مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردى ويىندار ارقىلى تانىمدىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ
«مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردى ويىندار ارقىلى تانىمدىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ»
«ويىن بالانىڭ الدىنان ءومىر ەسىگىن اشىپ، ونىڭ تانىمدىق قابىلەتىن دامىتادى، ويىنسىز اقىل - ويدىڭ قالىپتى دامۋى جوق جانە بولۋى مۇمكىن ەمەس»،- دەپ ۆ. ا. سۋحوملينسكيي ايتقانداي، ويىن دۇنيەگە قاراي اشىلعان ۇلكەن جارىق ىسپەتتى. ويىن ارقىلى بالانىڭ ءوزىن - ءوزى باسقارۋ قابىلەتى، تاربيەلىگى، جاۋاپكەرشىلىگى، وقۋ قىزمەتىنە دەگەن ىنتاسى، ۇيىمشىلدىعى ارتادى.
الەم بالا ومىرىنە بىرتىندەپ كىرەدى. بالا ەڭ الدىمەن ونى ۇيدە، بوبەكجاي - باقشادا نە قورشاپ تۇرعانىن ۇعىنادى. بىرتىندەپ ومىردەن العان تاجىريبەسى كوبەيەدى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار ءوزىنىڭ اينالاسىنداعى قورشاعان ورتامەن تانىسۋعا وتە قۇشتار. بۇل بالانىڭ بىرنەشە سۇراقتار قويۋىنا اكەلىپ سوعادى. ياعني، بالاعا الەم ازداپ عانا سىرىن اشسا، وندا بالانىڭ بىلۋگە دەگەن قۇشتارلىعى ارتا تۇسەدى. ويىن – بالانىڭ ءبىرىنشى ارەكەتى، سوندىقتان دا ونىڭ ءمان – ماعىناسى ەرەكشە. قازاق حالقىنىڭ ۇلى ويشىلى اباي قۇنانبايەۆ: «ويىن ويناپ، ءان سالماي، وسەر بالا بولا ما؟»، - دەپ ايتقانداي، بالانىڭ ومىرىندە ويىن ەرەكشە ورىن الادى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ زەيىنى تۇراقسىز بولادى. ولاردى بىركەلكى جۇمىس تەز جالىقتىرادى. سوندىقتان ولاردىڭ زەيىنىن ۇنەمى قاجەتتى باعىتقا اۋدارۋ ءۇشىن ويىن تۇرىندە جۇرگىزۋ قاجەت. ويتكەنى ۇيىمداستىرىلعان وقۋ قىزمەتىندە العان ءبىلىمدى ويىنمەن تياناقتاۋ ءبىلىمنىڭ بەرىكتىگىنە نەگىز قالايدى. ويىن بارىسىندا بالانىڭ جەكە باسىنىڭ قاسيەتتەرى قالىپتاسادى. بالانىڭ قۋانىشى مەن رەنىشى ويىندا ايقىن كورىنەدى. ويىن كەزىندەگى بالانىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىگى مىنادا: ولار ويلانادى، ەموسيالىق اسەرى ۇشقىندالادى، بەلسەندىلىگى ارتادى، ەرىك قاسيەتى، قيال ەلەستەرى داميدى، مۇنىڭ ءبارى بالانىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتى مەن دارىنىن ۇشتايدى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار كورگەندەرىن، بايقاعاندارىن، اينالاسىنان ەستىگەندەرىن ويىن كەزىندە قولداناتىن بايقاۋعا بولادى. ويىن اينالاداعى بولمىستى بەينەلەيدى. ويىن بارىسىندا بالالار دۇنيەنى تاني باستايدى، ءوزىنىڭ كۇش جىگەرىن جۇمساپ، سەزىمىن بىلدىرۋگە مۇمكىندىك الادى، ادامدارمەن ارالاسۋعا ۇيرەنەدى. سوندىقتان دا ويشىل ۇلى ادامدار بالالاردى ويىن ارقىلى وقىتۋ كەرەك دەگەن ويعا كەلدى. ويىن ارقىلى وقىتۋ، بۇل وي كوپتەگەن وقىتۋشىلار مەن تاربيەشىلەردى قىزىقتىردى. گرۋزين پەداگوگى ش. ا. اموناشۆيلي ويىن ارقىلى بالالارعا وتە قيىن الەمدىك تانىمدى تۇسىندىرە ءبىلدى. ش. ا. اموناشۆيلي ءوز وقۋشىلارىمەن ويىن ويناعاندا ءوزىن بالالارمەن بىردەي قويا وتىرىپ، ولاردىڭ كوڭىلىنە، ويىنا، ساناسىنا پايدالى ۇعىمدى بەرىپ، ءوز ىسىنە سەنىمدى بولىپ، قيىندىقتاردى جەڭە بىلۋگە ۇيرەتتى، بالانىڭ كوزدەرىندە بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىقتى بايقادى. ويىن ارقىلى وقىتۋدىڭ ارقاسىندا ديداكتيكالىق ويىن پايدا بولدى. بۇل ويىنداردى تاربيەشىنىڭ شىعارماشىلىقپەن تۇرلەندىرە وتىرىپ، بالالاردىڭ پسيحوفيزيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرىپ، جاڭا تاقىرىپتى وتكەندە، وتىلگەن ماتەريالدى قايتالاعاندا، ءبىلىمدى تياناقتاۋ كەزىندە ءىس - ارەكەتتىڭ مازمۇنىنا ساي پايدالانۋعا بولادى. سوندىقتان، بۇنداي ويىندار ويناۋ بالالاردىڭ ويلاۋ، قابىلداۋ، ەلىكتەۋ قابىلەتى جانە زاتتاردىڭ ءتۇرىن، ءتۇسىن، كولەمىن اجىراتا ءبىلۋىن دامىتا ءتۇسۋ ءۇشىن وتە قاجەت.
ك. د. ۋشينسكيي مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە، بىلاي دەپ جازادى: «بالا تابيعاتتى، كورنەكىلىكتى اسا قاجەتسىنەدى. بالاعا وزىنە بەلگىسىز بەس ءسوزدى جالاڭ ۇيرەتە باستاساڭىز، كوپ ۋاقىتتى زايا كەتىرىپ، بوسقا قينالاسىز. ال ەندى جيىرما ءسوزدى سۋرەتتەرمەن بايلانىستىرا ۇيرەتسەڭىز، بالا ونى لەزدە قاعىپ الادى. ءسىز بالاعا قاراپايىم عانا ويىڭىزدى قانشا تۇسىندىرسەڭىز دە، وڭاي ۇعا قويمايدى. ءدال سول ويدى كۇردەلى سۋرەتتەر كورسەتە بايانداساڭىز، ول ءسىزدى تەز تۇسىنەدى».
