مادەني ساۋىقتىرۋ ورتالىعى
مادەني – ەستەتيكالىق ساۋىقتىرۋ ورتالىعى
قازىرگى زامانعى عىلىمي- تەحنيكالىق پروگرەستىڭ عارىشتاپ العا باسۋى ادامزات ءومىرىن جاقسارتۋعا تىكەلەي يگى ىقپال ەتۋمەن قاتار، قورشاعان ورتانىڭ وزگەرۋىنە الىپ كەلدى. وسىعان بايلانىستى جالپى دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ونىڭ الدىن الۋ شارالارى جۇرگىزىلۋدە.
عىلىمي جوبادا مادەني- ەستەتيكالىق ارەنالاردىڭ ماڭىزدىلىعى جان-جاقتى كورسەتىلگەن. بۇل «مادەني-ساۋىقتىرۋ ورتالىعى» اتتى عىلىمي جوبا جاراتىلىستانۋ باعىتى بويىنشا جۇمىس ىستەيتىن ماماندارعا جانە بارشا ادامزات قاۋىمىنا ارنالعان.
ۆ ناستوياششەە ۆرەميا ۆ ەپوحۋ نتر ۋسوۆەرشەنستۆوۆانيا ۋلۋچشيلاس ەكونوميكو-سوسيالنىە ۋسلوۆيا ليۋدەي، ودنوۆرەمەننو س ەتيم انتروپوگەننوە ۆوزدەيستۆيە چەلوۆەكا نا پريرودۋ وبوستريلوس. ۆ سۆيازي س ەتيم نا ۆسەي تەرريتوريي زەملي رازليچنىە اسسوسياسيي ۆەدۋت بوربۋ زا سوحرانەنيە پريرودى زەملي. داننايا ناۋچنايا رابوتا يمەەت كۋلتۋرنو- ەستەتيچەسكۋيۋ رول. داننىي پروەكت وتنوسيتسيا ك ەستەستۆەننو- ماتەماتيچەسكومۋ سيكلۋ ي پرەدنازناچەن دليا رازنووبرازنوگو سلۋشاتەليا.
Nowadays at the time of scientific – teehnical proqress people' s economic-social condition have teen improved. That is why different assosiations struqqle for Earth' s nature preservation. This scientific project has a cultural-aesthetic importance. It concerns natural – mathematic cycle and presented for different readers.
«...ءاربىر ناقتى ەلدى مەكەندەگى جەرگىلىكتى ماندەگى نىساندار. بۇل جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ شەشۋى بويىنشا جولداردى، كلۋبتاردى نەمەسە باسقا نىسانداردى اباتتاندىرۋ مەن كوگالداندىرۋ، جوندەۋ.
قازىرگى كەزدەن باستاپ ءار اۋىلدىڭ كەم-كەتىگىن قالپىنا كەلتىرىپ، كوگالداندىرىپ، جولدارىمىزدى جوندەپ، ۇيلەرىمىزدىڭ ءىشى-سىرتىن ارلەسەك، ەلدىڭ دە كوڭىلى كوتەرىلە تۇسەدى.»
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى
ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ حالىققا جولداۋىنان.
«داعدارىس ارقىلى جاڭارۋ مەن دامۋعا» 2009 جىل.
ماسەلە: ادامزات بالاسى مادەني- ەستەتيكالىق جانە ەكولوگيالىق مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋدا قانداي ءىس-شارا قاجەت؟
ماقساتى: مادەني- ەستەتيكالىق جانە ەكولوگيالىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋدا گۇلزارلاردى ورناتۋ
مىندەتتەرى:
• تابيعات پەن ادام تۇسىنىگى ءبىرتۇتاس ەكەندىگىن ايقىنداۋ
• مادەني- ەستەتيكالىق ساۋىقتىرۋ ورتالىعىن سالۋ ءۇردىسى
• ورتالىقتىڭ جالپى ادامزات قاۋىمىنا وڭ اسەرى
نىسانى: جەزقازعان قالاسىنىڭ مادەني- ەستەتيكالىق ساۋىقتاندىرۋ ورتالىقتارى
ءپانى: № 10 ورتا مەكتەپ الاڭى
بولجامى:
ەگەر مادەني-ەستەتيكالىق ساۋىقتىرۋ ورتالىعىن ورناتاتىن بولساق، وندا ادامزات بالاسىنىڭ بويىندا تابيعاتقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ارتادى، ويتكەنى بۇل ورتالىق ادامزات قاۋىمى ءۇشىن ماڭىزدى بولىپ تابىلادى.
كۇتىلەتىن ناتيجە:
• تابيعاتتى قورعاۋ
• كوگالداندىرۋ ءۇردىسىن جۇزەگە اسىرۋ
• ادامنىڭ بويىنداعى ەكولوگيالىق جانە ەستەتيكالىق مادەنيەت
«جاقسى ادىسپەن ونشا تالانتتى ەمەس
ادامنىڭ ءوزى كوپ جۇمىس تىندىرا الادى»
ۆ.پاۆلوۆ
كەز كەلگەن ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن ادامداردىڭ ارەكەتىمەن بولىپ جاتقان عىلىمي جەتىستىكتەردىڭ بارلىعىن بولاشاق ۇرپاقتىڭ ساقتالۋىنا، دەنساۋلىعىنا، بولاشاعىنا تۇجىرىمداما بەرەتىن ادام ەكولوگياسى.
بۇگىن كۇرت وزگەرگەن ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشۋدە ادامنىڭ ءوزى تۋىنداتىپ وتىرعان كۇردەلى عىلىمي جەتىستىكتەرىن ەندىگى جەردە تابيعي وتانى، ادام بالاسىنىڭ بولاشاعىن ساقتاۋ ءۇشىن، تابيعاتتى قورعاۋ جانە ءتيىمدى پايدالانۋ كەرەك. سەبەبى، ادام مەن قورشاعان ورتانىڭ اراسىنداعى بايلانىس حح عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن عىلىمدى قاراستىرىلماعان. عىلىمي تۇرعىدان ادام ەكولوگياسىن زەرتتەۋ كەيىنگى جىلدارى عانا قولعا الىندى. سەبەبى ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن كوتەرۋ ءۇشىن قورشاعان ورتانىڭ تابيعاتىنىڭ بۇزىلۋى، ادام بالاسىنىڭ دەنساۋلىعىنا زيان اكەلگەندىگى انىقتالدى. ادام- تابيعاتتىع تۋىندىسى، ونسىز ءومىر سۇرە المايدى.
