ماڭگىلىك ەلدىڭ ۇلى تاريحى – قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى
تاراز قازاسى، №10 مەكتەپتىڭ تاريح ءمۇعالىمى
اقجىگىت قىزى ايشا
ماڭگىلىك ەلدىڭ ۇلى تاريحى – قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى
كىرىسپە
تاقىرىپتىڭ وزەكتىلىگى: تاۋەلسىزدىك تىزگىنىن قولعا العاننان كەيىن، وتكەنىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ قالاي، قاشان قۇرىلعانى تۋرالى ءبىلۋ ماڭىزدى ماسەلە بولىپ تابىلادى.
حV - حVءىىى عاسىردا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك - شىعىس بولىگىندە قۇرىلعان قازاق حاندىعى ءىرى تاريحي وقيعا بولدى. ءحىV - حV عاسىرلاردا دەشتى قىشپاق پەن ماۋەرەنناحر، موعولستاندا بولعان ەتنيكالىق پروسەسستەردىڭ دامۋى، ەۋرازيالىق شىعىس جانە ورتا بولىگىندەگى ساياسي دامۋ قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ باستى فاكتورى بولدى. سوندىقتان ءحىV عاسىردا پايدا بولعان اق وردا، نوعاي ورداسى، ءسىبىر حاندىعى، موعولستان سەكىلدى مەملەكەتتەر جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ مەملەكەتى دەپ ەسەپتەلەدى.
حV عاسىردىڭ ورتا شەنىندە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا اسەر ەتكەن ساياسي وقيعالار: ماۋرەنناحرداعى اقساق تەمىر ۇرپاقتارىنىڭ مەملەكەتى دەشتى قىپشاقتاعى ءابىلحايىر حاندىعى، جەتىسۋ مەن شىعىس تۇركىستانداعى موعولستان مەملەكەتى، وڭتۇستىك سىبىردەگى قالماق تايپالارى، يران مەن ءازىربايجانداعى قارا قويۋنلى اۋلەت اراسىنداعى كۇردەلى ساياسي شيەلەنىستەر.
«ماڭگىلىك ەلدىڭ» ۇلى تاريحىندا بابالارىمىز كەڭ بايتاق ەلىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ قالۋ جولىندا كۇردەلى كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، قاسىق قانى قالعانشا كۇرەسىپ، بۇگىنگى قازاقستاننىڭ ۇلان - عايىر جەرىن ەرلىكپەن قورعاپ قالدى. ءبىز بۇل ەرلىكتى ەشقاشان ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
قازاقستان پرەزيدەنتى، ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ: «ءبىزدىڭ ەلى - ءمىز، قازاق جۇرتىنىڭ ارعى ءتۇبى عۇنداردان باستالادى. عۇنداردان كەيىن كوك تۇرىكتەرگە جالعاسادى.
التىن وردا ورنىعادى. ءسويتىپ، حاندىق داۋىرگە ۇلاسىپ، كەيىن بىرتىندەپ تاۋەلسىزدىككە كەلىپ تىرەلەدى»، – دەپ اتاپ كورسەتتى.
بۇل ەل تاريحىن زەرتتەۋشى عالىمدار ءۇشىن، سونداي - اق، جالپى قوعامنىڭ تاريحي تانىمى ءۇشىن دە ماڭىزى زور تۇجىرىم. ۇلت تاريحىنىڭ ىرگەلى كەزەڭىنە قالام تارتقان كورنەكتى جازۋشى ءىلياس ەسەنبەرلين: «قازاقتىڭ ءوز مەملەكەتى بولعان جانە ءبىزدىڭ تاريح وتە كونە الەمدىك تاريحتىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى»، – دەگەن پىكىر ايتقان. قازاق ەلىنىڭ تاريحىندا قازاق حاندىعى ءداۋىرىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە ماڭىزدى. ال قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىندا ءاربىر تۇلعانىڭ، ءاربىر وقيعانىڭ، ءاربىر داتانىڭ وزىندىك ورنى بار. سولاردىڭ ىشىندە حاندىقتىڭ قۇرىلۋىنىڭ ورنى ەرەكشە. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى – قازاقستان اۋماعىندا ەجەلگى زامانداردان بەرى ۇزىلمەي، ۇزدىكسىز ءجۇرىپ كەلگەن ەتنيكالىق پروسەستەر ءحىV - حV عاسىرلارداعى شىعىس دەشتى قىپشاق اۋماعى مەن وعان كورشىلەس ايماقتارداعى ساياسي قۇرىلىمدار دامۋىنىڭ زاڭدى قورىتىندىسى بولىپ ەسەپتەلەدى.
قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ اسا زور ماڭىزدى جاعىنا ونىڭ ەتنيكالىق دامۋدى جاڭا ساتىعا كوتەرۋى، ونى ءبىر دەڭگەيدەن ەكىنشى ءبىر دەڭگەيگە جەتكىزۋى جاتادى. ەتنيكالىق ءۇردىس پەن ساياسي دامۋ بارىسى ءبىر ارنادا توعىسىپ، جاڭا سيپاتتاعى مەملەكەتتى دۇنيەگە اكەلەدى. قازاق حاندىعىنىڭ تۋى العاش جەلبىرەي تىگىلگەن قوزىباسىنىڭ قاي جەردە ورنالاسقانىن انىقتاۋ وتە ماڭىزدى ماسەلە.
قوزىباسى جايلاۋىن مەكەندەۋ جانىبەك پەن كەرەي سۇلتاندارعا ءتيىمدى ەدى. تاياۋ باتىسىنداعى كىندىكتاس، قازىرگى قورداي جوتالارى جاۋعا ۇرىمتال جەر بولعاندىقتان، جانىبەك پەن كەرەي بۇل اۋداندى مەكەندەۋگە تاڭداي قويماسى تۇسىنىكتى.
زەرتتەۋ جۇمىستىڭ ماقساتى مەن مىندەتى: وسى زەرتتەۋ
جۇمىستىڭ نەگىزگى ماقساتى: تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحى - قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى، قوزىباسى – قازاق حاندىعىنىڭ العاش تۋى تىگىلگەن جەر تۋرالى،“قازاق تەرمينىنىڭ» قالىپتاسۋىن انىقتاپ جانە تاريحي ماڭىزىن اشىپ كورسەتۋ. وسى ماقساتتا الدىما مىناداي مىندەتتەر قويدىم.
- قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى قازاقستان جەرىندە ءحىV - حVع. ورىن العان الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق ساياسي پروسەستەردەن تۋعان زاڭدى قوعامدىق قۇبىلىس ەكەندىگىن دالەلدەۋ.
- حاندىقتىڭ نەگىزىن قالاعان حانداردىڭ حاندىق قۇرۋداعى ءرولىن انىقتاۋ جانە ولاردىڭ تەگى تۋرالى ايتۋ.
- «ماڭگىلىك ەلدىڭ» ۇلى تاريحىندا قازاق تەرمينىنىڭ ماڭىزدىلىعىن تۋرالى قۇندى مالىمەتتەر بەرۋ.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ قۇرىلىمى: زەرتتەۋ جۇمىسى كىرىسپەدەن، ءبىر تاراۋدان، ءۇش تارماقشادان، قورىتىندىدان جانە پايدالانىلعان ادەبيەتتەر تىزىمىنەن تۇرادى.
1. ماڭگىلىك ەلدىڭ ۇلى تاريحى – قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋى.
1. 1 قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى.
XV عاسىردىڭ ءىى - جارتىسىندا تاريح ساحناسىنا جاڭا ءبىر ساياسي قۇرىلىم – قازاق حاندىعىن، العاشقى قازاق مەملەكەتىن الىپ كەلگەن ماڭىزدى وقيعالار تىزبەگىن سارالاپ كورەيىك.
تاريحي ادەبيەتتەردە «كوشپەلى وزبەكتەر» مەملەكەتى دەپ اتالاتىن ءابىلحايىر حاندىعى (1428 - 1470ج. ج.) XV عاسىردىڭ 30 - 40 - شى جىلدارى ءوز دامۋىنىڭ جوعارى شەگىنە جەتەدى. 16 - 17 جولىنان بيلىككە ارالاسقان شايبانيلىق ءابىلقايىر حان دەشتى قىپشاقتىڭ رۋ – تايپا كوسەمدەرى مەن بيلەردىڭ قولداۋىنا سۇيەنە وتىرىپ، XV عاسىردىڭ 30 - شى جىلدارى سونداعى حاندار مەن سۇلتانداردىڭ قارسىلىقتارىن باسادى. ءسويتىپ دەشتى قىپشاقتا كوشپەلى تايپالار نەگىز بولعان ءبىرتۇتاس مەملەكەت قۇرۋعا ۇمىتىلادى. 1446 جىلى ول سىرداريا وزەننىڭ ورتا اعىسى بويىنداعى تۇركىستان ايماعىن وزىنە قاراتىپ، «كوشپەلى وزبەكتەر» مەملەكەتىنىڭ استاناسىن باتىس سىبىردەن تۇركىستان ايماعىنا سىعاناق قالاسىنا كوشىرەدى. [2؛ 158 ب] سونداي - اق ءابىلحايىر حان 1449 - 1451 جىلدارى ماۋرەنناحردا قالىپتاسقان ساياسي داعدارىستى ءوز پايداسىنا شەشپەك بولىپ، تاققا تالاسۋشى اقساق تەمىر ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى ءابۋ سايد مىرزانى قولدايدى دا، تىكەلەي اسكەري كومەكتىڭ جاردەمىمەن ونى سامارقان تاعىنا وتىرعىزادى.
