تەست سۇراقتارى
1. زاتتىڭ كولەم بىرلىگىندەگى ماسساسىنا تەڭ فيزيكالىق شاما
ا) زاتتىڭ تىعىزدىعى؛
ۆ) دەنەنىڭ ماسساسى؛
س) دەنەنىڭ كولەمى؛
2. زاتتىڭ تىعىزدىعىن تاباتىن فورمۋلا
ا) m=pV؛
B) V=m/p؛
C) p=m/V؛
3. تىعىزدىقتىڭ ولشەم بىرلىگى.
ا) كگ؛
ۆ) كگ/م3؛
س) م3؛
4. ءبىر قالىپتى قوزعالاتىن دەنەنىڭ جىلدامدىعىن انىقتايتىن فورمۋلا.
ا) v=S/t؛
B) S=v∙t؛
C) m=pV؛
5. 72 كم/ساع نەشە م/س-قا تەڭ؟
ا) 10 م/س؛
ۆ) 20م/س؛
س) 15 م/س؛
6. دەنەگە باسقا دەنەلەر اسەر ەتپەگەندە ءوزىنىڭ جىلدامدىعىن ساقتاۋ قۇبىلىسى قالاي اتالادى؟
ا) ديففۋزيا
ۆ) ينەرسيا
س) ماتەريا
7. ۋاقىتتىڭ نەگىزگى ولشەم بىرلىگى نە الىنعان؟
ا) سەكۋند
ۆ) مەتر
س) گرامم
8. دەنەلەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋ كەزىندەگى جىلدامدىقتارىنىڭ وزگەرتۋ دارەجەسىن سيپاتتايتىن شاما.
ا) ماسسا
ۆ) جول
س) ۋاقىت
ولشەۋ قۇرالدارىنىڭ اتىن اتاپ، اتقاراتىن قىزمەتتەرىن ايتۋ ارقىلى سۋرەتتىڭ ارتىندا جاسىرىن تۇرعان ەسەپتەردى شىعارادى
1. سەكۋندومەر
2. مەنزۋركا؛
3. تارازى؛
«ءبىلىمقۇمارلار ەلىندە»
وقۋشىلار، بىزدەر كۇندەلىكتى ومىردە ءبىر دەنەنىڭ ەكىنشى ءبىر دەنەگە ارەكەتىن كوپ كەزدەستىرەمىز جانە باقىلايمىز. مىس: قولدىڭ دوپقا، جەلدىڭ اعاشتىڭ بۇتاعىنا، بالانىڭ اتكەنشەككە، حوككەيشىنىڭ شايبىعا، ماگنيتتىڭ تەمىرگە ت.ب.
سۇراق: سوندا بۇل ارەكەتتەر قالاي جۇزەگە اسادى، نەنىڭ اسەرىنەن بولادى؟ بۇل جەردە قانداي ۇعىم قولدانىلادى دەپ ويلايسىڭدار؟
جاۋاپ: كۇش.
سۇراق: ال، وسى «كۇش» ءسوزى نەمەسە ۇعىمى تۋرالى قازاق ادەبيەتىنەن قانداي اتالى سوزدەر، ماقال-ماتەلدەر بىلەسىڭدەر؟
جاۋاپ:(وقۋشىلار ايتىپ شىعادى)
كۇش ۇعىمى عىلىمدا دا كەڭىنەن قولدانىلادى جانە ول فيزيكانىڭ نەگىزگى ۇعىمدارىنىڭ بىرىنە جاتادى. ەندەشە، بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى:
II. «كۇش. دەفورماسيا».
«بىلەگى كۇشتى ءبىردى جىعادى، ءبىلىمى كۇشتى مىڭدى جىعادى».
«كوپتىڭ كۇشى – بىرلىكتە».
كۇش – دەنەلەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋىن سيپاتتايتىن شاما.