ادام ەكولوگياسىن عىلىمي تۇرعىدان قاراستىرۋعا، ونى زەرتتەۋگە ۇلكەن اسەر ەتكەن حح عاسىردا ومىرگە كەلگەن «قورشاعان ورتا تۇسىنىگى». سونىڭ ناتيجەسىندە ادامنىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جەرى، ونىڭ ءۇيى، سول ءۇيدىڭ تۇراقتى، تازا بولۋى ادامعا بايلانىستى. ەگەر ونى ادام قورعاماسا، جاعداي جاساماسا، وندا ەرتەڭ قۇلاۋى مۇمكىن.
تابيعات- ادامزاتتىڭ تىرشىلىك ەتەتىن ورتاسى، سوندىقتان ونىڭ كوپتەگەن سۇرانىستارىن قاناعاتتاندىراتىن شيكىزات كوزى بولىپ سانالادى. قورشاعان ورتانىڭ تابيعات جاعدايلارى ادامنىڭ شارۋاشىلىق ارەكەتىنىڭ ءتۇرىن انىقتايدى.
سونىمەن قاتار قورشاعان ورتا ادام دەنساۋلىعىنا دا اسەرىن تيگىزەدى. اۋانىڭ تازالىعى، قورشاعان ورتانىڭ باسقا قۇرام بولىكتەرىندەگى تەپ- تەڭدىكتىڭ ساقتالۋى ادامنىڭ جۇمىس قابىلەتىنە، ۇزاق ءومىر سۇرۋىنە جاعداي جاسايدى. تاماشا تابيعات كورىنىستەرى ادامنىڭ كۇش- قۋاتىنىڭ قالپىنا كەلىپ، تىنىعۋىنا كومەكتەسەدى. قازىرگى كەزەڭدە عىلىم مەن تەحنيكانىڭ وركەندەۋىنىڭ ناتيجەسىندە ادامنىڭ قورشاعان ورتاعا ىقپالى ارتتى. مۇنداي ىقپالدىڭ زياندى جاقتارىنىڭ ءبىرى- ادام دەنساۋلىعىنا اسەرى.
ونەركاسىپتى قالالاردا جانە وعان كورشىلەس ورنالاسقان ەلدى مەكەندەردە اۋانىڭ ءار ءتۇرلى گازدارمەن لاستانۋى ناتيجەسىندە حالىق اراسىندا تىنىس جولدارى اۋرۋلارىنىڭ سانى ارتۋدا. مىسالى، الماتى ءتارىزدى ءىرى قالالاردا اۆتوكولىكتەردەن شىققان ۋلى گازداردىڭ مولايۋى بايقالادى.ال جەزقازعان قالاسىنىڭ اتموسفەرالىق اۋاسى دا ونەركاسىپتىڭ ۋلى زياندى گازدارىمەن لاستاناعان.
جالپى ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى توپتاستىرساق:
عالامدىق ەكولوگيالىق پروبلەمالارعا كليماتتىڭ وزگەرۋى، وزون قاباتىنىڭ بۇزىلۋى، بيوارتۇرلىلىكتىڭ ازايۋى، شولەيتتەنۋ جانە جەردىڭ قۇلدىراۋى (دەگراداسيا) جاتادى.
ۇلتتىق ەكولوگيالىق پروبلەمالارعا ەكولوگيالىق اپاتتى ايماقتار؛ كاسپيي تەڭىزىنىڭ قايراڭى رەسۋرستارىن بەلسەندى يگەرۋمەن بايلانىستى پروبلەمالار؛ تاريحي لاستانۋ: ترانسشەكارالىق ماسەلەلەر؛ اسكەري عارىشتىق جانە تاجىريبەلىك كەشەندەر پوليگوندارىنىڭ اسەرىن جاتقىزۋعا بولادى.
جەرگىلىكتى ەكولوگيالىق پروبلەمالار اۋا باسسەينىنىڭ لاستانۋىن، راديواكتيۆتى، تۇرمىستىق جانە ونەركاسىپتىك قالدىقتارى، تابيعي جانە تەحنوگەندىك توتەنشە جاعدايلاردى جاتقىزۋعا بولادى.
كوگالداندىرۋ
مەكتەپ ماڭىنداعى ۋچاسكەنى كوگالداندىرۋ. مەكتەپ ماڭىنداعى ۋچاسكەنى كوگالداندىرعاندا تابيعي جانە قولدان ەگىلەتىن وسىمدىكتەردى ۇشتاستىرا ءبىلۋ قاجەت.
ۋچاسكەنى دايىنداۋ. ۋچاسكەنى كوگالداندىرماس بۇرىن ونى دايىنداپ الۋ كەرەك: تومپەشىكتەردى تەگىستەپ، شۇڭقىرلارعا توپىراق توگەدى، ويلى جەرگە قۇرعاتاتىن جىرا جاسايدى، اعاشتار مەن بۇتالار ەگىلەتىن جەردى انىقتايدى، گۇلزارلاردىڭ شەكاراسىن بەلگىلەيدى، جەردى 1-1،5 كۇرەك بويى قازىپ، ارامشوپتەردى تامىرىمەن جۇلىپ الىپ، توپىراقتىڭ قۇرىلىمى مەن قۇنارىن ارتتىرۋدىڭ قامىن ىستەيدى.
