مادەنيەتتەگى مارگينالدىلىق فەنومەنى
قازىرگى زەرتتەۋشىلەر مارگينالدىلىقتى زەرتتەۋدە ءۇش تۇجىرىمدامالىق باعىتتى اجىراتادى: رولدىك، قۇرىلىمدىق جانە مادەني. ولارعا سايكەس، بىرىنشىدەن، رولدىك مارگينالدىلىق تۋرالى ايتۋعا بولادى. ول ءوزىن-وزى، رەفەرەنتتىك توپپەن مارتەبەسىن ءساتسىز سالىستىرۋ، ساباقتاستىرۋ ناتيجەسىندە تۋىندايدى. بۇل جاعدايدا، ادەتتە، ءبىز مارگينالدىلىقتى جۇزەگە اسىرۋدىڭ جەكە فورماسى تۋرالى ايتىپ وتىرمىز. مارگينالدىلىقتىڭ وسى ەرەكشە تۇرىنە نازار اۋدارۋ جالپى العاندا مارگينالدىق پروبلەماسىن قويۋدىڭ باستاپقى نۇكتەسى بولدى.
مارگينالدىلىقتىڭ ەكىنشى ءتۇرىن قۇرىلىمدىق مارگينالدىلىق دەپ اتاۋعا بولادى، ول مارگينالدى الەۋمەتتىك، ساياسي، ەكونوميكالىق جانە ت.ب. توپتاردى سيپاتتايدى. بۇل جاعدايدا قۇرىلىمدىق مارگينالدىلىقتىڭ ەرەكشە كورىنىستەرى رەتىندە الەۋمەتتىك، ساياسي، ەكونوميكالىق، ەتنيكالىق جانە باسقا دا مارگينالدىق تۇرلەرىن قاراستىرۋعا بولادى. ەڭ كوپ زەرتتەلگەنى – ەڭ الدىمەن الەۋمەتتىك-ساياسي پروسەستەردىڭ سالدارى رەتىندە قاراستىرىلاتىن الەۋمەتتىك مارگينالدىلىق. الەۋمەتتىك مارگينالدىلىق فەنومەنى «قوعامنىڭ شەتىندە» الەۋمەتتىك قۇرىلىمعا بىرىكتىرىلمەگەن، مارتەبەسى تومەن ادامدار مەن توپتاردىڭ بولۋىمەن بايلانىستى. الەۋمەتتىك مارگينالدارعا قوعام قالاۋسىز جانە بۇزۋشى رەتىندە قابىلداناتىن بارلىق ادامدار – قاڭعىباستار، جۇمىسسىزدار، ۇيسىزدەر، بىلىكتىلىگى جانە جالاقىسى تومەندەر، ۇمىتتەرى ورىندالماعان نەمەسە قولايسىز جاعدايعا تاپ بولعان ادامدار جاتادى.
مارگينالدىلىقتىڭ ءۇشىنشى ءتۇرى – مادەني. ونى زەرتتەۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتكەن العاشقى زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى ر.ە.پارك بولدى. كوشى-قون پروسەستەرىن زەرتتەۋ بارىسىندا تۇجىرىمداما جاساۋ «مارگينالدى تۇلعا»، ول يمميگرانتتىڭ جەكە دەڭگەيدە جۇزەگە اسىرىلاتىن بەيىمدەلۋ پروسەسى تۇلعا ءتۇرىنىڭ وزگەرۋىمەن ەمەس، الەۋمەتتىك-مادەني ۇدەرىسپەن بايلانىستى ەكەنىن انىقتادى. پارك مارگينالدى تۇلعانىڭ ءوزارا ارەكەتتەستىكتىڭ كەڭەيۋى ارقىلى تابيعي مادەني پروسەستىڭ ءونىمى ەكەنىن دالەلدى تۇردە كورسەتتى.