ءارتۇرلى دەنەنىڭ قوزعالىس جىلدامدىعىن بىردەي شاماعا وزگەرتۋ ءۇشىن ءار ءتۇرلى كۇش ءتۇسىرۋىمىز كەرەك. مىسالى، ءاۆتوموبيلدى ورنىنان قوزعالتۋ ءۇشىن كوپ كۇش جاسايمىز.بۇل جاعدايدا ءاۆتوموبيلدىڭ جىلدامدىعى ادام قولىمەن اسەر ەتكەندىكتەن وزگەرەدى.بوس جانە جۇگى بار اربالاردى ورنىنان قوزعالتۋ ءۇشىن جانە ولاردىڭ قوزعالىسىن جىلدامدىعىن بىردەي شاماعا وزگەرتۋ ءۇشىن ولارعا شاماسى ءار ءتۇرلى كۇش تۇسىرەمىز. ءارتۇرلى دەنەگە ءارتۇرلى كۇش تۇسىرەمىز.
دەمەك، كۇشتىڭ سان ءمانى كوپ تە، از دا بولۋى مۇمكىن.
ۇستەل ۇستىمەن شاردى دومالاتىپ جىبەرەيىك. وندا بۇل شار ءبىرقالىپتى قوزعالادى.ەگەر
شاردىڭ جولىنا كەسە كولدەنەڭ دەنە قويساق، وندا شار توقتاپ قالادى.ال ەگەر قوزعالىستاعى شاردىڭ جولىنا باسقا ءبىر شاردى قويساق، ولاردىڭ سوقتىعىسۋى ناتيجەسىندە ءبىرقالىپتى قوزعالىپ جاتىرعان شار قوزعالىسىن باياۋلاتادى دا قوزعالىس باعىتىن وزگەرتەدى.
دەمەك، كۇش قوزعالىس جىلدامدىعىن وزگەرتۋگە سەبەپشى. كۇش ساندىق مانىمەن جانە باعىتىمەن سيپاتتالاتىن فيزيكالىق شاما بولىپ تابىلادى.
كۇشتى ع ارپىمەن بەلگىلەيمىز.
Sءى جۇيەسىندە كۇش بىرلىگىنە نيۋتون (ن) الىنعان. 1ن – تىنىشتىق كۇيىندەگى ماسساسى 1 كگ دەنەگە 1 س ىشىندە 1 م/س جىلدامدىق بەرەتىن كۇش. بۇدان ۇلكەن كۇش بىرلىگى – كيلونيۋتون (كن) دا قولدانىلادى. 1كن = 1000 ن.
«زيالىلار ەلىندە»
يسااك نيۋتون، كورولدىك قوعامنىڭ مۇشەسى (ۇلگى: Pron Eng؛ 1643 جىلعى قاڭتاردىڭ 4ء-ى — 1727 ناۋرىزدىڭ 31ء-ى (جاڭا ستيل بويىنشا) — اعىلشىن فيزيگى، ماتەماتيگى، استرونومى، تابيعي فيلوسوفى، الحيميگى جانە گەولوگى. ونىڭ 1687 جىلى جارىق كورگەن تابيعي فيلوسوفيانىڭ ماتەماتيكالىق باستامالارى (لاتىنشا: «Philosophi Naturalis Principia Mathematica») دەگەن كىتابى عىلىم تاريحىنداعى ەڭ ىقپالدى شىعارما بولىپ سانالادى. وسى ەڭبەگىندە نيۋتون بۇكىلالەمدىك تارتىلىس زاڭىن جانە قوزعالىس زاڭدارىن تۇجىرىمداپ، سودان كەيىنگى ءۇش عاسىردا ۇستەمدىك ەتكەن جانە قازىرگى زامانعى ينجەنەرلىك عىلىمنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن كلاسسيكالىق مەحانيكانىڭ نەگىزىن قالادى. كەمبريدجدەگى ءومىربايانى
1664 جىلى كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بولىمشەسى ترينيتي كوللەدجىن ءبىتىردى
1665 جىلى باكالاۆر دارەجەسىن الدى
1669 جىلى كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسور جانە فيزيكا-ماتەماتيكا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولدى
1672 جىلى 1 قاڭتاردا لوندون كورولدىك قوعامىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلاندى (1703 جىلدان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن پرەزيدەنتى بولدى)
شىعارماشىلىعى
1687 جىلى “تابيعات فيلوسوفياسىنىڭ ماتەماتيكالىق نەگىزدەرى”
1704 جىلى “وپتيكا”
* كۇشتىڭ اسەرى
دەفورماسيا تۇرلەرى: سوزۋ، سىعۋ، بۇراۋ
كۇشتىڭ اسەرىنەن تۋىنداعان قوزعالىستاعى وزگەرىستەر دەنەنى:
• قوزعالتا باستايدى؛
• تەزدەتەدى نەمەسە توقتاتا تۇرادى؛
• تەزدەتەدى نەمەسە توقتاتا تۇرادى؛
زاتقا كۇش قولدانۋ دەفورماسياعا نەمەسە قوزعالىستىڭ وزگەرۋىنە اكەپ سوقتىرادى.