ساز توپىراققا شىمتەزەك، قۇم، سابان ارالاس كوڭ، اعاش ۇنتاعىن قوسىپ قوپسىتۋ كەرەك؛ قۇم توپىراققا ساز، شىمتەزەك ارالاس توپىراق كوڭ، توعان تۇنباسىن قوسادى؛ باتپاقتى جەردى قۇرعاتىپ، اك ارالاستىرادى. توپىراقتىڭ قۇنارىن ارتتىرۋ ءۇشىن ورگانيكالىق جانە مينەرالدىق تىڭايتقىشتار پايدالانىلادى. كوڭ وتە جاقسى تىڭايتقىش بولىپ تابىلادى، وتكەنى ونىڭ قۇرامىندا وسىمدىككە قاجەتتى ەلەمەنتتەر ( ازوت، كاليي، فوسفور) بار. كوڭدى ءار شارشى مەترگە 4-5 كگ ەسەبىمەن ەنگىزۋ كەرەك. قۇس ( تاۋىق نەمەسە كەپتەر) ساڭعىرىعى جانە فەكاليا- كۇشتى اسەر ەتەتىن تىڭايتقىشتار، ولاردى توپاراققا كۇزدە ( 1 شارشى مەترگە 0،5 كگ ەسەبىمەن) ەنگىزۋ قاجەت. كوكتەمدە وسىمدىكتەردى وتىرعىزۋ الدىندا ءشىرىندى ەڭگىزۋگە بولادى. كوڭدى جاقسى ىدىراعان شىمتەزەكپەن ( اعاش كۇلىمەن)، اعاشتىڭ ءتۇسىپ شىرىگەن جاپىراقتارىمەن جانە قىلقاندارىمەن، مالدىڭ جايىلىمى مەن جاتقان جەرىنەن الىنعان شىممەن، توعان تۇنباسىمەن، ادەتتە ءشوپ قالدىقتارى ۇيىندىلەرىمەن اسحانا جۋىندىسىنان ازىرلەنەتىن كومپوستپەن ت.ب الماستىرۋعا بولادى. كومپوتقا ونىڭ ماسساسىنىڭ 2-3%ء-ى فوسفور جانە 0،5-1،0%ء-ى كاليي تىڭايتقىشى بولاتىنداي ەتىپ مينەرالدىق تىڭايتقىشتار قوسۋ كەرەك. سورتاڭ توپىراقتىڭ 1 شارشى مەترىنە 250-500 گ سوندىرىلمەگەن اك نەمەسە ۇنتالعان اك تاس ەنگىزىپ تىڭايتۋ ۇسىنىلادى؛ ونىڭ مولشەرى ساز توپىراقتار ءۇشىن 800 گرامعا دەيىن ارتتىرىلىپ، قۇم توپىراقتارعا 200 گرامعا دەيىن ازايتىلادى.
1.2.وسىمدىكتەردى وتىرعىزۋ ءۇردىسى
وسىمدىكتەردى كوشەتتەۋ جانە توپىراعىن الماستىرىپ وتىرعىزۋ. وسىمدىكتەر قورەكتىك تۇزدارى بار سۋدى تامىرى ارقىلى بويىنا ءسىڭىرىپ، بىرتىندەپ توپىراقتى قۇنارسىزداندىرادى. سوندىقتان ولاردى ءالسىن- ءالسىن الماستىرىپ ، جاڭا توپىراققا وتىرعىزۋ كەرەك. وسىمدىك دۇرىس ءوسىپ- ونبەي جاپىراعى سولعاندا نەمەسە تامىرلار توپىراقتىڭ بارلىق كەسەك تۇيىرلەرىن شىرماپ العاندا عانا كوشەتتەپ وتىرعىزادى. وتىرعىزار الدىندا (سۋككۋلەنتتەردەن باسقا) كەسەك توپىراق جىبىگەنشە سۋ قۇيۋ كەرەك. ەگەر وسىمدىكتى كوشەتتەۋ قاجەت بولماسا، ونى ەڭ الدىمەن، كەڭ ورىنعا وتىرعىزىپ، جاڭا توپىراق سالىپ، قايتا وتىرعىزادى. توپىراعىن الماستىرىپ وتىرعىزۋدى وسىمدىك گۇل اشقان كەزدە قولعا الۋ كەرەك. ويتكەنى بۇل كەزدە وسىمدىكتىڭ ءونىپ- وسۋىنە زيان كەلمەيدى. كوشەتتەپ وتىرعىزۋ جۇمىسىن ادەتتە كوكتەمدە (ناۋرىز، ءساۋىر) ايلارىندا جۇرگىزىلەدى. اۋرۋعا شالدىققان جانە گۇلدەنگەن وسىمدىكتەردى كوشەتتەۋدىڭ قاجەتى جوق. وسىمدىكتى كوشەتتەپ وتىرعىزعاندا، ونىڭ تامىر موينى قالىڭ توپىراق استىندا قالماۋىن قاداعالاۋ كەرەك. وسىمدىكتەردى شوعىرلاپ وتىرعىزعاندى توپىراقتى قوپسىتۋدىڭ ماڭىزى زور؛ مۇنداي جاعدايدا وسىمدىكتى وتە ەپتىلىكپەن سۋارۋ كەرەك. وسىمدىكتەردى كوشەتتەپ نەمەسە توپىراعىن الماستىرعاننان كەيىن ساباعىنىڭ اينالاسىنداعى توپىراقتى تاياقشامەن نەمەسە ساۋساقپەن نىعىزداپ، سۋ قۇياتىن ورنىن قالدىرۋ كەرەك.
1.3.گۇلزار جانە بۇرقاق
گۇلزارلار تۇرلەشە بولۋى مۇمكىن: كلۋمبالار، راباتكالار، لاندشافتىق گۇلزارلار- ميكسوبوردەرلەر، پارتەرلەر. گۇلزارلار ءۇشىن وسىمدىكتەردى تاڭداپ العاندى ولاردىڭ بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن عانا ەمەس، سونداي-اق بوياۋلارىنىڭ ۇشتاسىپ، ۇيلەسىپ كەلۋىن دە ەسكەرۋ كەرەك. ءتۇستىڭ كوپ بولۋى ۇتىمدى ەمەس. كۇڭگىرت تۇستەر اشىق تۇستەرمەن جاقسى ۇشتاسادى، اشىق قىزعىلت اقشىل كوكپەن، قىزىل اقپەن، ت.س.س. جاقسى ۇيلەسىم تابادى.
كولۋمبالاردىڭ فورماسى ءارتۇرلى (ءتورت بۇرىشتى، سوپاق، دوڭگەلەك) بولۋى مۇمكىن. شەتتەرى 10سم، ال ورتاسى 30-40سم بيىكتىكتە بولادى. كلۋمبانىڭ شەتىنە گازوننان شاعىن (10-20 سم) جيەك جاسالۋى ءتيىس. كلۋمبا جاساۋ ءۇشىن الدىمەن ونىڭ شەكاراسىن سىزىپ الىپ، توپىراقتى ءبىر كۇرەك بويى قازىپ، قۇنارلى توپىراق توسەۋ كەرەك. 10-15 كۇننەن كەيىن (توپىراق نىعىزدالعان سوڭ) ورتاسىنان باستاپ وسىمدىكتەردى وتىرعىزا باستۋعا بولادى.
بەدەرىنىڭ تىم كىشكەنتاي جانە كۇردەلى بولماعانى دۇرىس جانە كلۋمبانى تىم ۇلكەن جاساۋدىڭ كەرەگى جوق. وسىمدىكتەردى تاڭداپ العاندا ونىڭ تۇستەرىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگىنە قويىلاتىن تالاپتاردى، سونداي-اق جەكەلەگەن وسىمدىكتەردىڭ ءوسۋ سيپاتى مەن بيىكتىگىن ەسكەرۋ قاجەت. وسىمدىك نەعۇرلىم بيىك بولعان سايىن ول ورتاسىنا تامان ورنالاسۋى ءتيىس. الاسا وسەتىن وسىمدىكتەردى تىعىز وتىرعىزىپ كلۋمبا جاساۋدىڭ قاجەتى جوق.