ءسويتىپ، ءابىلحايىر حان ءوز حاندىعىنىڭ وڭتۇستىگى مەن باتىسىنداعى مەملەكەتتەردىڭ باسىنا وزىنە قولايلى ادامداردى قويا وتىرىپ، ءوز مەملەكەتىنىڭ شەكارالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەدى جانە ءوزى وتىرعىزعان بيلەۋشىلەرمەن ءتيىمدى قاتىناس ورناتادى. جالپى العاندا XV عاسىردىڭ 40 - 50 جىلدارى «كوشپەلى وزبەكتەر» مەملەكەتىنىڭ سىرتقى ساياساتى وڭتۇستىكتە جانە باتىستا بەلسەندى، ناتيجەلى تۇردە جۇرگىزىلەدى.
جالپى العاندا، ءابىلحايىر حاندىعىنىڭ ىشكى ساياسي السىزدىگى، اسىرەسە 1457 جىلى قالماقتاردىڭ جەڭىلۋى ونىڭ مەملەكەتىنىڭ ىدىراۋ پروسەسىن تەزدەتەدى. ال ول ءوز كەزەگىندە كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردىڭ ءابىلحايىردان ءبولىنىپ، موعالستاندا جەكە حاندىق قۇرۋىنا قولايلى جاعدايلار جاسايدى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
اقجىگىت قىزى ايشا
ماڭگىلىك ەلدىڭ ۇلى تاريحى – قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى
كىرىسپە
تاقىرىپتىڭ وزەكتىلىگى: تاۋەلسىزدىك تىزگىنىن قولعا العاننان كەيىن، وتكەنىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ قالاي، قاشان قۇرىلعانى تۋرالى ءبىلۋ ماڭىزدى ماسەلە بولىپ تابىلادى.
حV - حVءىىى عاسىردا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك - شىعىس بولىگىندە قۇرىلعان قازاق حاندىعى ءىرى تاريحي وقيعا بولدى. ءحىV - حV عاسىرلاردا دەشتى قىشپاق پەن ماۋەرەنناحر، موعولستاندا بولعان ەتنيكالىق پروسەسستەردىڭ دامۋى، ەۋرازيالىق شىعىس جانە ورتا بولىگىندەگى ساياسي دامۋ قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ باستى فاكتورى بولدى. سوندىقتان ءحىV عاسىردا پايدا بولعان اق وردا، نوعاي ورداسى، ءسىبىر حاندىعى، موعولستان سەكىلدى مەملەكەتتەر جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ مەملەكەتى دەپ ەسەپتەلەدى.
حV عاسىردىڭ ورتا شەنىندە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا اسەر ەتكەن ساياسي وقيعالار: ماۋرەنناحرداعى اقساق تەمىر ۇرپاقتارىنىڭ مەملەكەتى دەشتى قىپشاقتاعى ءابىلحايىر حاندىعى، جەتىسۋ مەن شىعىس تۇركىستانداعى موعولستان مەملەكەتى، وڭتۇستىك سىبىردەگى قالماق تايپالارى، يران مەن ءازىربايجانداعى قارا قويۋنلى اۋلەت اراسىنداعى كۇردەلى ساياسي شيەلەنىستەر.
«ماڭگىلىك ەلدىڭ» ۇلى تاريحىندا بابالارىمىز كەڭ بايتاق ەلىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ قالۋ جولىندا كۇردەلى كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، قاسىق قانى قالعانشا كۇرەسىپ، بۇگىنگى قازاقستاننىڭ ۇلان - عايىر جەرىن ەرلىكپەن قورعاپ قالدى. ءبىز بۇل ەرلىكتى ەشقاشان ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
قازاقستان پرەزيدەنتى، ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ: «ءبىزدىڭ ەلى - ءمىز، قازاق جۇرتىنىڭ ارعى ءتۇبى عۇنداردان باستالادى. عۇنداردان كەيىن كوك تۇرىكتەرگە جالعاسادى.
