مادەنيەتتىڭ وڭاي جولى
«ىلگەرى كەتكەننىڭ ءيتى وتتايدى، كەرى كەتكەننىڭ كەلىنى ۇرلىق قىلادى» دەگەندى ەستىگەن مەنىڭ ءبىر قازاق تىلىنەن ماقرۇم قالعان ءىنىم ايتادى: «نەمەنە سوندا يت اۋزىنا كەلگەندى ايتا بەرە مە ەكەن، ءيتتىڭ سويلەگەنىن كىم كورىپتى، ال جارايدى، «كەلىن ۇرلىق قىلادى» دەگەندى تۇسىنەلىك، كەرى كەتكەنى نەسى، و زاماننان بۇ زامان ارتىنا قاراي جۇرەتىن ادام بولا ما ەكەن». مىنە، بۇدان ارتىق ءتىلدىڭ توقسان تولعاۋىن قالاي ءبىل دەمەكسىڭ، وعان! بىلگىش-اق ەمەس پە؟! وسىلاي قازاق ءتىلىن جاساۋشىلاردى — الدە مايقىنى، الدە تولەنى، قازبەكتى، ايتەكەنى پورا-پوراسىن شىعارىپ سويىپ تاستاعان ءىنىمنىڭ ءوزى دە، ۇيىندەگى كەلىنى دە وزدەرىن قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جۇلدىزىمىز دەپ ەسەپتەيدى.
كىم بىلەدى، ازدى-كوپتى مەن دە ون بەس جىل وقىپ ەدىم، مادەنيەتتى تۇسىنە الماي ءجۇرمىن بە، ايتەۋىر كەلىنىمىز ءباتجان ەكەۋمىزدىڭ مادەنيەت جونىندەگى تۇسىنىگىمىز ەكى باستى جىلانداي ەكى جاققا قاراپ ايىر شىعا كەلەتىن جايى بار. ءباتجان مىسالى ساتاندى عانا مادەنيەتتى دەپ ۇعادى.
«كوردىڭىز بە،. — دەيدى ول، — شۇمەكتى جۋىپ، تۇبەكتى شايىپ، ىشىنە كۇل سالىپ دايىنداپ، بالانى دا توسىپ، تەمەن جاعىن جۋىپ، قۇرعاتىپ تۇرعان ەركەكتى — ياعني ءبىزدىڭ ساتاندى مادەنيەتتى دەمەگەن كىسىنىڭ كوزى شىقسىن». — شىنىمەن ەگەر دۇنيەدەگى مادەنيەتتى ادام مەنىڭ ءىنىم
ساتان بولسا، جانىندا وتىرعان ماعان ونىڭ ۇلگىسىن ۇيرەنۋ قيىنعا سوعا قويا ما!؟ ويتكەنى الىستان مادەنيەتتى اربالاعانشا، جاقىننان، جانىمنان — ساتاننان دوربالاي بەرمەيمىن بە!؟ سوندا ساتاننان. ۇيرەنەتىن مادەنيەتىمنىڭ ءتۇرى سىزدەردى قايدام، ماعان اۋىر بولمايتىن سياقتى. ايتانجاننىڭ تۇبەگىندەگىنى توگىپ، جۋىپ-شايىپ قويسام، ساپ-سارى الا جورگەكتى جۋىپ، ادەمىلەپ وتەكتەپ قويسام، بەس تۇلەيتىن بالاما بەسىك جاساي بىلسەم (بەسىككە بالانىن. توسەك ورنىن سالۋدى ايتامىن)، ۇيگە كەلگەن كىسىنى تىك تۇرعان قالپىندا اڭگىمەلەسىپ، ەسىكتەن بەرى قاراي جىبەرمەي، قايتا سىپ بەرۋىن، ياعني جوتاسىن كورۋىمە جاعداي جاساسام، ەڭ بولماسا وتىرىك تە بولسا تولەۋباي كەلگەندە تەرگە شىق دەمەسەم، شولدەپ كەلگەندە ماجىكۇنگە قاسىقتى قارا سۋ تامىزباسام (ويتكەنى