دەنە ءپىشىنىڭ نەمەسە ولشەمدەرىنىڭ وزگەرۋىن دەفورماسيا (لاتىنشا دەفورماسيا – ءبۇلىنۋ، بۇزىلۋ) دەپ اتايدى.
كۇشتىڭ ارەكەتى توقتاعاننان كەيىن، دەنە كۇشتىڭ ارەكەتى توقتاعاننان كەيىن ءوزىنىڭ باستاپقى ءپىشىنى مەن ولشەمىن دەنەنىڭ باستاپقى ءپىشىنى مەن ولشەمى وزگەرتەتىن بولسا، مۇنداي دەفورماسيا قايتادان قالپىنا كەلەتىن بولسا، پلاستيكالىق دەپ اتالادى. مۇنداي دەفورماسيا سەرپىمدى دەپ اتالادى.
تاجىريبەلەر دەفورماسيالاۋشى كۇشكە قاراما قارسى باعىتتالعان جاڭادان ءبىر كۇش پايدا بولاتىنىن كورسەتەدى. بۇل كۇش سەرپىمدىلىك كۇشى دەپ اتالادى.
«قىزىقتى فيزيكا ەلىندە»
وقۋشىلارعا كۇندەلىكتى تۇرمىستا قولدانىلاتىن دەنەلەر ارقىلى دەفورماسيا قۇبىلىسىن جاساپ كورسەتۋ.
«اتامەكەن ەلىندە
III.«بىلەگى كۇشتى ءبىردى جىعادى، ءبىلىمى كۇشتى مىڭدى جىعادى» دەگەن ماقالدىڭ تاربيەلىك ءمانى مەن فيزيكالىق ماعىناسىن ءتۇسىندىر.
فيزيكالىق ماعىناسى: بىلەكتىڭ كۇشىن تۇسىندىرەدى، ال تاربيەلىك ءمانى بىلەك كۇشىنە سەنىپ، ءالى جەتكەنگە كۇش كورسەتۋگە بولمايدى، تەك اقىلمەن، بىلىممەن عانا جەڭۋ كەرەك دەگەندى بىلدىرەدى.
1. جۇمباق شەشۋ.
ءوزى زاتتى قۇرايدى،
تەڭگەرۋگە تارازىنى سۇرايدى (ماسسا)
قوزعالىسقا كەلتىرىپ،
جىلدامدىعىن بەرەدى.
ولشەمدەرىن قاراساڭ
نيۋتونعا ول كەلەدى (كۇش)
تۇلعانى تانىپ ءبىل! «كۇشتىسىڭ ەندى سەن!» وتەباي تۇرمانجانوۆ ولەڭىنىڭ فيزيكالىق ماعىناسىن ءتۇسىندىرۋ.
قاساقانا بولىپ قاس،
جولدا جاتتى قارا تاس،
ءسۇرىنىپ تالاي قۇلادىم.
جابىرقاپ تالاي جىلادىم.
«جاتپا! –دەپ، جولدا، تاس شىركىن!»
الىستىم تاسپەن ءبىر دۇركىن،
جالعىز كۇشىم جەتپەدى،
تاستى جاتتى، مىڭق ەتپەدى.
شاقىردىم دوسىم قابىشتى،
كۇش قىستى، قابىش جابىستى.
كۇشىمىز، ءبىراق جەتپەدى،
تاس جاتتى، مىڭق ەتپەدى.
شاقىردىق كەل دەپ سادىقتى.
كۇش قوستى، سادىق جابىستى
كۇشىمىز، ءبىراق جەتپەدى،
تاس جاتتى، مىڭق ەتپەدى.
كومەككە كەلدى تۇگەلبەك،
«تورتەۋدىڭ كۇشى تۇگەل»، - دەپ،
تورتەۋمىز تۇگەل كۇش سالدىق.