اتاپ ايتقاندا، چيكاگو سوسيولوگيالىق مەكتەبىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى ر.ە.پارك (1864–1944) ءوزىنىڭ «ادام ميگراسياسى جانە مارگينالدى ادام» ەسسەسىندە مادەني ءماندى بەلگىلەۋ ءۇشىن «مارگينالدى ادام» جانە «مارگينالدى تۇلعا» ۇعىمدارىن ۇسىندى، ولار ءۇشىن جاڭا قالالىق ءومىر سالتىنا بەيىمدەلۋ قاجەتتىلىگى جاعدايلارىنا تاپ بولعان يمميگرانتتاردىڭ مارتەبەسى مەن وزىندىك ساناسىن زەرتتەۋ ماقساتىندا. وسىلايشا، پارك مادەنيەتتى ونىڭ مارگينالدى قۇبىلىستارىن تالداۋ ارقىلى زەرتتەۋدى باستادى. شىنىندا دا، مادەنيەت بويىنشا مارگينالدىلىقتى انىقتاۋ بۇگىنگى تاڭدا جالپى قابىلدانعان مادەنيەتتىڭ دۋالدى تيپولوگياسىن تەرەڭدەتىپ، ونى ءداستۇرلى جانە جاڭاشىل رەتىندە كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
ءداستۇرلى مادەنيەتتىڭ ايرىقشا بەلگىسى – ونىڭ نورماتيۆتىك سيپاتى. مادەني داستۇرشىلدىك، ەڭ الدىمەن، قازىرگى قۇندىلىقتار مەن نورمالاردىڭ جيىنتىعى رەتىندە قارسى تۇرعان وتكەنگە باعىتتالعان، بۇرىننان بار قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتۋعا باعىتتالعان. مادەنيەتتەگى ءداستۇر ونىڭ ساقتالۋىنىڭ، ساباقتاستىعى مەن تۇراقتىلىعىنىڭ قاجەتتى شارتى، ادامنىڭ، توپتىڭ نەمەسە بۇكىل قوعامنىڭ مادەني بولمىسىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ العى شارتى جانە كونستيتۋتيۆتى باستاماسى رەتىندە ارەكەت ەتەدى. مۇنداي جاعدايدا ءداستۇردىڭ جوعالۋى نەمەسە السىرەۋى كوبىنە وتكەننەن ءۇزىلۋ، رەسەپتتىڭ مىندەتتى سيپاتىنا جاتاتىن «قاسيەتتى» نورمالاردى بۇزۋ رەتىندە تەرىس قابىلدانادى. ءداستۇرلى مادەنيەت اياسىندا ۇلكەن مانگە يە قوعامدىق پىكىر، ادەتتە، نورمالاردى قورعاۋعا جانە ولاردى شەكتەن تىس بۇزۋشىلارعا قارسى باعىتتالعان. مارگينالدى تۇراقتىلىققا قاتەر رەتىندە قاراستىرا وتىرىپ، قوعامدىق پىكىر ولارعا جاعىمسىز سيپاتتار بەرەدى، ولاردى مادەني قولايلى شەكارادان ىعىستىرادى جانە سول ارقىلى مادەنيەتتى ديناميزم مەن وزگەرتۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرادى.