وسىنداي اسەم گۇلزاردى بۇرقاقتىڭ جانىنا شەڭبەر جاساپ ورناتۋ ادامنىڭ بويىندا تابيعاتتىڭ اسەمدىلىگىنە سۇيسىنەتىن ەرەكشە سەزىم تۋدىرادى، سونىمەن قاتار ادامنىڭ شارشاعانىن باساتىن تاماشا ءبىر دەم الاتىن، ياعني رەكرەاسيالىق ورنى بولادى. بۇرقاقتى كەز كەلگەن جەرگە ورناتۋدىڭ تۇك قيىندىعى جوق. ويتكەنى بۇرقاقتى سالۋ قۇرىلىسىندا نەگىزىنەن فيزيكا زاڭىنا سۇيەنەدى، ياعني سۋ اينالىم جۇيەسىن ءبىلۋ شارت. بۇرقاققا نەگىزىنەن ءار ءتۇرلى ناسوستاردى قولدانۋعا بولادى. الايدا ارنايى بۇرقاق ناسوسىن قولدانعان ءجون. سەبەبى بىرىنشىدەن، ول از ەنەرگيانى قاجەت مەتەدى، ەكىنششىدەن، ۇلكەن موتورەسۋرستى بولىپ كەلەدى، ۇشىنشىدەن، بۇل ناسوس ءدىرىلسز جانە شۋسىز جۇمىس ىستەيدى. اپپارات بوگەننىڭ استىنا بەتوندى نەمەسە مەتالدى لاۋاتقا بەكىتىلىپ، بۇرقاقتىڭ ءبىر ۇشى سۋ دەڭگەيىنىڭ ۇستىڭگى جاعىنا ورناتىلادى.
قورىتىندى
تۋعان ولكەنىڭ تابيعاتىن ايالاۋ، قورعاۋ- وزىق قوعامنىڭ العى شارتى. قوعام مەن تابيعات بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى بولعاندىقتان، قورشاعان ورتا مەن ادامنىڭ جەكەدارا تىرشىلىك ەتۋى مۇمكىن ەمەس. تابيعات بايلىقتارىن ءتيىمدى پايدالانۋ، تابيعاتقا سۇيىسپەنشىلىكپەن قاراۋ قوعامنىڭ دا العا قاراي دامۋىنا نەگىز بولادى. قورشاعان ورتانىڭ قولايلى بولۋى ادامنىڭ دۇرىس ءبىلىم الىپ، ەڭبەك ەتۋىنە، ماتەريالدىق جاعىنان قامتاماسىز ەتىلۋىنە ىقپال ەتەدى. سوندىقتان ءاربىر ادام تابيعاتتى ايالاپ ساقتاۋعا ءوز ۇلەسىن قوسۋى ءتيىس. ءاربىر وتىرعىزىلعان اعاش، تازالاناعان بۇلاق سول تابيعاتتىڭ ءبىر بولشەگى ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون. ءوزىمىز تۇرعان جەردىڭ تابيعاتىن ساقتايمىز. تابيعاتقا ايالى كوزقاراستى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن تۋعان ولكەگە تۋريستىك ساياحات جاساۋدىڭ، ونىڭ تابيعات ەرەكشەلىكتەرىمەن، ەكولوگيالىق جاعدايىمەن تانىسۋدىڭ ماڭىزى زور.
جالپى مەكتەپ الاڭىندا وسىنداي مادەني- ەستەتيكالىق ساۋىقتىرۋ ورتالىعىنىڭ قۇرىلىسى جۇزەگە اساتىن بولسا، ەرتەڭگى ۇكىلىگەن ءۇمىتىمىز- بولاشاق ۇرپاقتىڭ بالا كەزىنەن باستاپ ەكولوگيالىق مادەنيەت، ونىڭ ىشىندە تۋعان ولكەنىڭ تابيعاتى، جالپى تابيعات دەگەن كەڭ ۇعىمدى دۇنيەنى ايالاۋ، ونى قورعاۋ سىندى الدىن الۋ شارالارىمەن تانىستىرۋ – بۇگىنىگى كۇننەن باستاۋ كەرەك. گۇلزار جانە بۇرقاق – بۇل ادام دەم الاتىن، ءوزىنىڭ بويىندا ەستەتيكالىق مادەنيەتتى قالىپتاستىراتىن تابيعاتتىڭ عاجايىبى ىسپەتتى.
نەگىزىنەن № 10 ورتا مەكتەپتىڭ اۋلاسىن كوگالداندىرۋ ءىسىنىڭ ءبىر كورىنىسى- گۇلزارلارمەن قاتار مەكتەپتى اينالدىرا جاسىل قورشاۋ جاساۋ دا ءتيىمدى. جاسىل قورشاۋدى كادىمگى قاراعاشتان، ارشا جانە جايىلا وسەتىن قىلقاندى بيوتادان جاساۋعا بولادى. جاسىل قورشاۋ شاڭدى، جەلدى، شۋدى توقتادى جانە مەكتەپتەر ءۇشىن پايدالى، ءارى ءساندى.
ادەبيەت
1.ا.ا.يۆاشەنكو «قازاقستاننىڭ وسىمدىكتەر الەمى» سۋرەت ينسيكلوپەدياسى- الماتى كىتاپ 2004
2. شاڭىراق ءۇي- تۇرمىس ەنسيكلوپەدياسى. قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىنىڭ باس رەداكسياسى: الماتى، 1989 جىل- 457 بەت
3.گۇلستان «رەسپۋبليكالىق عىلىمي - تانىمدىق كوپشىلىك جۋرنال » قاڭتار 2008 № 1/35 12-13-بەت
4.نوۆيكوۆ يۋ.ا. ەكولوگيا، وكرۋجايۋششايا سرەدا ي چەلوۆەك: ۋچ. پوسوبيە دليا ۆۋزوۆ.- م.: گراند-فاير، 2001.- 320 س.
5. ا.جاقباسوۆا. گ.ءا.ساينوۆا.ەكولوگيا. جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان وقۋ قۇرالى. «باستاۋ» باسپاسى: الماتى، 2003 جىل- 38-39 بەت
6.مويا پرەكراسنايا داچا. № 4 اپرەل-ماي 2009. ۆ سادۋ ۋ فونتانا. 44-45 ستر.