التىن وردا ورنىعادى. ءسويتىپ، حاندىق داۋىرگە ۇلاسىپ، كەيىن بىرتىندەپ تاۋەلسىزدىككە كەلىپ تىرەلەدى»، – دەپ اتاپ كورسەتتى.
بۇل ەل تاريحىن زەرتتەۋشى عالىمدار ءۇشىن، سونداي - اق، جالپى قوعامنىڭ تاريحي تانىمى ءۇشىن دە ماڭىزى زور تۇجىرىم. ۇلت تاريحىنىڭ ىرگەلى كەزەڭىنە قالام تارتقان كورنەكتى جازۋشى ءىلياس ەسەنبەرلين: «قازاقتىڭ ءوز مەملەكەتى بولعان جانە ءبىزدىڭ تاريح وتە كونە الەمدىك تاريحتىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى»، – دەگەن پىكىر ايتقان. قازاق ەلىنىڭ تاريحىندا قازاق حاندىعى ءداۋىرىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە ماڭىزدى. ال قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىندا ءاربىر تۇلعانىڭ، ءاربىر وقيعانىڭ، ءاربىر داتانىڭ وزىندىك ورنى بار. سولاردىڭ ىشىندە حاندىقتىڭ قۇرىلۋىنىڭ ورنى ەرەكشە. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى – قازاقستان اۋماعىندا ەجەلگى زامانداردان بەرى ۇزىلمەي، ۇزدىكسىز ءجۇرىپ كەلگەن ەتنيكالىق پروسەستەر ءحىV - حV عاسىرلارداعى شىعىس دەشتى قىپشاق اۋماعى مەن وعان كورشىلەس ايماقتارداعى ساياسي قۇرىلىمدار دامۋىنىڭ زاڭدى قورىتىندىسى بولىپ ەسەپتەلەدى.
قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ اسا زور ماڭىزدى جاعىنا ونىڭ ەتنيكالىق دامۋدى جاڭا ساتىعا كوتەرۋى، ونى ءبىر دەڭگەيدەن ەكىنشى ءبىر دەڭگەيگە جەتكىزۋى جاتادى. ەتنيكالىق ءۇردىس پەن ساياسي دامۋ بارىسى ءبىر ارنادا توعىسىپ، جاڭا سيپاتتاعى مەملەكەتتى دۇنيەگە اكەلەدى. قازاق حاندىعىنىڭ تۋى العاش جەلبىرەي تىگىلگەن قوزىباسىنىڭ قاي جەردە ورنالاسقانىن انىقتاۋ وتە ماڭىزدى ماسەلە.
قوزىباسى جايلاۋىن مەكەندەۋ جانىبەك پەن كەرەي سۇلتاندارعا ءتيىمدى ەدى. تاياۋ باتىسىنداعى كىندىكتاس، قازىرگى قورداي جوتالارى جاۋعا ۇرىمتال جەر بولعاندىقتان، جانىبەك پەن كەرەي بۇل اۋداندى مەكەندەۋگە تاڭداي قويماسى تۇسىنىكتى.
زەرتتەۋ جۇمىستىڭ ماقساتى مەن مىندەتى: وسى زەرتتەۋ
جۇمىستىڭ نەگىزگى ماقساتى: تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحى - قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى، قوزىباسى – قازاق حاندىعىنىڭ العاش تۋى تىگىلگەن جەر تۋرالى،“قازاق تەرمينىنىڭ» قالىپتاسۋىن انىقتاپ جانە تاريحي ماڭىزىن اشىپ كورسەتۋ. وسى ماقساتتا الدىما مىناداي مىندەتتەر قويدىم.
- قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى قازاقستان جەرىندە ءحىV - حVع. ورىن العان الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق ساياسي پروسەستەردەن تۋعان زاڭدى قوعامدىق قۇبىلىس ەكەندىگىن دالەلدەۋ.
- حاندىقتىڭ نەگىزىن قالاعان حانداردىڭ حاندىق قۇرۋداعى ءرولىن انىقتاۋ جانە ولاردىڭ تەگى تۋرالى ايتۋ.