جولدان اپ تاستى تاستادىق.
جالعىزعا تاس كونبەدى
كۇشتىمىن سەنەن مەن دەدى
ەكەۋگە تاس كونبەدى
كۇشتىمىن سەنەن مەن دەدى
تورتەۋگە توتەپ بەرە الماي
جەڭىلدىم ەندى مەن دەدى،
كۇشتىسىڭ ەندى سەن دەدى.
بۇل ولەڭ شۋماعىندا ءتورت كۇشتىڭ قوسىندىسى تەڭ اسەرلى كۇشكە تەڭ.
IV. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.§ 33. كۇش. §34. دەفورماسيا.
V. باعالاۋ.
ج.قالدىعارايەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەبىنىڭ
فيزيكا ءپانى ءمۇعالىمى
مۋسايەۆا ارايلىم ميرمانوۆنا
ساباقتىڭ تاقىرىبى كۇش. دەفورماسيا
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا جاڭا فيزيكالىق شاما - كۇش ۇعىمى مەن ونىڭ تۇرلەرى، دەفورماسيا جانە كۇشتىڭ ۆەكتورلىق شاما ەكەنىن تۇسىندىرمەلى ءيلليۋستراتيۆتى تۇرعىدان ءتۇسىندىرۋ، تەرەڭ ماعلۇمات بەرۋ.
بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ جاڭا “كۇش”، ”دەفورماسيا” ۇعىمى تۋرالى بىلىمدەرىن جەتىلدىرۋ، قالىپتاستىرۋ.
دامىتۋشىلىق:وقۋشىنىڭ دامۋ جۇيەسىن دامىتۋ، جۇيەلى تۇردە ويلاۋعا ىزدەنۋگە باعىتتاۋ، بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعىن ارتتىرۋ؛
تاربيەلىك: ءومىردىڭ بارلىق اعىمى فيزيكالىق زاڭدىلىققا قاتىستى ەكەندىگىن كورسەتۋ، كۇش، دەفورماسيا ۇعىمىن كۇندەلىكتى ومىرمەن بايلانىستىرا بىلۋىنە جانە ونى جاقسى جاقتارىنان قولدانا بىلۋگە تاربيەلەۋ.
ساباق ءتيپى: ارالاس
ساباقتىڭ ءادىس-تاسىلى: تۇسىندىرمەلى ءيلليۋستراتيۆتى، دەمونستراسيالىق، سۇراق-جاۋاپ، ەسەپتەرمەن جاتتىقتىرۋ
ءپانارالىق بايلانىس: ادەبيەت، ەڭبەك، دەنە تاربيەسى، تاريح.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى : كومپيۋتەر، سلايدتار، پلاستيلين، شار، سەرىپپە، سىزعىش، دوپ، كارتوچكالار، رەزينكا، يسااك نيۋتوننىڭ پورترەتى، بولات ەكى شار.
كەرەكتى قۇرال-جابدىقتار: سەكۋندومەر، تارازى، مەنزۋركا
ساباقتىڭ بارىسى:
I.ۇيىمداستىرۋ: وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ، ساباققا دايىندىعىن، سىنىپ تازالىعىن تەكسەرۋ.
«زەرەكتەر ەلىندە»
فيزيكالىق شامالارعا شەرۋ. وقۋشىلارعا جۇمباقتار جاسىرىلادى، تاپقان وقۋشى فيزيكالىق
شامانىڭ اتاۋى، ولشەم بىرلىگىن ايتادى.
تەست سۇراقتارى
1. زاتتىڭ كولەم بىرلىگىندەگى ماسساسىنا تەڭ فيزيكالىق شاما
ا) زاتتىڭ تىعىزدىعى؛
ۆ) دەنەنىڭ ماسساسى؛
س) دەنەنىڭ كولەمى؛
2. زاتتىڭ تىعىزدىعىن تاباتىن فورمۋلا
ا) m=pV؛
B) V=m/p؛
C) p=m/V؛
3. تىعىزدىقتىڭ ولشەم بىرلىگى.
ا) كگ؛
ۆ) كگ/م3؛
س) م3؛
4. ءبىر قالىپتى قوزعالاتىن دەنەنىڭ جىلدامدىعىن انىقتايتىن فورمۋلا.