قازىرگى زامانعى عىلىمي- تەحنيكالىق پروگرەستىڭ عارىشتاپ العا باسۋى ادامزات ءومىرىن جاقسارتۋعا تىكەلەي يگى ىقپال ەتۋمەن قاتار، قورشاعان ورتانىڭ وزگەرۋىنە الىپ كەلدى. وسىعان بايلانىستى جالپى دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ونىڭ الدىن الۋ شارالارى جۇرگىزىلۋدە.
عىلىمي جوبادا مادەني- ەستەتيكالىق ارەنالاردىڭ ماڭىزدىلىعى جان-جاقتى كورسەتىلگەن. بۇل «مادەني-ساۋىقتىرۋ ورتالىعى» اتتى عىلىمي جوبا جاراتىلىستانۋ باعىتى بويىنشا جۇمىس ىستەيتىن ماماندارعا جانە بارشا ادامزات قاۋىمىنا ارنالعان.
ۆ ناستوياششەە ۆرەميا ۆ ەپوحۋ نتر ۋسوۆەرشەنستۆوۆانيا ۋلۋچشيلاس ەكونوميكو-سوسيالنىە ۋسلوۆيا ليۋدەي، ودنوۆرەمەننو س ەتيم انتروپوگەننوە ۆوزدەيستۆيە چەلوۆەكا نا پريرودۋ وبوستريلوس. ۆ سۆيازي س ەتيم نا ۆسەي تەرريتوريي زەملي رازليچنىە اسسوسياسيي ۆەدۋت بوربۋ زا سوحرانەنيە پريرودى زەملي. داننايا ناۋچنايا رابوتا يمەەت كۋلتۋرنو- ەستەتيچەسكۋيۋ رول. داننىي پروەكت وتنوسيتسيا ك ەستەستۆەننو- ماتەماتيچەسكومۋ سيكلۋ ي پرەدنازناچەن دليا رازنووبرازنوگو سلۋشاتەليا.
Nowadays at the time of scientific – teehnical proqress people' s economic-social condition have teen improved. That is why different assosiations struqqle for Earth' s nature preservation. This scientific project has a cultural-aesthetic importance. It concerns natural – mathematic cycle and presented for different readers.
«...ءاربىر ناقتى ەلدى مەكەندەگى جەرگىلىكتى ماندەگى نىساندار. بۇل جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ شەشۋى بويىنشا جولداردى، كلۋبتاردى نەمەسە باسقا نىسانداردى اباتتاندىرۋ مەن كوگالداندىرۋ، جوندەۋ.
قازىرگى كەزدەن باستاپ ءار اۋىلدىڭ كەم-كەتىگىن قالپىنا كەلتىرىپ، كوگالداندىرىپ، جولدارىمىزدى جوندەپ، ۇيلەرىمىزدىڭ ءىشى-سىرتىن ارلەسەك، ەلدىڭ دە كوڭىلى كوتەرىلە تۇسەدى.»
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى
ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ حالىققا جولداۋىنان.
«داعدارىس ارقىلى جاڭارۋ مەن دامۋعا» 2009 جىل.
ماسەلە: ادامزات بالاسى مادەني- ەستەتيكالىق جانە ەكولوگيالىق مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋدا قانداي ءىس-شارا قاجەت؟
ماقساتى: مادەني- ەستەتيكالىق جانە ەكولوگيالىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋدا گۇلزارلاردى ورناتۋ
مىندەتتەرى:
• تابيعات پەن ادام تۇسىنىگى ءبىرتۇتاس ەكەندىگىن ايقىنداۋ
• مادەني- ەستەتيكالىق ساۋىقتىرۋ ورتالىعىن سالۋ ءۇردىسى
• ورتالىقتىڭ جالپى ادامزات قاۋىمىنا وڭ اسەرى
نىسانى: جەزقازعان قالاسىنىڭ مادەني- ەستەتيكالىق ساۋىقتاندىرۋ ورتالىقتارى
ءپانى: № 10 ورتا مەكتەپ الاڭى
بولجامى:
ەگەر مادەني-ەستەتيكالىق ساۋىقتىرۋ ورتالىعىن ورناتاتىن بولساق، وندا ادامزات بالاسىنىڭ بويىندا تابيعاتقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ارتادى، ويتكەنى بۇل ورتالىق ادامزات قاۋىمى ءۇشىن ماڭىزدى بولىپ تابىلادى.
كۇتىلەتىن ناتيجە:
• تابيعاتتى قورعاۋ
• كوگالداندىرۋ ءۇردىسىن جۇزەگە اسىرۋ
• ادامنىڭ بويىنداعى ەكولوگيالىق جانە ەستەتيكالىق مادەنيەت
«جاقسى ادىسپەن ونشا تالانتتى ەمەس
ادامنىڭ ءوزى كوپ جۇمىس تىندىرا الادى»
ۆ.پاۆلوۆ
كەز كەلگەن ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن ادامداردىڭ ارەكەتىمەن بولىپ جاتقان عىلىمي جەتىستىكتەردىڭ بارلىعىن بولاشاق ۇرپاقتىڭ ساقتالۋىنا، دەنساۋلىعىنا، بولاشاعىنا تۇجىرىمداما بەرەتىن ادام ەكولوگياسى.
بۇگىن كۇرت وزگەرگەن ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشۋدە ادامنىڭ ءوزى تۋىنداتىپ وتىرعان كۇردەلى عىلىمي جەتىستىكتەرىن ەندىگى جەردە تابيعي وتانى، ادام بالاسىنىڭ بولاشاعىن ساقتاۋ ءۇشىن، تابيعاتتى قورعاۋ جانە ءتيىمدى پايدالانۋ كەرەك. سەبەبى، ادام مەن قورشاعان ورتانىڭ اراسىنداعى بايلانىس حح عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن عىلىمدى قاراستىرىلماعان. عىلىمي تۇرعىدان ادام ەكولوگياسىن زەرتتەۋ كەيىنگى جىلدارى عانا قولعا الىندى. سەبەبى ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن كوتەرۋ ءۇشىن قورشاعان ورتانىڭ تابيعاتىنىڭ بۇزىلۋى، ادام بالاسىنىڭ دەنساۋلىعىنا زيان اكەلگەندىگى انىقتالدى. ادام- تابيعاتتىع تۋىندىسى، ونسىز ءومىر سۇرە المايدى.