- «ماڭگىلىك ەلدىڭ» ۇلى تاريحىندا قازاق تەرمينىنىڭ ماڭىزدىلىعىن تۋرالى قۇندى مالىمەتتەر بەرۋ.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ قۇرىلىمى: زەرتتەۋ جۇمىسى كىرىسپەدەن، ءبىر تاراۋدان، ءۇش تارماقشادان، قورىتىندىدان جانە پايدالانىلعان ادەبيەتتەر تىزىمىنەن تۇرادى.
1. ماڭگىلىك ەلدىڭ ۇلى تاريحى – قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋى.
1. 1 قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى.
XV عاسىردىڭ ءىى - جارتىسىندا تاريح ساحناسىنا جاڭا ءبىر ساياسي قۇرىلىم – قازاق حاندىعىن، العاشقى قازاق مەملەكەتىن الىپ كەلگەن ماڭىزدى وقيعالار تىزبەگىن سارالاپ كورەيىك.
تاريحي ادەبيەتتەردە «كوشپەلى وزبەكتەر» مەملەكەتى دەپ اتالاتىن ءابىلحايىر حاندىعى (1428 - 1470ج. ج.) XV عاسىردىڭ 30 - 40 - شى جىلدارى ءوز دامۋىنىڭ جوعارى شەگىنە جەتەدى. 16 - 17 جولىنان بيلىككە ارالاسقان شايبانيلىق ءابىلقايىر حان دەشتى قىپشاقتىڭ رۋ – تايپا كوسەمدەرى مەن بيلەردىڭ قولداۋىنا سۇيەنە وتىرىپ، XV عاسىردىڭ 30 - شى جىلدارى سونداعى حاندار مەن سۇلتانداردىڭ قارسىلىقتارىن باسادى. ءسويتىپ دەشتى قىپشاقتا كوشپەلى تايپالار نەگىز بولعان ءبىرتۇتاس مەملەكەت قۇرۋعا ۇمىتىلادى. 1446 جىلى ول سىرداريا وزەننىڭ ورتا اعىسى بويىنداعى تۇركىستان ايماعىن وزىنە قاراتىپ، «كوشپەلى وزبەكتەر» مەملەكەتىنىڭ استاناسىن باتىس سىبىردەن تۇركىستان ايماعىنا سىعاناق قالاسىنا كوشىرەدى. [2؛ 158 ب] سونداي - اق ءابىلحايىر حان 1449 - 1451 جىلدارى ماۋرەنناحردا قالىپتاسقان ساياسي داعدارىستى ءوز پايداسىنا شەشپەك بولىپ، تاققا تالاسۋشى اقساق تەمىر ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى ءابۋ سايد مىرزانى قولدايدى دا، تىكەلەي اسكەري كومەكتىڭ جاردەمىمەن ونى سامارقان تاعىنا وتىرعىزادى.
ءسويتىپ، ءابىلحايىر حان ءوز حاندىعىنىڭ وڭتۇستىگى مەن باتىسىنداعى مەملەكەتتەردىڭ باسىنا وزىنە قولايلى ادامداردى قويا وتىرىپ، ءوز مەملەكەتىنىڭ شەكارالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەدى جانە ءوزى وتىرعىزعان بيلەۋشىلەرمەن ءتيىمدى قاتىناس ورناتادى. جالپى العاندا XV عاسىردىڭ 40 - 50 جىلدارى «كوشپەلى وزبەكتەر» مەملەكەتىنىڭ سىرتقى ساياساتى وڭتۇستىكتە جانە باتىستا بەلسەندى، ناتيجەلى تۇردە جۇرگىزىلەدى.
جالپى العاندا، ءابىلحايىر حاندىعىنىڭ ىشكى ساياسي السىزدىگى، اسىرەسە 1457 جىلى قالماقتاردىڭ جەڭىلۋى ونىڭ مەملەكەتىنىڭ ىدىراۋ پروسەسىن تەزدەتەدى. ال ول ءوز كەزەگىندە كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردىڭ ءابىلحايىردان ءبولىنىپ، موعالستاندا جەكە حاندىق قۇرۋىنا قولايلى جاعدايلار جاسايدى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
№18 ورتا مەكتەبىنىڭ قازاق ءتىلى جانە ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى
-
ماقساتى: ماتەماتيكانىڭ جان جاقتى ەكەندىگىن كورسەتۋ. ءارتۇرلى ويلاۋ، ويناۋ ادىستەرىن قولدانۋ ارقىلى ستۋدەنتتەردىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن وياتۋ بولىپ تابىلادى.