ديداكتيكا - تەرمينى گرەكتىڭ «ديداكتوس»، ياعني ۇيرەتەتىن دەگەن سوزدەن شىققان. ديداكتيكالىق ويىن – ونىڭ اتى ايتىپ تۇرعانداي، بالانىڭ اقىل - ويىن دامىتىپ، تانىم تۇسىنىكتەردى اجىراتۋداعى ادىستەردىڭ ءبىرى. ويىن ارقىلى وقىتۋ – مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى كەزەڭنىڭ، نەگىزگى ەرەكشەلىگى. ءبىلىمدى مەڭگەرۋ جانە ونى بەكىتۋ ءۇشىن، داعدى مەن ادەت قالىپتاستىرۋدا بالاعا قايتالاۋ جانە جاتتىعۋ قاجەت. ەگەر بالانىڭ ويلاۋى وبرازدى، ەموسيالىق اسەردە بولسا، ول سوعۇرلىم جاقسى ناتيجە بەرەدى، سونداي - اق ءبىلىم قىزىقتى ارەكەتپەن بايلانىستى بولسا، ونداي ءبىلىمدى بالا دۇرىس مەڭگەرەدى. بالا ءاربىر زاتتى ۇستاپ، ءدامىن تاتىپ، سان رەت بايقاپ كورەدى. بوبەكجاي - باقشادا بالا پسيحيكاسىنىڭ دامۋىنا ويىن ارەكەتى شەشۋشى ءرول اتقاراتىندىعى تۋرالى بەلگىلى عالىمدار (ج. ايماۋىت ۇلى، م. جۇمابايەۆ، ش. قۇدايبەردى ۇلى، س. تورايعىروۆ، ت. تاجىبايەۆ ت. ب) ءوز ەڭبەكتەرىندە ايتىپ كەتكەن. پەداگوگيكالىق ءۇردىستى جەتىلدىرۋدە ويىننىڭ الار ورنى جونىندە قازاقستاندىق عالىم ن. قۇلجانوۆا دا زەرتتەگەن. ويىن بالا ءۇشىن ەلىكتەۋ، ينستينكت كۇندەلىكتى نەگىزگى ءىس - ارەكەت جانە ءومىرى دەپ دالەلدەگەن. ن. قۇلجانوۆانىڭ ايتۋى بويىنشا ويىندى ادەپتىلىك، تاربيەلىك ماقساتقا پايدالانۋ – بولاشاق ومىرىنە ءتۇزۋ جول سالۋ، ۇلكەندەرگە ەلىكتەۋ جانە ءومىردىڭ تالاپتارىنا ساي بەيىمدەۋ دەپ تۇسىندىرگەن. ديداكتيكالىق ويىنداردا مىندەتتى تۇردە ەكى بالا قاتىساتىن ويىندار ءتۇرىن پايدالانعان ءتيىمدى. ويىن ارقىلى وقىتۋ ءۇشىن ديداكتيكالىق ويىندار قۇرىلعان. بالالارعا تاپسىرمالار ويىن تۇرىندە بەرىلەدى، بۇل ديداكتيكالىق ويىنداردىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى. بالالار ويناۋ ارقىلى بەلگىلى ءبىر ءبىلىم، بىلىك، داعدىلاردى جانە ويىن ارەكەتتەرىن مەڭگەرەدى. ءار ديداكتيكالىق ويىننىڭ تانىمدىلىق جانە تاربيەلىك مازمۇنى بولادى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار مەكەمەلەرىندە بالالارمەن وتكىزىلەتىن ماتەماتيكانىڭ العاشقى ۇعىمدارىن قالىپتاستىرۋدا ويىننىڭ مىناداي تۇرلەرىن پايدالانۋعا بولادى:
1) ديداكتيكالىق ويىندار – لوگيكالىق ويلاۋىن، ماتەماتيكالىق قابىلەتتەرىن دامىتادى.
2) سانعا بايلانىستى ساناماق، جاڭىلتپاشتار، جۇمباقتار – بالالاردىڭ سانداردى تانىپ ءبىلۋىن، تىلدەرىن جاتتىقتىرۋ، ەستە ساقتاۋىن، ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتادى.
3) ماتەماتيكالىق سەرگىتۋ ساتتەرى – كەڭىستىكتى باعدارلاۋ، قيمىل قوزعالىستى دامىتادى، ديداكتيكالىق ويىندار مازمۇنى، ويىندى ۇيىمداستىرۋدىڭ ءادىس – تاسىلدەرىن مەڭگەرتەدى. ولار بالالاردىڭ زەيىنىن، ەستە ساقتاۋىن، بايقاعىشتىعىن، كوزبەن مولشەرلەۋىن، تاپقىرلىعىن دامىتۋعا، ماتەماتيكالىق بىلىمدەرىن، يكەمدىلىكتەرى مەن داعدىلارىن، زاتتاردى ءتۇسى، ولشەمى، ءپىشىنى بويىنشا توپتاستىرۋعا، سالىستىرۋعا، اجىراتۋعا، كەڭىستىك پەن ۋاقىتتى باعدارلاۋعا ۇيرەتەدى. بالالاردىڭ لوگيكالىق ويلاۋ، قابىلداۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن، زەيىنىن، قولدىڭ ۇساق موتوريكاسىن دامىتۋعا ارنالادى.
مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالانىڭ دامىتاتىن، وسىرەتىن ءارى تاربيەلەيتىن نەگىزگى ءىس - ارەكەتى - ويىن. ويىن ارقىلى بالا ءوزىنىڭ قورشاعان ورتامەن، تابيعاتپەن، قوعامدىق قۇبىلىستارمەن ادامداردىڭ ەڭبەگىمەن قارىم - قاتىناستارمەن تانىستىرادى. حالقىمىز ويىنداردى تەك بالالاردى الداندىرۋ، كوڭىلىن كوتەرۋ ءادىسى دەپ قاراماي جاس ەرەكشەلىكتەرىنە ساي ولاردىڭ كوز قاراستارىن مىنەز - قۇلىقتارىن قالىپتاستىرۋ قۇرالى دەپ ەرەكشە باعالاعان.
ديداكتيكالىق ويىندار 3 - توپقا بولىنەدى:
1. زاتتىق ديداكتيكالىق ويىندار - ديداكتيكالىق ويىنشىقتارمەن جانە ءتۇرلى ويىن ماتەريالدارىمەن ۇيىمداستىرىلادى.
2. ۇستەل ۇستىندە وينالاتىن ديداكتيكالىق ويىندار.
3. سوزدىك ديداكتيكالىق ويىندار.
ديداكتيكالىق ويىندار سابيلەر توبىنان باستالادى. مۇندا جوعارى توپتارعا قاراعاندا جەڭىل تۇرلەرى ويناتىلادى. بالالار ويىنشىقتاردى قولىمەن ۇستاپ، كوزىمەن كورىپ، سيپاپ سەزۋ ارقىلى وينايدى. نەمەسە ويىنشىق زاتتاردى سياپتتاۋعا بولادى. مىسالى: بالا ويناپ وتىرعان ماشينانىڭ دوڭگەلەگى نەشەۋ، ءتۇسى قانداي؟ دوپ - دومالاق. ول كۇنگە ۇقسايدى. دوپپەن ءبىز قىزىقتى ويىندار وينايمىز. ت. ب كۋبيكتەردى تۇسىنە قاراي توپتاستىر، قانە سەن كوك كۋبيكتەردى اكەلشى، ۇستەلگە اپارىپ قويشى. بۇل جەردە بالالار كەڭىستىكتى باعدارلاۋدى ۇيرەنەدى.