ادام ەكولوگياسىن عىلىمي تۇرعىدان قاراستىرۋعا، ونى زەرتتەۋگە ۇلكەن اسەر ەتكەن حح عاسىردا ومىرگە كەلگەن «قورشاعان ورتا تۇسىنىگى». سونىڭ ناتيجەسىندە ادامنىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جەرى، ونىڭ ءۇيى، سول ءۇيدىڭ تۇراقتى، تازا بولۋى ادامعا بايلانىستى. ەگەر ونى ادام قورعاماسا، جاعداي جاساماسا، وندا ەرتەڭ قۇلاۋى مۇمكىن.
تابيعات- ادامزاتتىڭ تىرشىلىك ەتەتىن ورتاسى، سوندىقتان ونىڭ كوپتەگەن سۇرانىستارىن قاناعاتتاندىراتىن شيكىزات كوزى بولىپ سانالادى. قورشاعان ورتانىڭ تابيعات جاعدايلارى ادامنىڭ شارۋاشىلىق ارەكەتىنىڭ ءتۇرىن انىقتايدى.
سونىمەن قاتار قورشاعان ورتا ادام دەنساۋلىعىنا دا اسەرىن تيگىزەدى. اۋانىڭ تازالىعى، قورشاعان ورتانىڭ باسقا قۇرام بولىكتەرىندەگى تەپ- تەڭدىكتىڭ ساقتالۋى ادامنىڭ جۇمىس قابىلەتىنە، ۇزاق ءومىر سۇرۋىنە جاعداي جاسايدى. تاماشا تابيعات كورىنىستەرى ادامنىڭ كۇش- قۋاتىنىڭ قالپىنا كەلىپ، تىنىعۋىنا كومەكتەسەدى. قازىرگى كەزەڭدە عىلىم مەن تەحنيكانىڭ وركەندەۋىنىڭ ناتيجەسىندە ادامنىڭ قورشاعان ورتاعا ىقپالى ارتتى. مۇنداي ىقپالدىڭ زياندى جاقتارىنىڭ ءبىرى- ادام دەنساۋلىعىنا اسەرى.
ونەركاسىپتى قالالاردا جانە وعان كورشىلەس ورنالاسقان ەلدى مەكەندەردە اۋانىڭ ءار ءتۇرلى گازدارمەن لاستانۋى ناتيجەسىندە حالىق اراسىندا تىنىس جولدارى اۋرۋلارىنىڭ سانى ارتۋدا. مىسالى، الماتى ءتارىزدى ءىرى قالالاردا اۆتوكولىكتەردەن شىققان ۋلى گازداردىڭ مولايۋى بايقالادى.ال جەزقازعان قالاسىنىڭ اتموسفەرالىق اۋاسى دا ونەركاسىپتىڭ ۋلى زياندى گازدارىمەن لاستاناعان.
جالپى ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى توپتاستىرساق:
عالامدىق ەكولوگيالىق پروبلەمالارعا كليماتتىڭ وزگەرۋى، وزون قاباتىنىڭ بۇزىلۋى، بيوارتۇرلىلىكتىڭ ازايۋى، شولەيتتەنۋ جانە جەردىڭ قۇلدىراۋى (دەگراداسيا) جاتادى.
ۇلتتىق ەكولوگيالىق پروبلەمالارعا ەكولوگيالىق اپاتتى ايماقتار؛ كاسپيي تەڭىزىنىڭ قايراڭى رەسۋرستارىن بەلسەندى يگەرۋمەن بايلانىستى پروبلەمالار؛ تاريحي لاستانۋ: ترانسشەكارالىق ماسەلەلەر؛ اسكەري عارىشتىق جانە تاجىريبەلىك كەشەندەر پوليگوندارىنىڭ اسەرىن جاتقىزۋعا بولادى.
جەرگىلىكتى ەكولوگيالىق پروبلەمالار اۋا باسسەينىنىڭ لاستانۋىن، راديواكتيۆتى، تۇرمىستىق جانە ونەركاسىپتىك قالدىقتارى، تابيعي جانە تەحنوگەندىك توتەنشە جاعدايلاردى جاتقىزۋعا بولادى.
كوگالداندىرۋ
مەكتەپ ماڭىنداعى ۋچاسكەنى كوگالداندىرۋ. مەكتەپ ماڭىنداعى ۋچاسكەنى كوگالداندىرعاندا تابيعي جانە قولدان ەگىلەتىن وسىمدىكتەردى ۇشتاستىرا ءبىلۋ قاجەت.
ۋچاسكەنى دايىنداۋ. ۋچاسكەنى كوگالداندىرماس بۇرىن ونى دايىنداپ الۋ كەرەك: تومپەشىكتەردى تەگىستەپ، شۇڭقىرلارعا توپىراق توگەدى، ويلى جەرگە قۇرعاتاتىن جىرا جاسايدى، اعاشتار مەن بۇتالار ەگىلەتىن جەردى انىقتايدى، گۇلزارلاردىڭ شەكاراسىن بەلگىلەيدى، جەردى 1-1،5 كۇرەك بويى قازىپ، ارامشوپتەردى تامىرىمەن جۇلىپ الىپ، توپىراقتىڭ قۇرىلىمى مەن قۇنارىن ارتتىرۋدىڭ قامىن ىستەيدى.