يننوۆاسيالىق مادەنيەت، كەرىسىنشە، ديناميزممەن سيپاتتالادى، ول وتكەنگە جاتاتىن ءداستۇرلى فورمالاردى ىعىستىرۋعا جانە بولاشاقتى قۇرايتىن جاڭا ستاندارتتاردى ورناتۋعا باعىتتالۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. جاڭاشىلدىق كوزقاراستىڭ نەگىزىندە ينديۆيدۋاليزم جاتىر، ال يننوۆاسيالىق قىزمەتتىڭ تاسىمالداۋشىسى – «مادەني قىلمىسقا» قابىلەتتى جارقىن شىعارماشىلىق جانە دەربەس تۇلعا. ءدال وسى مارگينالدى تۇلعالار قازىرگى ءداۋىردىڭ - قايتا ورلەۋ ءداۋىرىنىڭ باستاۋىندا تۇردى. الايدا مارگينالدار ەۋروپاداعى بۋرجۋازيالىق ريەۆوليۋسيالاردىڭ جەڭىسىنەن كەيىن ناقتى زاڭدىلىققا يە بولدى، بۇل كەزدە تاۋەلسىز سىني ويلاۋ، ستاندارتتى ەمەس شەشىمدەر قابىلداۋ جانە وتكەننىڭ مادەني ستەرەوتيپتەرىنەن ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتۋ قابىلەتىندە كورىنەتىن يننوۆاسيالىق بەلسەندىلىك ايقىنداۋشىعا اينالدى. پوستمودەرندىك ءداستۇر اياسىندا مارگينال ادامزاتتى بارلىق مادەني شەكارالاردان ءوتىپ، الەۋمەتتىك ءومىردىڭ جاڭا فورمالارىنا اپاراتىن مادەني كەيىپكەر مارتەبەسىن الادى.
دەگەنمەن، يننوۆاسيانىڭ ابسوليۋتتەنۋى، سونداي-اق ءداستۇردىڭ ابسوليۋتتەنۋى مادەنيەتتىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋعا ءقاۋىپ توندىرەدى: يننوۆاسيانىڭ رەتسىز جانە كوشكىن ءتارىزدى سيپاتى ادامدى باسپاناسىز، بەيىمدەلمەگەن سەكىلدى سەزىندىرەدى جانە بەلگىسىزدىكتەن قورقادى. «جاڭالىقتىڭ قادامى، سونىمەن بىرگە، قوعامدا قورقىنىش تۋدىراتىن جانە شىعارماشىلىققا سايكەس كوزقاراستى قالىپتاستىراتىن ءقاۋىپ رەتىندە قابىلدانادى. جانە، قوعامنىڭ پروگرەسسيۆتى بولىگى پروسەستىڭ جاعىمدى قاسيەتتەرىن تانۋعا دايىن بولسا دا، كونسەرۆاتيۆتى ورتالار شىعارماشىلىق بەلسەندىلىكتىڭ كەز كەلگەن كورىنىسىن ولاردىڭ الەۋمەتتىك تۇراقتىلىعىنا نۇقسان كەلتىرەتىن ءقاۋىپ رەتىندە قابىلدايدى، بۇل شىن مانىندە قۋدالاۋدىڭ شىنايى سەبەبى بولىپ تابىلادى...».
تاريحي تاجىريبەنى تالداۋ مادەنيەت دامۋىنىڭ جالپى تەندەنسياسى ءداستۇرلى مادەنيەتتەن يننوۆاسيالىق مادەنيەتكە كوشۋ ەكەنىن كورسەتەدى. بۇل قازىرگى قوعام مادەنيەتىندەگى بارلىق ۇلكەن كەڭىستىكتى وزىنە ءتان مارگينالدىلىعىمەن يننوۆاسيانىڭ پروبلەمالىق ءورىسى الىپ جاتقانىن بىلدىرەدى.
سونىمەن، مادەني مارگينالدىلىق كەڭىستىگى - بۇل ءبىر جاعىنان ءداستۇردىڭ شەكاراسى مەن پەرسپەكتيۆاسىن كەڭەيتۋ ارقىلى جاڭاشىلدىقتىڭ داستۇرگە اينالۋ كەڭىستىگى، ەكىنشى جاعىنان، ونىڭ ستاندارتتارىن بۇزۋ جانە ءداستۇردى جوققا شىعارۋ. شىنىندا دا، نورمانىڭ بار بولۋىنىڭ ءوزى شەكارانى بەكىتۋ، ونىڭ بولۋىنىڭ شارتى ءارقاشان شەكارانى بۇزۋ، «قىلمىس» مۇمكىندىگى بولىپ تابىلادى. بۇل ماعىنادا قوعامدا رەسمي (زاڭدى تۇردە بەكىتىلگەن نورمالار) جانە بەيرەسمي تۇردە بەكىتىلگەن (مورالدىق نورمالار، ادەت-عۇرىپتار، داستۇرلەر) الەۋمەتتىك-مادەني نورمالاردان اۋىتقۋمەن انىقتالاتىن ءومىر سالتى رەتىندەگى ديەۆيانتتى ءومىر سالتى كەز كەلگەن مادەنيەتتە مىندەتتى تۇردە كورسەتىلەدى.