قالادا سۋعا دا اقشا تولەيمىز عوي)، سونان سوڭ قۇداي قوسقان قوساعىم باپاشتى قازان-اياقتان قۋىپ شىقسام، تاماقتى شەگەنە باس باپاش ەكەۋمىزگە عانا جەتەتىن جاساپ، شيكى ءدانىن تۇسىرمەي، ءجىپ-شىراعاسىن شىعارماي، داستارقانعا اپارىپ قويىپ، ونى اسقا شاقىرسام، قىسقاسى ءاسۇيدى تۇپ-تۇگەل جاۋلاپ السام مادەنيەتتى بولىپ، ادام قاتارىنا قوسىلىپ شىعا بەرەتىن ءتۇرىم بار. مىنە، مەنىڭ ءىنىم ساتان وسىنى جاساعاندىقتان، كوك ينەنى ءباتجانعا كوكتەتپەگەندىكتەن مادەنيەتتىڭ تورىنەن ورىن العان ەكەن. سوندا ءبىزدىڭ ءباتجان كەلىن ايتەۋىر «ساباسىمەن كوتەرىپ كەلە جاتىرسىڭ با؟!» دەگىزبەيتىن بولسا كەرەك. وندا دا ايتەۋىر پاتشا جاياۋ باراتىن جەر ۇيدە بولعاندىقتان شىعار. باسقانىڭ ءبارى ساتانجاننىڭ موينىندا. كەلىننىڭ كوزقاراسىنشا عافۋ ەتىڭىز، ءباتجان كەلىننىڭ) مادەنيەت دەگەنىڭىز وسى! ال وسىدان كەيىن ساۋساعىن قوزعامايتىن كەلىنىڭىزدى ماقتاۋلى قازاق اتى كوتەرە الار ما ەكەن؟ سوندا ءباتجان كەلىننەن مەنىڭ ۇققانىم: ايتەۋىر ايەلگە جۇمىس بولماسا، ىشسە، جەسە، سەمىرسە بولعانى!
بايقاپ وتىرسام، ءباتجان كەلىننىڭ مادەني ەتىنىڭ ناق وسى ءبىر كەزەڭدە ساتانعا تيەر پايدالى جاعى دا بار ەكەن. مىسالى تاماق ىستەگەن كىسى، تاماققا كەرەكتى شيكىزاتتى ماگازيننەن، بازاردان ءوزى اكەلۋى كەرەك قوي. ءباتجان كەلىن وندايدا قولىنىڭ قارىن تالدىرىپ، ەكى جاعىن تەڭدەپ جۇرە الا ما؟ ماشينامەن بارۋى كەرەك قوي. ال ءاسۇيدى جاۋاپتىلىعىنا الىپ، قازاننىڭ ءبىر قۇلاعى عانا ەمەس ەكى قۇلاعىنا يە بولعان سوڭ بازارعا، ماگازينگە ماشينامەن ساتان ءوزى بارادى داعى. سوندا ايەلىن ماشينامەن بازارعا جىبەردى دەگەن جامان اتتان ساتان دا، ەگەر شۇمەك جۋىپ، تۇبەك تازالاي السام، ساتان ىنىمدەي بولۋ قولىمنان كەلسە، مەن دە قۇتىلىپ، الماتىنىڭ اشىق كۇنىندەي شايداي اشىلىپ شىعا كەلەدى ەمەسپىن بە!؟
ءبىر قالت ەتكەندە تىنىشكۇلگە كەزدەسىپ مۋرا ەكەۋمىزدىڭ ەسەپقويلىق، شىلىقتان دەنى ساۋ، كەۋدەسى تازا، مادەنيەتى باسىم ويىمىزدى ايتىپ كورىپ ەدىم، تىنىشكۇل:
— قوناق ەشكىمنىڭ ىرىسىن ىشپەيدى. وندايدى كوتەرە المايتىن ادام وڭاشا تۇرسىن، — دەدى كۇلىپ. ال ەندى مۇنىڭ قايسىسى مادەنيەت ەكەنىن ءتۇسىنىپ كورىڭىز. مەنىڭ كەلىنىم ءباتجان دا مۋرانى قوشتايدى.