ساز توپىراققا شىمتەزەك، قۇم، سابان ارالاس كوڭ، اعاش ۇنتاعىن قوسىپ قوپسىتۋ كەرەك؛ قۇم توپىراققا ساز، شىمتەزەك ارالاس توپىراق كوڭ، توعان تۇنباسىن قوسادى؛ باتپاقتى جەردى قۇرعاتىپ، اك ارالاستىرادى. توپىراقتىڭ قۇنارىن ارتتىرۋ ءۇشىن ورگانيكالىق جانە مينەرالدىق تىڭايتقىشتار پايدالانىلادى. كوڭ وتە جاقسى تىڭايتقىش بولىپ تابىلادى، وتكەنى ونىڭ قۇرامىندا وسىمدىككە قاجەتتى ەلەمەنتتەر ( ازوت، كاليي، فوسفور) بار. كوڭدى ءار شارشى مەترگە 4-5 كگ ەسەبىمەن ەنگىزۋ كەرەك. قۇس ( تاۋىق نەمەسە كەپتەر) ساڭعىرىعى جانە فەكاليا- كۇشتى اسەر ەتەتىن تىڭايتقىشتار، ولاردى توپاراققا كۇزدە ( 1 شارشى مەترگە 0،5 كگ ەسەبىمەن) ەنگىزۋ قاجەت. كوكتەمدە وسىمدىكتەردى وتىرعىزۋ الدىندا ءشىرىندى ەڭگىزۋگە بولادى. كوڭدى جاقسى ىدىراعان شىمتەزەكپەن ( اعاش كۇلىمەن)، اعاشتىڭ ءتۇسىپ شىرىگەن جاپىراقتارىمەن جانە قىلقاندارىمەن، مالدىڭ جايىلىمى مەن جاتقان جەرىنەن الىنعان شىممەن، توعان تۇنباسىمەن، ادەتتە ءشوپ قالدىقتارى ۇيىندىلەرىمەن اسحانا جۋىندىسىنان ازىرلەنەتىن كومپوستپەن ت.ب الماستىرۋعا بولادى. كومپوتقا ونىڭ ماسساسىنىڭ 2-3%ء-ى فوسفور جانە 0،5-1،0%ء-ى كاليي تىڭايتقىشى بولاتىنداي ەتىپ مينەرالدىق تىڭايتقىشتار قوسۋ كەرەك. سورتاڭ توپىراقتىڭ 1 شارشى مەترىنە 250-500 گ سوندىرىلمەگەن اك نەمەسە ۇنتالعان اك تاس ەنگىزىپ تىڭايتۋ ۇسىنىلادى؛ ونىڭ مولشەرى ساز توپىراقتار ءۇشىن 800 گرامعا دەيىن ارتتىرىلىپ، قۇم توپىراقتارعا 200 گرامعا دەيىن ازايتىلادى.
1.2.وسىمدىكتەردى وتىرعىزۋ ءۇردىسى
وسىمدىكتەردى كوشەتتەۋ جانە توپىراعىن الماستىرىپ وتىرعىزۋ. وسىمدىكتەر قورەكتىك تۇزدارى بار سۋدى تامىرى ارقىلى بويىنا ءسىڭىرىپ، بىرتىندەپ توپىراقتى قۇنارسىزداندىرادى. سوندىقتان ولاردى ءالسىن- ءالسىن الماستىرىپ ، جاڭا توپىراققا وتىرعىزۋ كەرەك. وسىمدىك دۇرىس ءوسىپ- ونبەي جاپىراعى سولعاندا نەمەسە تامىرلار توپىراقتىڭ بارلىق كەسەك تۇيىرلەرىن شىرماپ العاندا عانا كوشەتتەپ وتىرعىزادى. وتىرعىزار الدىندا (سۋككۋلەنتتەردەن باسقا) كەسەك توپىراق جىبىگەنشە سۋ قۇيۋ كەرەك. ەگەر وسىمدىكتى كوشەتتەۋ قاجەت بولماسا، ونى ەڭ الدىمەن، كەڭ ورىنعا وتىرعىزىپ، جاڭا توپىراق سالىپ، قايتا وتىرعىزادى. توپىراعىن الماستىرىپ وتىرعىزۋدى وسىمدىك گۇل اشقان كەزدە قولعا الۋ كەرەك. ويتكەنى بۇل كەزدە وسىمدىكتىڭ ءونىپ- وسۋىنە زيان كەلمەيدى. كوشەتتەپ وتىرعىزۋ جۇمىسىن ادەتتە كوكتەمدە (ناۋرىز، ءساۋىر) ايلارىندا جۇرگىزىلەدى. اۋرۋعا شالدىققان جانە گۇلدەنگەن وسىمدىكتەردى كوشەتتەۋدىڭ قاجەتى جوق. وسىمدىكتى كوشەتتەپ وتىرعىزعاندا، ونىڭ تامىر موينى قالىڭ توپىراق استىندا قالماۋىن قاداعالاۋ كەرەك. وسىمدىكتەردى شوعىرلاپ وتىرعىزعاندى توپىراقتى قوپسىتۋدىڭ ماڭىزى زور؛ مۇنداي جاعدايدا وسىمدىكتى وتە ەپتىلىكپەن سۋارۋ كەرەك. وسىمدىكتەردى كوشەتتەپ نەمەسە توپىراعىن الماستىرعاننان كەيىن ساباعىنىڭ اينالاسىنداعى توپىراقتى تاياقشامەن نەمەسە ساۋساقپەن نىعىزداپ، سۋ قۇياتىن ورنىن قالدىرۋ كەرەك.
1.3.گۇلزار جانە بۇرقاق
گۇلزارلار تۇرلەشە بولۋى مۇمكىن: كلۋمبالار، راباتكالار، لاندشافتىق گۇلزارلار- ميكسوبوردەرلەر، پارتەرلەر. گۇلزارلار ءۇشىن وسىمدىكتەردى تاڭداپ العاندى ولاردىڭ بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن عانا ەمەس، سونداي-اق بوياۋلارىنىڭ ۇشتاسىپ، ۇيلەسىپ كەلۋىن دە ەسكەرۋ كەرەك. ءتۇستىڭ كوپ بولۋى ۇتىمدى ەمەس. كۇڭگىرت تۇستەر اشىق تۇستەرمەن جاقسى ۇشتاسادى، اشىق قىزعىلت اقشىل كوكپەن، قىزىل اقپەن، ت.س.س. جاقسى ۇيلەسىم تابادى.
كولۋمبالاردىڭ فورماسى ءارتۇرلى (ءتورت بۇرىشتى، سوپاق، دوڭگەلەك) بولۋى مۇمكىن. شەتتەرى 10سم، ال ورتاسى 30-40سم بيىكتىكتە بولادى. كلۋمبانىڭ شەتىنە گازوننان شاعىن (10-20 سم) جيەك جاسالۋى ءتيىس. كلۋمبا جاساۋ ءۇشىن الدىمەن ونىڭ شەكاراسىن سىزىپ الىپ، توپىراقتى ءبىر كۇرەك بويى قازىپ، قۇنارلى توپىراق توسەۋ كەرەك. 10-15 كۇننەن كەيىن (توپىراق نىعىزدالعان سوڭ) ورتاسىنان باستاپ وسىمدىكتەردى وتىرعىزا باستۋعا بولادى.
بەدەرىنىڭ تىم كىشكەنتاي جانە كۇردەلى بولماعانى دۇرىس جانە كلۋمبانى تىم ۇلكەن جاساۋدىڭ كەرەگى جوق. وسىمدىكتەردى تاڭداپ العاندا ونىڭ تۇستەرىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگىنە قويىلاتىن تالاپتاردى، سونداي-اق جەكەلەگەن وسىمدىكتەردىڭ ءوسۋ سيپاتى مەن بيىكتىگىن ەسكەرۋ قاجەت. وسىمدىك نەعۇرلىم بيىك بولعان سايىن ول ورتاسىنا تامان ورنالاسۋى ءتيىس. الاسا وسەتىن وسىمدىكتەردى تىعىز وتىرعىزىپ كلۋمبا جاساۋدىڭ قاجەتى جوق.