مادەني مارگينالدىلىقتىڭ مىسالى رەتىندە «اندەگراۋند» (اعىلش. underground – جەر استى) سياقتى قۇبىلىستى قاراستىرايىق. «اندەگراۋند» ۇعىمى حح عاسىردىڭ 60-جىلدارىندا اقش-تا پايدا بولدى جانە نيۋ-يورك بوگەمياسىنىڭ باستاپقىدا «استىرتىن» سۋبمادەنيەتىنە جاتقىزىلدى، كونترمادەنيەت دەپ اتالاتىن قۇرامداس بولىكتەرىنىڭ ءبىرى، كەڭ اۋقىمدى مارگينالدى قوزعالىس. اندەگراۋند «كوپشىلىكتىڭ ساناسىندا ۇستەمدىك ەتەتىن الەۋمەتتىك مىنەز-قۇلىق پەن ەستەتيكالىق نورمالاردىڭ ءداستۇرلى داعدىلارىن» جوققا شىعارادى. ۆ.كۋريسىن اتاپ وتكەندەي، «مادەني استىرتىن – بۇل جەكە ادامنىڭ جان دۇنيەسىن قۇتقارۋ ەمەس، ينستيتۋت. بۇل ءوز قۇندىلىقتارى مەن باسىمدىقتارىن، ءوز يەرارحيالارىن جاسايتىن جەكە تۇلعالاردىڭ سىني ماسساسى...».
انىقتالعان كوممەرسيالىق قىزىعۋشىلىقتىڭ جوقتىعى، كونفورميزم، تاۋەلسىزدىك، يننوۆاسياعا جانە ەكسپەريمەنتتەرگە ۇمتىلۋ اندەگراۋندتەردىڭ نەگىزگى سيپاتتامالارى بولىپ تابىلادى. بۇل سيپاتتامالار باتىستىق پەن كەڭەستىك استىرتىندارعا ورتاق، دەگەنمەن ولار ايتارلىقتاي ەرەكشەلەنەدى.
ماقالا اۆتورى - ولمەسوۆا ارۋجان. «ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى»، «فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى»، «ءدىنتانۋ جانە مادەنيەتتانۋ كافەدراسى»، «6B03102 -مادەنيەتتانۋ» ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسى، 3 كۋرس ستۋدەنتى
جەتەكشىسى – اليكبايەۆا مارجان باشانوۆنا
You Might Also Like
-
ابىلاي (ءابىلمانسۇر) جاس كەزىندە تولە ءبيدىڭ تۇيەلەرىن باعىپ جۇرەدى. بىردە ول قازاق باتىرلارىنىڭ قارۋ-جاراقتارىن اسىنىپ، اتتانىپ بارا جاتقاندارىن كورەدى داعى، قۇستاي ۇشىپ تولە بيگە كەلەدى.
-
"ترانسگرەسسيا" تەرمينى بيولوگيادان الىنعان: تۇقىم قۋالاۋشىلىق تەورياسىندا اتا-انالىق ورگانيزمدەرگە ءتان بەلگىلەردى مەتيستەر ارقىلى جەڭۋ دەگەندى بىلدىرەدى. ول گەولوگيا مەن گەوگرافيادا ...