ارينە، تىنىشكۇل سوزىنەن «ادام كۇنى اداممەن» دەگەندى ۇعاسىز. ال ادامنان اۋلاق بولۋ دەگەن دە مادەنيەت بار ەكەن. مىسالى تارباق مۇرىن تارعاق ايەلى قارعا ەكەۋى قىس كەزى قىراۋدا تارعاقتىڭ اكە-شەشەسىن ۇيىنەن قۋىپ شىقتى دا، ولار ەڭىرەگەندە ستەگى تولىپ، الىستاعى ەلىنە، سۇرشا قىز قالعان كوكشەتاۋعا تارتتى. بۇل جەردە ولار «كارىسى باردىڭ كاپىرى بار» دەگەن ماقالدان شىقپاعان، كەرىسىنشە «كارىسى باردىڭ ءار ءىسى بار»، كەلىمدى-كەتىمدى كىسىسى بار، شالدىڭ تالىسى بار، كىسەسى بار، ونىڭ ءبارى ءۇيدىڭ سۇرقىن كەتىرەدى دەگەننەن شىققان. ال مادەنيەتتىڭ اتاسى تازالىق دەگەن. «تاماق بولعان جەردە تازالىق بولا ما»، — دەيدى قارعا. سوندىقتان بۇل ەكەۋى ۇيلەرىنە كەلگەندەردى ەتكە ەمەس، كەپكە تويعىزىپ شىعارىپ سالادى. شال-كەمپىر كەتكەن سوڭ ۇيىنە تاماق ىستەمەگەندىكتەن، ولاردىڭ ۇيىندەگى تاراقاننىڭ ءبارى اشتان قىرىلىپ قالىپتى. تاراقان جوق بولعان جەر تازالىق ەمەي نەمەنە؟ ال ەندەشە مادەنيەتكە جەتەم دەسەڭىزدەر ۇيگە كەلگەندى قۇرى اۋىز اتتاندىرۋعا ۇيرەنگەندەرىڭىز ءجون بولاتىن كورىنەدى. وسىنىڭ ءوزى پايدالى-اۋ دەيمىن. ناق وسى ءبىزدىڭ ايەلدىڭ قولىنان وڭاي كەلەتىنىنە مەنىڭ شۇبام جوق.
ال ەندى، مەنىڭ تاعى ءبىر كورشىم ريممانىڭ مادەنيەتى — كۇشىك كۇتۋ. نە ۇرە بىلمەيتىن، نە يەسىن قورعاي المايتىن مىسىقتاي قارا كۇشىكتى ريمما قارا تۇمسىعىنان ءشوپ-شوپ سۇيەدى. شاماسى، بۇل مادەنيەتتىڭ مەن ومىرىمدە جەتە المايتىن ەڭ جوعارعى ساتىسى بولسا كەرەك. ەتتى وزىنە، ياعني ادامعا ىزدەمەي تايقار-ەسەكتەي الا يتىنە ىزدەيتىن تاسقۇلاق كورشىم دە بار. نە كەرەك، مادەنيەت دەگەننىڭ ءبارى ءبىزدىڭ اۋىلدا. ءبىراق سونىڭ قايسىسىن قابىلدارىمدى بىلمەي قاپىدا ءجۇرمىن. شىنىنا كەلسەم، ءبارى دە مەنىڭ قولىمنان كەلەتىن سياقتى. اسىرەسە ەسىكتى ىشىنەن تارس بەكىتىپ الۋ مادەنيەتى ويىما قونا كەتەدى. ال يتپەن قۇشاقتاسىپ جاتۋ شە؟ ەگەر مادەنيەتتىڭ مىقتىسى وسى ەكەنىنە كوزىمدى جەتكىزسەڭىز، وعان كونبەسكە شارا بار ما؟ وسى توڭىرەكتە ماعان مادەنيەتى ايىرىپ بەرەر ادام تابىلار ما ەكەن. گۇل قۇشاقتا دەگەن ءجون، قۇشاقتاۋ قانداي مادەنيەت بولار ەكەن، ءا؟!
You Might Also Like
-
ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ باس زووتەحنيگى جاقسى جىگىت، ال ديرەكتورىمىز كەرەمەت دەسەم دە بولادى. ولار جۇرتپەن ارالاسقاندا ناۋرىز كوجەنىڭ قويۋىنداي قالىڭ كەپتىڭ ىشىنەن ديرەكتور قايدا، باس زووتەحنيك قايدا دەيتىن...