ديداكتيكالىق ويىندار ەرەسەك توپتاردا تومەنگى توپتارعا قاراعاندا كۇردەلەنىپ جۇرگىزىلەدى. ويىن شارتتارى مەن كورنەكىلىكتەرىن پايدالانۋ ارقىلى ويىن ارەكەتىن دامىتۋعا بولادى. ديداكتيكالىق ويىندار بالانىڭ اقىل - ويىن ويلاۋ قابىلەتىن، قابىلداۋىن، ەستە ساقتاۋىن، زەيىنىن دامىتۋعا، سالىستىرۋعا، جىكتەۋگە ءوزىن - ءوزى باقىلاۋعا ۇيرەتەدى.
مىسالى: «تەلەفون» ويىنىندا ديالوگتىق سويلەۋدەگى اڭگىمەنىڭ ماقساتى ءبىر نارسە جايىندا سۇرالىپ بالانىڭ وعان جاۋاپ بەرۋگە بەلگىلى ءبىر ارەكەتكە تۇرتكى بولۋعا ۇيرەتۋ بولىپ تابىلادى.
ويىن قىزىقتى تارتىمدى ءوتۋ ءۇشىن ديداكتيكالىق ويىنداردى دۇرىس ۇيىمداستىرۋ كەرەك. ويىنعا كەرەكتى قۇرالدار ءار بالاعا جەتكىلىكتى بولۋ كەرەك، سوندا عانا بالالارعا تۇسىنىكتى بولادى. ديداكتيكالىق ويىنداردىڭ قۇرالدارى ۇزاق ۋاقىت ساقتالۋ ءۇشىن ەستەتيكالىق، گيگيەنالىق تالاپتاراعا ساي ادەمى قوراپتاردا، قالتالاردا تۇرۋ كەرەك. ۇيىمداستىرىلعان وقۋ قىزمەتىندە ديداكتيكالىق ويىنداردى قولدانساق العا قويعان ماقساتىمىزعا جەتەمىز. زاتتىق ديداكتيكالىق ويىننىڭ تۇرلەرى تومەندەگىدەي زاتتارمەن ويناتىلادى.
كيىم تۇرلەرىمەن ويناتىلاتىن ديداكتيكالىق ويىندار: كيىمدەردى بالالارمەن تانىستىرۋمەن قاتار كيىنۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋعا ۇيرەتەمىز.
زاتتىق ىدىستاردى قولدانۋ ارقىلى جۇرگىزىلەدى: ىدىستاردى قولدانا وتىرىپ جەكە جانە جالپى اتاۋىن ايتا بىلۋگە بالالاردى ۇيرەتەمىز. سونىمەن قاتار «قۋىرشاققا تاماق دايىندايمىز» ويىنىن ويناتا وتىرىپ ىدىستاردى قولدانۋدىڭ ادىستەرىن ۇيرەتەمىز. مىسالى: قاسىقتى وڭ قولعا ۇستايمىز، تارەلكەنى ەكى قولمەن ۇستايمىز. ت. ب.
زاتتىق جەمىس - جيدەكتەردى قولدانۋ: زاتتىق جەمىس – جيدەكتەردى قولدانا وتىرىپ بالارمەن بىرنەشە ويىندار وتكىزۋگە بولادى. مىسالى: «عاجايىپ دوربا» ويىنىن الاتىن بولساق، وندا جەمىستەر مەن كوكەنىستەردى سيپاپ سەزۋ ارقىلى ونىڭ ءپىشىنىن انىقتاۋ، ءتۇسىن انىقتاۋ جانە اتىن اتاۋعا ۇيرەتۋگە بولادى.
زاتتىق ءۇي جانۋارلاىن قولدانۋ ارقىلى: زاتتىق ءۇي جانۋارلاردى قولدانا وتىراپ بالالاردىڭ زەيىنىن، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن دامىتامىز.
مىسالى: «ءۇي جانە جاباي اڭداردى اجىرات» ديديكتيكالىق ويىنىن ويناۋ ارقىلى زاتتىق ءۇي جانۋارلارىن قولدانۋعا بولادى. مۇندا بالالار جانۋارلاردى اجىراتىپ، ءوز ورىندارىنا قولىمەن ۇستاپ ورنالاستىرادى.
ۇستەل – ءۇستى ديداكتيكالىق ويىندارى تاڭەرتەڭگىلىك بالالاردى قابىلداۋ كەزىنە ويناتىلادى. بالالاردىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى تاڭەرتەڭگىلىك ۋاقىتتا جاقسى قابىلدايدى. سوندىقتان زاتتاردىڭ اتىن جاتتاۋ، نەمەسە جالعاسىن تابۋ، قۇراستىرۋ، ورنىن تابۋعا بايلانىستى ويىن تۇرلەرى ويناتىلادى. مىسالى: «قۋىرشاق ايشاعا كيىنۋگە كومەكتەس»، «زاتتىڭ ەكىنشى بولىگىن تاپ»، «سۋرەتتىڭ جەتپەي تۇرعان بولىگىن تولىقتىر» (قىسقىشتارمەن) ت. ب.
سوزدىك ويىندار - سۋرەتتەر ارقىلى: سۋرەتتەرمەن وينالاتىن ديداكتيكالىق ويىندار بارلىق ءبىلىم بەرۋ سالاسى بويىنشا ويناتىلادى. سۋرەتتەر ارقىلى بالالار سويلەم قۇراستىرۋعا ۇيرەنەدى. بەلەگىلەرى بويىنشا اجىراتادى. جالپى اتاۋىن ايتىپ ۇيرەنەدى. مىسالى: « سۋرەتتە قاي جىل مەزگىلى بەينەلەنگەن؟» ديداكتيكالىق ويىنىن الاتىن بولساق، بالالار وعان قاراي وتىرىپ ءوز ويلارىن بىلدىرەدى.
بوبەكجاي - باقشاداعى تاربيەلەۋ - وقىتۋ جۇمىسىندا بالالاردىڭ ءتىلىن دامىتۋ، سوزدىك قورلارىن مولايتۋ، اۋىزشا سويلەۋگە ۇيرەتە وتىرىپ، ۇيرەنگەن سوزدەرىن كۇندەلىكتى ومىردە ەركىن قولدانۋ، ءارى ونى كۇندەلىكتى ءىس - ارەكەت كەزىندەگى تىلدىك قارىم - قاتىناستا قولدانا بىلۋگە جاتتىقتىرادى.
مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى كەزەڭدەگى بالالارمەن سوزدىك جۇمىسىن جۇرگىزۋ ءىسى - سويلەۋدى دامىتۋدىڭ نەگىزگى ءبىر مىندەتتەرى بولىپ ەسەپتەلىنەدى. ءبىز بالالارمەن سوزدىك جۇمىسىن جۇرگىزە وتىرىپ، ولاردى اينالاسىنداعى زاتتارمەن تانىستىرىپ، اتىن اتاي بىلۋگە، قاسيەتى مەن ساپاسىن، ءتۇر - ءتۇسىن جانە ءپىشىنىن اجىراتا بىلۋگە، ومىردەگى، قورشاعان ورتاداعى ءتۇرلى قۇبىلىستار جايىنداعى ۇعىم، تۇسىنىكتەرىن دامىتا وتىرىپ، بەلسەندى تۇردە تىلدىك قارىم - قاتىناس جاساي بىلۋگە ۇيرەتەمىز.
بالا ساۋساعىن ويناتا وتىرىپ، سويلەۋ ءتىلىن دامىتامىز.
ساۋساق ويىنى - بۇل ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقان، ءارى ۇلكەن ءمانى بار مادەني شىعارماشىلىق.
ساۋساق ويىنى - ساۋساقتاردىڭ كومەگىمەن قانداي دا بولماسىن ەرتەگىنى نەمەسە ولەڭ - تاقپاق شۋماعىن ساحنالاۋ بولىپ تابىلادى. ساۋساق ويىنى ارقىلى بالانىڭ سويلەۋگە دەگەن تالپىنىسى، قابىلەتى دامىپ، ىنتاسى ارتادى جانە شىعارماشىلىق ارەكەتىنە جول اشادى. ساۋساق ويىنىن ويناي وتىرىپ، بالالار قورشاعان ورتاداعى زاتتار مەن قۇبىلىستاردى، جان - جانۋارلاردى، قۇستاردى جانە اعاشتاردى بەينەلەي الادى. ساۋساقتارىنىڭ قوزعالىس - قيمىلىنا قاراپ بالا قۋانادى، شاتتانادى، ءسوزدى ايتۋعا تىرىسادى جانە ولەڭدەگى ۇيرەنگەن ءسوز شۋماقتارىن قايتالاپ ايتا وتىرىپ، ەسىندە ساقتايتىن بولادى. سونىمەن قاتار بالالار ەكى قولىن قيمىلداتا وتىرىپ، وڭ، سول، جوعارى، تومەن ت. ب. تۇسىنىكتەردى باعدارلاي الۋدى ۇيرەنەدى.
ساۋساق ويىنىن بوبەكجاي - باقشادا جانە ءۇي جاعدايىندا اسەرلى، كوڭىلدى تۇردە ۇيىمداستىرۋعا بولادى. الدىمەن بالالارعا ساۋساق ويىنى تۇسىندىرىلەدى، ءار قيمىلى كورسەتىلەدى. مىسالى: حالىق اراسىندا كەڭىنەن تاراپ جۇرگەن «قۋىرماش» ويىنى دا ساۋساقتاردىڭ نازىك قيمىلىن جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان. ساۋساق ويىندارىن جۇرگىزۋ ارقىلى بالالاردىڭ ساۋساقتارىنىڭ نازىك قيمىلدارى مەن بۇلشىق ەتتەرىنىڭ جەتىلۋىمەن بىرگە، ولاردىڭ سويلەۋ ءتىلى مەن ويلاۋ قابىلەتتەرى داميتىن بولادى جانە كەيىن جازۋ شەبەرلىگىن ويداعىداي مەڭگەرۋىنە دايىندايدى.
مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ سوزدىك قورلارىن دامىتۋ ىسىندە تاربيەشىنىڭ:
- بالالاردىڭ سوزدىك قورلارىن دامىتۋ؛
- جاڭا سوزدەردى مەڭگەرتۋ؛
- ۇيرەنگەن سوزدەرىن تياناقتاپ، انىقتاپ، ءارى بايىتىپ وتىرۋ باستى مىندەت سانالادى.
قورىتا ايتاتىن بولساق، وسى اتالعان مىندەتتەردى تاربيەشى ۇنەمى سوزدىك جۇمىسىن جۇرگىزۋدە باسشىلىققا الىپ وتىرۋى ءتيىس. بالالاردىڭ سوزدىك قورىن دامىتۋدا ويىن، تاپسىرما، جاتتىعۋلارىنىڭ ورنى ەرەكشە. سونىڭ ىشىندە ويىن – بالانىڭ شىن تىرشىلىگى. ويىن ارقىلى بالا اينالاسىنداعى نارسەدەن وزىنە قىزىقتىسىنا ىقىلاسى اۋىپ، تاڭداپ الادى. بالانىڭ ءبىر ەرەكشە قاسيەتى سويلەۋدەن ەش جالىقپايدى. ويىن بالا ءتىلىنىڭ دامۋىنا ىقپالىن تيگىزىپ، تانىم بەلسەندىلىگىنىڭ دامۋىنا جول اشادى. قاي بالا بولماسىن ويىنمەن وسەدى، ويتكەنى بالا تابيعاتىنىڭ ءوزى تەك ويىنمەن بايلانىستى. ويىن ۇستىندە بالا ەش نارسەگە تاۋەلسىز. ول ءوزىن ەركىن ۇستايدى. ال ەركىندىك دەگەنىمىز بارلىق دامۋدىڭ باسپالداعى، ءبارىن بىلۋگە دەگەن تالپىنىسى مەن قۇلشىنىسى. بالانىڭ بىلۋگە دەگەن قۇشتارلىعى، سويلەۋى ويىن ۇستىندە قالىپتاسادى.
قولدانىلعان ادەبيەتتەر:
1. «ديداكتيكالىق ماتەريالدار جيناعى» قۇراستىرعان ابجاپاروۆا ب. ك. 2014ج.
2. «ساۋساق جانە ءتىل جاتتىعۋلارى» ارمان - پۆ باسپاحاناسى ابدراحيموۆا گ. د. 2013ج.
3. «وتباسى جانە بالاباقشا» №5. 2014ج.
4. «وتباسى جانە بالاباقشا» №5. 2013ج.
5. بالاباقشادا ويناتىلاتىن «ديداكتيكالىق ويىندار» جيناعىنان.
جامبىل وبلىسى، شۋ اۋدانى،
بولتىرىك اۋىلى، ءاليا مولداعۇلوۆا مەكتەبى،
«اياۋلىم» شاعىن ورتالىق ادىسكەرى
تولەندييەۆا ايگەرىم سەيتجاپپاروۆنا
«ويىن بالانىڭ الدىنان ءومىر ەسىگىن اشىپ، ونىڭ تانىمدىق قابىلەتىن دامىتادى، ويىنسىز اقىل - ويدىڭ قالىپتى دامۋى جوق جانە بولۋى مۇمكىن ەمەس»،- دەپ ۆ. ا. سۋحوملينسكيي ايتقانداي، ويىن دۇنيەگە قاراي اشىلعان ۇلكەن جارىق ىسپەتتى. ويىن ارقىلى بالانىڭ ءوزىن - ءوزى باسقارۋ قابىلەتى، تاربيەلىگى، جاۋاپكەرشىلىگى، وقۋ قىزمەتىنە دەگەن ىنتاسى، ۇيىمشىلدىعى ارتادى.