ا) v=S/t؛
B) S=v∙t؛
C) m=pV؛
5. 72 كم/ساع نەشە م/س-قا تەڭ؟
ا) 10 م/س؛
ۆ) 20م/س؛
س) 15 م/س؛
6. دەنەگە باسقا دەنەلەر اسەر ەتپەگەندە ءوزىنىڭ جىلدامدىعىن ساقتاۋ قۇبىلىسى قالاي اتالادى؟
ا) ديففۋزيا
ۆ) ينەرسيا
س) ماتەريا
7. ۋاقىتتىڭ نەگىزگى ولشەم بىرلىگى نە الىنعان؟
ا) سەكۋند
ۆ) مەتر
س) گرامم
8. دەنەلەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋ كەزىندەگى جىلدامدىقتارىنىڭ وزگەرتۋ دارەجەسىن سيپاتتايتىن شاما.
ا) ماسسا
ۆ) جول
س) ۋاقىت
ولشەۋ قۇرالدارىنىڭ اتىن اتاپ، اتقاراتىن قىزمەتتەرىن ايتۋ ارقىلى سۋرەتتىڭ ارتىندا جاسىرىن تۇرعان ەسەپتەردى شىعارادى
1. سەكۋندومەر
2. مەنزۋركا؛
3. تارازى؛
«ءبىلىمقۇمارلار ەلىندە»
وقۋشىلار، بىزدەر كۇندەلىكتى ومىردە ءبىر دەنەنىڭ ەكىنشى ءبىر دەنەگە ارەكەتىن كوپ كەزدەستىرەمىز جانە باقىلايمىز. مىس: قولدىڭ دوپقا، جەلدىڭ اعاشتىڭ بۇتاعىنا، بالانىڭ اتكەنشەككە، حوككەيشىنىڭ شايبىعا، ماگنيتتىڭ تەمىرگە ت.ب.
سۇراق: سوندا بۇل ارەكەتتەر قالاي جۇزەگە اسادى، نەنىڭ اسەرىنەن بولادى؟ بۇل جەردە قانداي ۇعىم قولدانىلادى دەپ ويلايسىڭدار؟
جاۋاپ: كۇش.
سۇراق: ال، وسى «كۇش» ءسوزى نەمەسە ۇعىمى تۋرالى قازاق ادەبيەتىنەن قانداي اتالى سوزدەر، ماقال-ماتەلدەر بىلەسىڭدەر؟
جاۋاپ:(وقۋشىلار ايتىپ شىعادى)
كۇش ۇعىمى عىلىمدا دا كەڭىنەن قولدانىلادى جانە ول فيزيكانىڭ نەگىزگى ۇعىمدارىنىڭ بىرىنە جاتادى. ەندەشە، بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى:
II. «كۇش. دەفورماسيا».
«بىلەگى كۇشتى ءبىردى جىعادى، ءبىلىمى كۇشتى مىڭدى جىعادى».
«كوپتىڭ كۇشى – بىرلىكتە».
كۇش – دەنەلەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋىن سيپاتتايتىن شاما.
ءارتۇرلى دەنەنىڭ قوزعالىس جىلدامدىعىن بىردەي شاماعا وزگەرتۋ ءۇشىن ءار ءتۇرلى كۇش ءتۇسىرۋىمىز كەرەك. مىسالى، ءاۆتوموبيلدى ورنىنان قوزعالتۋ ءۇشىن كوپ كۇش جاسايمىز.بۇل جاعدايدا ءاۆتوموبيلدىڭ جىلدامدىعى ادام قولىمەن اسەر ەتكەندىكتەن وزگەرەدى.بوس جانە جۇگى بار اربالاردى ورنىنان قوزعالتۋ ءۇشىن جانە ولاردىڭ قوزعالىسىن جىلدامدىعىن بىردەي شاماعا وزگەرتۋ ءۇشىن ولارعا شاماسى ءار ءتۇرلى كۇش تۇسىرەمىز. ءارتۇرلى دەنەگە ءارتۇرلى كۇش تۇسىرەمىز.
دەمەك، كۇشتىڭ سان ءمانى كوپ تە، از دا بولۋى مۇمكىن.