وسىنداي اسەم گۇلزاردى بۇرقاقتىڭ جانىنا شەڭبەر جاساپ ورناتۋ ادامنىڭ بويىندا تابيعاتتىڭ اسەمدىلىگىنە سۇيسىنەتىن ەرەكشە سەزىم تۋدىرادى، سونىمەن قاتار ادامنىڭ شارشاعانىن باساتىن تاماشا ءبىر دەم الاتىن، ياعني رەكرەاسيالىق ورنى بولادى. بۇرقاقتى كەز كەلگەن جەرگە ورناتۋدىڭ تۇك قيىندىعى جوق. ويتكەنى بۇرقاقتى سالۋ قۇرىلىسىندا نەگىزىنەن فيزيكا زاڭىنا سۇيەنەدى، ياعني سۋ اينالىم جۇيەسىن ءبىلۋ شارت. بۇرقاققا نەگىزىنەن ءار ءتۇرلى ناسوستاردى قولدانۋعا بولادى. الايدا ارنايى بۇرقاق ناسوسىن قولدانعان ءجون. سەبەبى بىرىنشىدەن، ول از ەنەرگيانى قاجەت مەتەدى، ەكىنششىدەن، ۇلكەن موتورەسۋرستى بولىپ كەلەدى، ۇشىنشىدەن، بۇل ناسوس ءدىرىلسز جانە شۋسىز جۇمىس ىستەيدى. اپپارات بوگەننىڭ استىنا بەتوندى نەمەسە مەتالدى لاۋاتقا بەكىتىلىپ، بۇرقاقتىڭ ءبىر ۇشى سۋ دەڭگەيىنىڭ ۇستىڭگى جاعىنا ورناتىلادى.
قورىتىندى
تۋعان ولكەنىڭ تابيعاتىن ايالاۋ، قورعاۋ- وزىق قوعامنىڭ العى شارتى. قوعام مەن تابيعات بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى بولعاندىقتان، قورشاعان ورتا مەن ادامنىڭ جەكەدارا تىرشىلىك ەتۋى مۇمكىن ەمەس. تابيعات بايلىقتارىن ءتيىمدى پايدالانۋ، تابيعاتقا سۇيىسپەنشىلىكپەن قاراۋ قوعامنىڭ دا العا قاراي دامۋىنا نەگىز بولادى. قورشاعان ورتانىڭ قولايلى بولۋى ادامنىڭ دۇرىس ءبىلىم الىپ، ەڭبەك ەتۋىنە، ماتەريالدىق جاعىنان قامتاماسىز ەتىلۋىنە ىقپال ەتەدى. سوندىقتان ءاربىر ادام تابيعاتتى ايالاپ ساقتاۋعا ءوز ۇلەسىن قوسۋى ءتيىس. ءاربىر وتىرعىزىلعان اعاش، تازالاناعان بۇلاق سول تابيعاتتىڭ ءبىر بولشەگى ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون. ءوزىمىز تۇرعان جەردىڭ تابيعاتىن ساقتايمىز. تابيعاتقا ايالى كوزقاراستى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن تۋعان ولكەگە تۋريستىك ساياحات جاساۋدىڭ، ونىڭ تابيعات ەرەكشەلىكتەرىمەن، ەكولوگيالىق جاعدايىمەن تانىسۋدىڭ ماڭىزى زور.
جالپى مەكتەپ الاڭىندا وسىنداي مادەني- ەستەتيكالىق ساۋىقتىرۋ ورتالىعىنىڭ قۇرىلىسى جۇزەگە اساتىن بولسا، ەرتەڭگى ۇكىلىگەن ءۇمىتىمىز- بولاشاق ۇرپاقتىڭ بالا كەزىنەن باستاپ ەكولوگيالىق مادەنيەت، ونىڭ ىشىندە تۋعان ولكەنىڭ تابيعاتى، جالپى تابيعات دەگەن كەڭ ۇعىمدى دۇنيەنى ايالاۋ، ونى قورعاۋ سىندى الدىن الۋ شارالارىمەن تانىستىرۋ – بۇگىنىگى كۇننەن باستاۋ كەرەك. گۇلزار جانە بۇرقاق – بۇل ادام دەم الاتىن، ءوزىنىڭ بويىندا ەستەتيكالىق مادەنيەتتى قالىپتاستىراتىن تابيعاتتىڭ عاجايىبى ىسپەتتى.
نەگىزىنەن № 10 ورتا مەكتەپتىڭ اۋلاسىن كوگالداندىرۋ ءىسىنىڭ ءبىر كورىنىسى- گۇلزارلارمەن قاتار مەكتەپتى اينالدىرا جاسىل قورشاۋ جاساۋ دا ءتيىمدى. جاسىل قورشاۋدى كادىمگى قاراعاشتان، ارشا جانە جايىلا وسەتىن قىلقاندى بيوتادان جاساۋعا بولادى. جاسىل قورشاۋ شاڭدى، جەلدى، شۋدى توقتادى جانە مەكتەپتەر ءۇشىن پايدالى، ءارى ءساندى.
ادەبيەت
1.ا.ا.يۆاشەنكو «قازاقستاننىڭ وسىمدىكتەر الەمى» سۋرەت ينسيكلوپەدياسى- الماتى كىتاپ 2004
2. شاڭىراق ءۇي- تۇرمىس ەنسيكلوپەدياسى. قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىنىڭ باس رەداكسياسى: الماتى، 1989 جىل- 457 بەت
3.گۇلستان «رەسپۋبليكالىق عىلىمي - تانىمدىق كوپشىلىك جۋرنال » قاڭتار 2008 № 1/35 12-13-بەت
4.نوۆيكوۆ يۋ.ا. ەكولوگيا، وكرۋجايۋششايا سرەدا ي چەلوۆەك: ۋچ. پوسوبيە دليا ۆۋزوۆ.- م.: گراند-فاير، 2001.- 320 س.
5. ا.جاقباسوۆا. گ.ءا.ساينوۆا.ەكولوگيا. جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان وقۋ قۇرالى. «باستاۋ» باسپاسى: الماتى، 2003 جىل- 38-39 بەت
6.مويا پرەكراسنايا داچا. № 4 اپرەل-ماي 2009. ۆ سادۋ ۋ فونتانا. 44-45 ستر.
You Might Also Like