الەم بالا ومىرىنە بىرتىندەپ كىرەدى. بالا ەڭ الدىمەن ونى ۇيدە، بوبەكجاي - باقشادا نە قورشاپ تۇرعانىن ۇعىنادى. بىرتىندەپ ومىردەن العان تاجىريبەسى كوبەيەدى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار ءوزىنىڭ اينالاسىنداعى قورشاعان ورتامەن تانىسۋعا وتە قۇشتار. بۇل بالانىڭ بىرنەشە سۇراقتار قويۋىنا اكەلىپ سوعادى. ياعني، بالاعا الەم ازداپ عانا سىرىن اشسا، وندا بالانىڭ بىلۋگە دەگەن قۇشتارلىعى ارتا تۇسەدى. ويىن – بالانىڭ ءبىرىنشى ارەكەتى، سوندىقتان دا ونىڭ ءمان – ماعىناسى ەرەكشە. قازاق حالقىنىڭ ۇلى ويشىلى اباي قۇنانبايەۆ: «ويىن ويناپ، ءان سالماي، وسەر بالا بولا ما؟»، - دەپ ايتقانداي، بالانىڭ ومىرىندە ويىن ەرەكشە ورىن الادى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ زەيىنى تۇراقسىز بولادى. ولاردى بىركەلكى جۇمىس تەز جالىقتىرادى. سوندىقتان ولاردىڭ زەيىنىن ۇنەمى قاجەتتى باعىتقا اۋدارۋ ءۇشىن ويىن تۇرىندە جۇرگىزۋ قاجەت. ويتكەنى ۇيىمداستىرىلعان وقۋ قىزمەتىندە العان ءبىلىمدى ويىنمەن تياناقتاۋ ءبىلىمنىڭ بەرىكتىگىنە نەگىز قالايدى. ويىن بارىسىندا بالانىڭ جەكە باسىنىڭ قاسيەتتەرى قالىپتاسادى. بالانىڭ قۋانىشى مەن رەنىشى ويىندا ايقىن كورىنەدى. ويىن كەزىندەگى بالانىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىگى مىنادا: ولار ويلانادى، ەموسيالىق اسەرى ۇشقىندالادى، بەلسەندىلىگى ارتادى، ەرىك قاسيەتى، قيال ەلەستەرى داميدى، مۇنىڭ ءبارى بالانىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتى مەن دارىنىن ۇشتايدى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار كورگەندەرىن، بايقاعاندارىن، اينالاسىنان ەستىگەندەرىن ويىن كەزىندە قولداناتىن بايقاۋعا بولادى. ويىن اينالاداعى بولمىستى بەينەلەيدى. ويىن بارىسىندا بالالار دۇنيەنى تاني باستايدى، ءوزىنىڭ كۇش جىگەرىن جۇمساپ، سەزىمىن بىلدىرۋگە مۇمكىندىك الادى، ادامدارمەن ارالاسۋعا ۇيرەنەدى. سوندىقتان دا ويشىل ۇلى ادامدار بالالاردى ويىن ارقىلى وقىتۋ كەرەك دەگەن ويعا كەلدى. ويىن ارقىلى وقىتۋ، بۇل وي كوپتەگەن وقىتۋشىلار مەن تاربيەشىلەردى قىزىقتىردى. گرۋزين پەداگوگى ش. ا. اموناشۆيلي ويىن ارقىلى بالالارعا وتە قيىن الەمدىك تانىمدى تۇسىندىرە ءبىلدى. ش. ا. اموناشۆيلي ءوز وقۋشىلارىمەن ويىن ويناعاندا ءوزىن بالالارمەن بىردەي قويا وتىرىپ، ولاردىڭ كوڭىلىنە، ويىنا، ساناسىنا پايدالى ۇعىمدى بەرىپ، ءوز ىسىنە سەنىمدى بولىپ، قيىندىقتاردى جەڭە بىلۋگە ۇيرەتتى، بالانىڭ كوزدەرىندە بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىقتى بايقادى. ويىن ارقىلى وقىتۋدىڭ ارقاسىندا ديداكتيكالىق ويىن پايدا بولدى. بۇل ويىنداردى تاربيەشىنىڭ شىعارماشىلىقپەن تۇرلەندىرە وتىرىپ، بالالاردىڭ پسيحوفيزيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرىپ، جاڭا تاقىرىپتى وتكەندە، وتىلگەن ماتەريالدى قايتالاعاندا، ءبىلىمدى تياناقتاۋ كەزىندە ءىس - ارەكەتتىڭ مازمۇنىنا ساي پايدالانۋعا بولادى. سوندىقتان، بۇنداي ويىندار ويناۋ بالالاردىڭ ويلاۋ، قابىلداۋ، ەلىكتەۋ قابىلەتى جانە زاتتاردىڭ ءتۇرىن، ءتۇسىن، كولەمىن اجىراتا ءبىلۋىن دامىتا ءتۇسۋ ءۇشىن وتە قاجەت.
ك. د. ۋشينسكيي مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە، بىلاي دەپ جازادى: «بالا تابيعاتتى، كورنەكىلىكتى اسا قاجەتسىنەدى. بالاعا وزىنە بەلگىسىز بەس ءسوزدى جالاڭ ۇيرەتە باستاساڭىز، كوپ ۋاقىتتى زايا كەتىرىپ، بوسقا قينالاسىز. ال ەندى جيىرما ءسوزدى سۋرەتتەرمەن بايلانىستىرا ۇيرەتسەڭىز، بالا ونى لەزدە قاعىپ الادى. ءسىز بالاعا قاراپايىم عانا ويىڭىزدى قانشا تۇسىندىرسەڭىز دە، وڭاي ۇعا قويمايدى. ءدال سول ويدى كۇردەلى سۋرەتتەر كورسەتە بايانداساڭىز، ول ءسىزدى تەز تۇسىنەدى».