ۇستەل ۇستىمەن شاردى دومالاتىپ جىبەرەيىك. وندا بۇل شار ءبىرقالىپتى قوزعالادى.ەگەر
شاردىڭ جولىنا كەسە كولدەنەڭ دەنە قويساق، وندا شار توقتاپ قالادى.ال ەگەر قوزعالىستاعى شاردىڭ جولىنا باسقا ءبىر شاردى قويساق، ولاردىڭ سوقتىعىسۋى ناتيجەسىندە ءبىرقالىپتى قوزعالىپ جاتىرعان شار قوزعالىسىن باياۋلاتادى دا قوزعالىس باعىتىن وزگەرتەدى.
دەمەك، كۇش قوزعالىس جىلدامدىعىن وزگەرتۋگە سەبەپشى. كۇش ساندىق مانىمەن جانە باعىتىمەن سيپاتتالاتىن فيزيكالىق شاما بولىپ تابىلادى.
كۇشتى ع ارپىمەن بەلگىلەيمىز.
Sءى جۇيەسىندە كۇش بىرلىگىنە نيۋتون (ن) الىنعان. 1ن – تىنىشتىق كۇيىندەگى ماسساسى 1 كگ دەنەگە 1 س ىشىندە 1 م/س جىلدامدىق بەرەتىن كۇش. بۇدان ۇلكەن كۇش بىرلىگى – كيلونيۋتون (كن) دا قولدانىلادى. 1كن = 1000 ن.
«زيالىلار ەلىندە»
يسااك نيۋتون، كورولدىك قوعامنىڭ مۇشەسى (ۇلگى: Pron Eng؛ 1643 جىلعى قاڭتاردىڭ 4ء-ى — 1727 ناۋرىزدىڭ 31ء-ى (جاڭا ستيل بويىنشا) — اعىلشىن فيزيگى، ماتەماتيگى، استرونومى، تابيعي فيلوسوفى، الحيميگى جانە گەولوگى. ونىڭ 1687 جىلى جارىق كورگەن تابيعي فيلوسوفيانىڭ ماتەماتيكالىق باستامالارى (لاتىنشا: «Philosophi Naturalis Principia Mathematica») دەگەن كىتابى عىلىم تاريحىنداعى ەڭ ىقپالدى شىعارما بولىپ سانالادى. وسى ەڭبەگىندە نيۋتون بۇكىلالەمدىك تارتىلىس زاڭىن جانە قوزعالىس زاڭدارىن تۇجىرىمداپ، سودان كەيىنگى ءۇش عاسىردا ۇستەمدىك ەتكەن جانە قازىرگى زامانعى ينجەنەرلىك عىلىمنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن كلاسسيكالىق مەحانيكانىڭ نەگىزىن قالادى. كەمبريدجدەگى ءومىربايانى
1664 جىلى كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بولىمشەسى ترينيتي كوللەدجىن ءبىتىردى
1665 جىلى باكالاۆر دارەجەسىن الدى
1669 جىلى كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسور جانە فيزيكا-ماتەماتيكا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولدى
1672 جىلى 1 قاڭتاردا لوندون كورولدىك قوعامىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلاندى (1703 جىلدان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن پرەزيدەنتى بولدى)
شىعارماشىلىعى
1687 جىلى “تابيعات فيلوسوفياسىنىڭ ماتەماتيكالىق نەگىزدەرى”
1704 جىلى “وپتيكا”
* كۇشتىڭ اسەرى
دەفورماسيا تۇرلەرى: سوزۋ، سىعۋ، بۇراۋ
كۇشتىڭ اسەرىنەن تۋىنداعان قوزعالىستاعى وزگەرىستەر دەنەنى:
• قوزعالتا باستايدى؛
• تەزدەتەدى نەمەسە توقتاتا تۇرادى؛
• تەزدەتەدى نەمەسە توقتاتا تۇرادى؛
زاتقا كۇش قولدانۋ دەفورماسياعا نەمەسە قوزعالىستىڭ وزگەرۋىنە اكەپ سوقتىرادى.
دەنە ءپىشىنىڭ نەمەسە ولشەمدەرىنىڭ وزگەرۋىن دەفورماسيا (لاتىنشا دەفورماسيا – ءبۇلىنۋ، بۇزىلۋ) دەپ اتايدى.