ديداكتيكا - تەرمينى گرەكتىڭ «ديداكتوس»، ياعني ۇيرەتەتىن دەگەن سوزدەن شىققان. ديداكتيكالىق ويىن – ونىڭ اتى ايتىپ تۇرعانداي، بالانىڭ اقىل - ويىن دامىتىپ، تانىم تۇسىنىكتەردى اجىراتۋداعى ادىستەردىڭ ءبىرى. ويىن ارقىلى وقىتۋ – مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى كەزەڭنىڭ، نەگىزگى ەرەكشەلىگى. ءبىلىمدى مەڭگەرۋ جانە ونى بەكىتۋ ءۇشىن، داعدى مەن ادەت قالىپتاستىرۋدا بالاعا قايتالاۋ جانە جاتتىعۋ قاجەت. ەگەر بالانىڭ ويلاۋى وبرازدى، ەموسيالىق اسەردە بولسا، ول سوعۇرلىم جاقسى ناتيجە بەرەدى، سونداي - اق ءبىلىم قىزىقتى ارەكەتپەن بايلانىستى بولسا، ونداي ءبىلىمدى بالا دۇرىس مەڭگەرەدى. بالا ءاربىر زاتتى ۇستاپ، ءدامىن تاتىپ، سان رەت بايقاپ كورەدى. بوبەكجاي - باقشادا بالا پسيحيكاسىنىڭ دامۋىنا ويىن ارەكەتى شەشۋشى ءرول اتقاراتىندىعى تۋرالى بەلگىلى عالىمدار (ج. ايماۋىت ۇلى، م. جۇمابايەۆ، ش. قۇدايبەردى ۇلى، س. تورايعىروۆ، ت. تاجىبايەۆ ت. ب) ءوز ەڭبەكتەرىندە ايتىپ كەتكەن. پەداگوگيكالىق ءۇردىستى جەتىلدىرۋدە ويىننىڭ الار ورنى جونىندە قازاقستاندىق عالىم ن. قۇلجانوۆا دا زەرتتەگەن. ويىن بالا ءۇشىن ەلىكتەۋ، ينستينكت كۇندەلىكتى نەگىزگى ءىس - ارەكەت جانە ءومىرى دەپ دالەلدەگەن. ن. قۇلجانوۆانىڭ ايتۋى بويىنشا ويىندى ادەپتىلىك، تاربيەلىك ماقساتقا پايدالانۋ – بولاشاق ومىرىنە ءتۇزۋ جول سالۋ، ۇلكەندەرگە ەلىكتەۋ جانە ءومىردىڭ تالاپتارىنا ساي بەيىمدەۋ دەپ تۇسىندىرگەن. ديداكتيكالىق ويىنداردا مىندەتتى تۇردە ەكى بالا قاتىساتىن ويىندار ءتۇرىن پايدالانعان ءتيىمدى. ويىن ارقىلى وقىتۋ ءۇشىن ديداكتيكالىق ويىندار قۇرىلعان. بالالارعا تاپسىرمالار ويىن تۇرىندە بەرىلەدى، بۇل ديداكتيكالىق ويىنداردىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى. بالالار ويناۋ ارقىلى بەلگىلى ءبىر ءبىلىم، بىلىك، داعدىلاردى جانە ويىن ارەكەتتەرىن مەڭگەرەدى. ءار ديداكتيكالىق ويىننىڭ تانىمدىلىق جانە تاربيەلىك مازمۇنى بولادى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار مەكەمەلەرىندە بالالارمەن وتكىزىلەتىن ماتەماتيكانىڭ العاشقى ۇعىمدارىن قالىپتاستىرۋدا ويىننىڭ مىناداي تۇرلەرىن پايدالانۋعا بولادى:
1) ديداكتيكالىق ويىندار – لوگيكالىق ويلاۋىن، ماتەماتيكالىق قابىلەتتەرىن دامىتادى.
2) سانعا بايلانىستى ساناماق، جاڭىلتپاشتار، جۇمباقتار – بالالاردىڭ سانداردى تانىپ ءبىلۋىن، تىلدەرىن جاتتىقتىرۋ، ەستە ساقتاۋىن، ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتادى.
3) ماتەماتيكالىق سەرگىتۋ ساتتەرى – كەڭىستىكتى باعدارلاۋ، قيمىل قوزعالىستى دامىتادى، ديداكتيكالىق ويىندار مازمۇنى، ويىندى ۇيىمداستىرۋدىڭ ءادىس – تاسىلدەرىن مەڭگەرتەدى. ولار بالالاردىڭ زەيىنىن، ەستە ساقتاۋىن، بايقاعىشتىعىن، كوزبەن مولشەرلەۋىن، تاپقىرلىعىن دامىتۋعا، ماتەماتيكالىق بىلىمدەرىن، يكەمدىلىكتەرى مەن داعدىلارىن، زاتتاردى ءتۇسى، ولشەمى، ءپىشىنى بويىنشا توپتاستىرۋعا، سالىستىرۋعا، اجىراتۋعا، كەڭىستىك پەن ۋاقىتتى باعدارلاۋعا ۇيرەتەدى. بالالاردىڭ لوگيكالىق ويلاۋ، قابىلداۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن، زەيىنىن، قولدىڭ ۇساق موتوريكاسىن دامىتۋعا ارنالادى.
مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالانىڭ دامىتاتىن، وسىرەتىن ءارى تاربيەلەيتىن نەگىزگى ءىس - ارەكەتى - ويىن. ويىن ارقىلى بالا ءوزىنىڭ قورشاعان ورتامەن، تابيعاتپەن، قوعامدىق قۇبىلىستارمەن ادامداردىڭ ەڭبەگىمەن قارىم - قاتىناستارمەن تانىستىرادى. حالقىمىز ويىنداردى تەك بالالاردى الداندىرۋ، كوڭىلىن كوتەرۋ ءادىسى دەپ قاراماي جاس ەرەكشەلىكتەرىنە ساي ولاردىڭ كوز قاراستارىن مىنەز - قۇلىقتارىن قالىپتاستىرۋ قۇرالى دەپ ەرەكشە باعالاعان.
ديداكتيكالىق ويىندار 3 - توپقا بولىنەدى:
1. زاتتىق ديداكتيكالىق ويىندار - ديداكتيكالىق ويىنشىقتارمەن جانە ءتۇرلى ويىن ماتەريالدارىمەن ۇيىمداستىرىلادى.
2. ۇستەل ۇستىندە وينالاتىن ديداكتيكالىق ويىندار.
3. سوزدىك ديداكتيكالىق ويىندار.
ديداكتيكالىق ويىندار سابيلەر توبىنان باستالادى. مۇندا جوعارى توپتارعا قاراعاندا جەڭىل تۇرلەرى ويناتىلادى. بالالار ويىنشىقتاردى قولىمەن ۇستاپ، كوزىمەن كورىپ، سيپاپ سەزۋ ارقىلى وينايدى. نەمەسە ويىنشىق زاتتاردى سياپتتاۋعا بولادى. مىسالى: بالا ويناپ وتىرعان ماشينانىڭ دوڭگەلەگى نەشەۋ، ءتۇسى قانداي؟ دوپ - دومالاق. ول كۇنگە ۇقسايدى. دوپپەن ءبىز قىزىقتى ويىندار وينايمىز. ت. ب كۋبيكتەردى تۇسىنە قاراي توپتاستىر، قانە سەن كوك كۋبيكتەردى اكەلشى، ۇستەلگە اپارىپ قويشى. بۇل جەردە بالالار كەڭىستىكتى باعدارلاۋدى ۇيرەنەدى.
ديداكتيكالىق ويىندار ەرەسەك توپتاردا تومەنگى توپتارعا قاراعاندا كۇردەلەنىپ جۇرگىزىلەدى. ويىن شارتتارى مەن كورنەكىلىكتەرىن پايدالانۋ ارقىلى ويىن ارەكەتىن دامىتۋعا بولادى. ديداكتيكالىق ويىندار بالانىڭ اقىل - ويىن ويلاۋ قابىلەتىن، قابىلداۋىن، ەستە ساقتاۋىن، زەيىنىن دامىتۋعا، سالىستىرۋعا، جىكتەۋگە ءوزىن - ءوزى باقىلاۋعا ۇيرەتەدى.
مىسالى: «تەلەفون» ويىنىندا ديالوگتىق سويلەۋدەگى اڭگىمەنىڭ ماقساتى ءبىر نارسە جايىندا سۇرالىپ بالانىڭ وعان جاۋاپ بەرۋگە بەلگىلى ءبىر ارەكەتكە تۇرتكى بولۋعا ۇيرەتۋ بولىپ تابىلادى.
ويىن قىزىقتى تارتىمدى ءوتۋ ءۇشىن ديداكتيكالىق ويىنداردى دۇرىس ۇيىمداستىرۋ كەرەك. ويىنعا كەرەكتى قۇرالدار ءار بالاعا جەتكىلىكتى بولۋ كەرەك، سوندا عانا بالالارعا تۇسىنىكتى بولادى. ديداكتيكالىق ويىنداردىڭ قۇرالدارى ۇزاق ۋاقىت ساقتالۋ ءۇشىن ەستەتيكالىق، گيگيەنالىق تالاپتاراعا ساي ادەمى قوراپتاردا، قالتالاردا تۇرۋ كەرەك. ۇيىمداستىرىلعان وقۋ قىزمەتىندە ديداكتيكالىق ويىنداردى قولدانساق العا قويعان ماقساتىمىزعا جەتەمىز. زاتتىق ديداكتيكالىق ويىننىڭ تۇرلەرى تومەندەگىدەي زاتتارمەن ويناتىلادى.
كيىم تۇرلەرىمەن ويناتىلاتىن ديداكتيكالىق ويىندار: كيىمدەردى بالالارمەن تانىستىرۋمەن قاتار كيىنۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋعا ۇيرەتەمىز.
زاتتىق ىدىستاردى قولدانۋ ارقىلى جۇرگىزىلەدى: ىدىستاردى قولدانا وتىرىپ جەكە جانە جالپى اتاۋىن ايتا بىلۋگە بالالاردى ۇيرەتەمىز. سونىمەن قاتار «قۋىرشاققا تاماق دايىندايمىز» ويىنىن ويناتا وتىرىپ ىدىستاردى قولدانۋدىڭ ادىستەرىن ۇيرەتەمىز. مىسالى: قاسىقتى وڭ قولعا ۇستايمىز، تارەلكەنى ەكى قولمەن ۇستايمىز. ت. ب.
زاتتىق جەمىس - جيدەكتەردى قولدانۋ: زاتتىق جەمىس – جيدەكتەردى قولدانا وتىرىپ بالارمەن بىرنەشە ويىندار وتكىزۋگە بولادى. مىسالى: «عاجايىپ دوربا» ويىنىن الاتىن بولساق، وندا جەمىستەر مەن كوكەنىستەردى سيپاپ سەزۋ ارقىلى ونىڭ ءپىشىنىن انىقتاۋ، ءتۇسىن انىقتاۋ جانە اتىن اتاۋعا ۇيرەتۋگە بولادى.
زاتتىق ءۇي جانۋارلاىن قولدانۋ ارقىلى: زاتتىق ءۇي جانۋارلاردى قولدانا وتىراپ بالالاردىڭ زەيىنىن، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن دامىتامىز.
مىسالى: «ءۇي جانە جاباي اڭداردى اجىرات» ديديكتيكالىق ويىنىن ويناۋ ارقىلى زاتتىق ءۇي جانۋارلارىن قولدانۋعا بولادى. مۇندا بالالار جانۋارلاردى اجىراتىپ، ءوز ورىندارىنا قولىمەن ۇستاپ ورنالاستىرادى.
ۇستەل – ءۇستى ديداكتيكالىق ويىندارى تاڭەرتەڭگىلىك بالالاردى قابىلداۋ كەزىنە ويناتىلادى. بالالاردىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى تاڭەرتەڭگىلىك ۋاقىتتا جاقسى قابىلدايدى. سوندىقتان زاتتاردىڭ اتىن جاتتاۋ، نەمەسە جالعاسىن تابۋ، قۇراستىرۋ، ورنىن تابۋعا بايلانىستى ويىن تۇرلەرى ويناتىلادى. مىسالى: «قۋىرشاق ايشاعا كيىنۋگە كومەكتەس»، «زاتتىڭ ەكىنشى بولىگىن تاپ»، «سۋرەتتىڭ جەتپەي تۇرعان بولىگىن تولىقتىر» (قىسقىشتارمەن) ت. ب.
سوزدىك ويىندار - سۋرەتتەر ارقىلى: سۋرەتتەرمەن وينالاتىن ديداكتيكالىق ويىندار بارلىق ءبىلىم بەرۋ سالاسى بويىنشا ويناتىلادى. سۋرەتتەر ارقىلى بالالار سويلەم قۇراستىرۋعا ۇيرەنەدى. بەلەگىلەرى بويىنشا اجىراتادى. جالپى اتاۋىن ايتىپ ۇيرەنەدى. مىسالى: « سۋرەتتە قاي جىل مەزگىلى بەينەلەنگەن؟» ديداكتيكالىق ويىنىن الاتىن بولساق، بالالار وعان قاراي وتىرىپ ءوز ويلارىن بىلدىرەدى.
بوبەكجاي - باقشاداعى تاربيەلەۋ - وقىتۋ جۇمىسىندا بالالاردىڭ ءتىلىن دامىتۋ، سوزدىك قورلارىن مولايتۋ، اۋىزشا سويلەۋگە ۇيرەتە وتىرىپ، ۇيرەنگەن سوزدەرىن كۇندەلىكتى ومىردە ەركىن قولدانۋ، ءارى ونى كۇندەلىكتى ءىس - ارەكەت كەزىندەگى تىلدىك قارىم - قاتىناستا قولدانا بىلۋگە جاتتىقتىرادى.
مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى كەزەڭدەگى بالالارمەن سوزدىك جۇمىسىن جۇرگىزۋ ءىسى - سويلەۋدى دامىتۋدىڭ نەگىزگى ءبىر مىندەتتەرى بولىپ ەسەپتەلىنەدى. ءبىز بالالارمەن سوزدىك جۇمىسىن جۇرگىزە وتىرىپ، ولاردى اينالاسىنداعى زاتتارمەن تانىستىرىپ، اتىن اتاي بىلۋگە، قاسيەتى مەن ساپاسىن، ءتۇر - ءتۇسىن جانە ءپىشىنىن اجىراتا بىلۋگە، ومىردەگى، قورشاعان ورتاداعى ءتۇرلى قۇبىلىستار جايىنداعى ۇعىم، تۇسىنىكتەرىن دامىتا وتىرىپ، بەلسەندى تۇردە تىلدىك قارىم - قاتىناس جاساي بىلۋگە ۇيرەتەمىز.
بالا ساۋساعىن ويناتا وتىرىپ، سويلەۋ ءتىلىن دامىتامىز.
ساۋساق ويىنى - بۇل ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقان، ءارى ۇلكەن ءمانى بار مادەني شىعارماشىلىق.
ساۋساق ويىنى - ساۋساقتاردىڭ كومەگىمەن قانداي دا بولماسىن ەرتەگىنى نەمەسە ولەڭ - تاقپاق شۋماعىن ساحنالاۋ بولىپ تابىلادى. ساۋساق ويىنى ارقىلى بالانىڭ سويلەۋگە دەگەن تالپىنىسى، قابىلەتى دامىپ، ىنتاسى ارتادى جانە شىعارماشىلىق ارەكەتىنە جول اشادى. ساۋساق ويىنىن ويناي وتىرىپ، بالالار قورشاعان ورتاداعى زاتتار مەن قۇبىلىستاردى، جان - جانۋارلاردى، قۇستاردى جانە اعاشتاردى بەينەلەي الادى. ساۋساقتارىنىڭ قوزعالىس - قيمىلىنا قاراپ بالا قۋانادى، شاتتانادى، ءسوزدى ايتۋعا تىرىسادى جانە ولەڭدەگى ۇيرەنگەن ءسوز شۋماقتارىن قايتالاپ ايتا وتىرىپ، ەسىندە ساقتايتىن بولادى. سونىمەن قاتار بالالار ەكى قولىن قيمىلداتا وتىرىپ، وڭ، سول، جوعارى، تومەن ت. ب. تۇسىنىكتەردى باعدارلاي الۋدى ۇيرەنەدى.
ساۋساق ويىنىن بوبەكجاي - باقشادا جانە ءۇي جاعدايىندا اسەرلى، كوڭىلدى تۇردە ۇيىمداستىرۋعا بولادى. الدىمەن بالالارعا ساۋساق ويىنى تۇسىندىرىلەدى، ءار قيمىلى كورسەتىلەدى. مىسالى: حالىق اراسىندا كەڭىنەن تاراپ جۇرگەن «قۋىرماش» ويىنى دا ساۋساقتاردىڭ نازىك قيمىلىن جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان. ساۋساق ويىندارىن جۇرگىزۋ ارقىلى بالالاردىڭ ساۋساقتارىنىڭ نازىك قيمىلدارى مەن بۇلشىق ەتتەرىنىڭ جەتىلۋىمەن بىرگە، ولاردىڭ سويلەۋ ءتىلى مەن ويلاۋ قابىلەتتەرى داميتىن بولادى جانە كەيىن جازۋ شەبەرلىگىن ويداعىداي مەڭگەرۋىنە دايىندايدى.
مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ سوزدىك قورلارىن دامىتۋ ىسىندە تاربيەشىنىڭ:
- بالالاردىڭ سوزدىك قورلارىن دامىتۋ؛
- جاڭا سوزدەردى مەڭگەرتۋ؛
- ۇيرەنگەن سوزدەرىن تياناقتاپ، انىقتاپ، ءارى بايىتىپ وتىرۋ باستى مىندەت سانالادى.
قورىتا ايتاتىن بولساق، وسى اتالعان مىندەتتەردى تاربيەشى ۇنەمى سوزدىك جۇمىسىن جۇرگىزۋدە باسشىلىققا الىپ وتىرۋى ءتيىس. بالالاردىڭ سوزدىك قورىن دامىتۋدا ويىن، تاپسىرما، جاتتىعۋلارىنىڭ ورنى ەرەكشە. سونىڭ ىشىندە ويىن – بالانىڭ شىن تىرشىلىگى. ويىن ارقىلى بالا اينالاسىنداعى نارسەدەن وزىنە قىزىقتىسىنا ىقىلاسى اۋىپ، تاڭداپ الادى. بالانىڭ ءبىر ەرەكشە قاسيەتى سويلەۋدەن ەش جالىقپايدى. ويىن بالا ءتىلىنىڭ دامۋىنا ىقپالىن تيگىزىپ، تانىم بەلسەندىلىگىنىڭ دامۋىنا جول اشادى. قاي بالا بولماسىن ويىنمەن وسەدى، ويتكەنى بالا تابيعاتىنىڭ ءوزى تەك ويىنمەن بايلانىستى. ويىن ۇستىندە بالا ەش نارسەگە تاۋەلسىز. ول ءوزىن ەركىن ۇستايدى. ال ەركىندىك دەگەنىمىز بارلىق دامۋدىڭ باسپالداعى، ءبارىن بىلۋگە دەگەن تالپىنىسى مەن قۇلشىنىسى. بالانىڭ بىلۋگە دەگەن قۇشتارلىعى، سويلەۋى ويىن ۇستىندە قالىپتاسادى.
قولدانىلعان ادەبيەتتەر:
1. «ديداكتيكالىق ماتەريالدار جيناعى» قۇراستىرعان ابجاپاروۆا ب. ك. 2014ج.
2. «ساۋساق جانە ءتىل جاتتىعۋلارى» ارمان - پۆ باسپاحاناسى ابدراحيموۆا گ. د. 2013ج.
3. «وتباسى جانە بالاباقشا» №5. 2014ج.
4. «وتباسى جانە بالاباقشا» №5. 2013ج.
5. بالاباقشادا ويناتىلاتىن «ديداكتيكالىق ويىندار» جيناعىنان.
جامبىل وبلىسى، شۋ اۋدانى،
بولتىرىك اۋىلى، ءاليا مولداعۇلوۆا مەكتەبى،
«اياۋلىم» شاعىن ورتالىق ادىسكەرى
تولەندييەۆا ايگەرىم سەيتجاپپاروۆنا
You Might Also Like
-
تاقىرىبىەتىستىكتىڭ شاقتارىسىنىبى 4 «ءا»كۇنى ماقساتى ەتىستىكتىڭ شاقتارى جايىندا تۇسىنىك بەرۋمىندەتتەرى ەتىستىكتىڭ شاقتارى جايىندا بىلىمدەرىن كەڭەيتۋەتىستىكتىڭ شاقتارىن اجىراتا الۋدا سىني ويلاۋىن دامى...
-
جالپى ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورنىنىڭ 6 - سىنىبىنا ارنالعان فاكۋلتاتيۆتىك كۋرس