كۇشتىڭ ارەكەتى توقتاعاننان كەيىن، دەنە كۇشتىڭ ارەكەتى توقتاعاننان كەيىن ءوزىنىڭ باستاپقى ءپىشىنى مەن ولشەمىن دەنەنىڭ باستاپقى ءپىشىنى مەن ولشەمى وزگەرتەتىن بولسا، مۇنداي دەفورماسيا قايتادان قالپىنا كەلەتىن بولسا، پلاستيكالىق دەپ اتالادى. مۇنداي دەفورماسيا سەرپىمدى دەپ اتالادى.
تاجىريبەلەر دەفورماسيالاۋشى كۇشكە قاراما قارسى باعىتتالعان جاڭادان ءبىر كۇش پايدا بولاتىنىن كورسەتەدى. بۇل كۇش سەرپىمدىلىك كۇشى دەپ اتالادى.
«قىزىقتى فيزيكا ەلىندە»
وقۋشىلارعا كۇندەلىكتى تۇرمىستا قولدانىلاتىن دەنەلەر ارقىلى دەفورماسيا قۇبىلىسىن جاساپ كورسەتۋ.
«اتامەكەن ەلىندە
III.«بىلەگى كۇشتى ءبىردى جىعادى، ءبىلىمى كۇشتى مىڭدى جىعادى» دەگەن ماقالدىڭ تاربيەلىك ءمانى مەن فيزيكالىق ماعىناسىن ءتۇسىندىر.
فيزيكالىق ماعىناسى: بىلەكتىڭ كۇشىن تۇسىندىرەدى، ال تاربيەلىك ءمانى بىلەك كۇشىنە سەنىپ، ءالى جەتكەنگە كۇش كورسەتۋگە بولمايدى، تەك اقىلمەن، بىلىممەن عانا جەڭۋ كەرەك دەگەندى بىلدىرەدى.
1. جۇمباق شەشۋ.
ءوزى زاتتى قۇرايدى،
تەڭگەرۋگە تارازىنى سۇرايدى (ماسسا)
قوزعالىسقا كەلتىرىپ،
جىلدامدىعىن بەرەدى.
ولشەمدەرىن قاراساڭ
نيۋتونعا ول كەلەدى (كۇش)
تۇلعانى تانىپ ءبىل! «كۇشتىسىڭ ەندى سەن!» وتەباي تۇرمانجانوۆ ولەڭىنىڭ فيزيكالىق ماعىناسىن ءتۇسىندىرۋ.
قاساقانا بولىپ قاس،
جولدا جاتتى قارا تاس،
ءسۇرىنىپ تالاي قۇلادىم.
جابىرقاپ تالاي جىلادىم.
«جاتپا! –دەپ، جولدا، تاس شىركىن!»
الىستىم تاسپەن ءبىر دۇركىن،
جالعىز كۇشىم جەتپەدى،
تاستى جاتتى، مىڭق ەتپەدى.
شاقىردىم دوسىم قابىشتى،
كۇش قىستى، قابىش جابىستى.
كۇشىمىز، ءبىراق جەتپەدى،
تاس جاتتى، مىڭق ەتپەدى.
شاقىردىق كەل دەپ سادىقتى.
كۇش قوستى، سادىق جابىستى
كۇشىمىز، ءبىراق جەتپەدى،
تاس جاتتى، مىڭق ەتپەدى.
كومەككە كەلدى تۇگەلبەك،
«تورتەۋدىڭ كۇشى تۇگەل»، - دەپ،
تورتەۋمىز تۇگەل كۇش سالدىق.
جولدان اپ تاستى تاستادىق.
جالعىزعا تاس كونبەدى
كۇشتىمىن سەنەن مەن دەدى
ەكەۋگە تاس كونبەدى
كۇشتىمىن سەنەن مەن دەدى
تورتەۋگە توتەپ بەرە الماي
جەڭىلدىم ەندى مەن دەدى،
كۇشتىسىڭ ەندى سەن دەدى.
بۇل ولەڭ شۋماعىندا ءتورت كۇشتىڭ قوسىندىسى تەڭ اسەرلى كۇشكە تەڭ.
IV. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.§ 33. كۇش. §34. دەفورماسيا.
V. باعالاۋ.
You Might Also Like
