InfoHub Logo

ويىن - بالا ومىرىندەگى تاربيەنىڭ شەشۋشى شارتى. بالا ءوزىن قورشاعان ورتانى، ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان اينالاسىنداعى قۇبىلىستار مەن زاتتاردى ويىن ارقىلى ءتۇسىنىپ ۇعىنادى.
بەلگىلى پسيحولوگ ە. ا. اركيننىڭ پايىمداۋىنشا، ويىن جانە ويىنشىق بالالار ءومىرىن سيپاتتايتىن بىردەن - ءبىر جالپى ۇعىم: «بالاقاي وسىمدىك سياقتى ءوز ىشىنەن ءوسىپ جەتىلەدى. جانە بۇل ءۇردىس قاتال تۇردە ءار جەكە بالانىڭ وزىنە عانا ءتان. بالا تىرشىلىگىنىڭ نەگىزگى زاڭدارىنىڭ ءبىرى وسىنداي».
كەزىندە ك. د. ۋشينسكيي، ۆ. ا. سۋحوملينسكييلەر بالاباقشا تاربيەلەنۋشىسى – بالالىق ءۇشىن ولاردى تاربيەلەيتىندەي ورتا تۋعىزۋ، جاعداي جاساۋ كەرەكتىگىن اتاپ كورسەتكەن بولاتىن.
وقۋ مەن تاربيەگە بايلانىستى جۇمىستاردى ۇيلەستىرۋدە ىزدەستىرۋ بارىسىندا س. ت. شاسكيي قازىرگە دەيىن ماڭىزىن جويماعان مىناداي پىكىر ايتقان ەدى: «ءبىزدىڭ قولىمىزدا كۇش پەن قارجى بولعاندىقتان، ءبىز تەك ارناۋلى مەكتەپ عيماراتتارىنداعى ەمەس، ودان تىس جەرلەردەگى پەداگوگيكالىق ۇردىستەردى زەرتتەۋىمىز كەرەك».

«بالالاردىڭ ويىن ارەكەتىن ۇيىمداستىرۋدى قالاي جاقسارتۋعا بولادى؟ بۇل ماسەلە پەداگوگيكالىق ۇردىستە قانداي ورىن الادى؟» دەگەن سۇراقتارىنا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك. ويىن ارەكەتى بالالاردىڭ باعالى ءومىرىنىڭ العاشقى كۇنىنەن باستاپ – اق ماڭىزدى ورىن الادى. الايدا جاقسى، دۇرىس ۇيىمداستىرىلعان ويىن عانا ءتيىستى، قالاعانىڭداي ناتيجە بەرە الادى. ويىن مەكتەپكە دەيىنگى تاربيەشىلەردىڭ بىردەن - ءبىر كومەكشىسى بولۋى كەرەك دەگەن.
ديداكتيكا - تەرمينى گرەكتىڭ «ديداكتوس»، ياعني ۇيرەتەتىن دەگەن سوزدەن شىققان. ديداكتيكالىق قۇرالدار وقۋ مىندەتتەرىنە ساي ارنايى ازىرلەنەدى.

ك. د. ۋشينسكيي مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرسە، بىلاي دەپ جازادى: «بالا تابيعاتتى كورنەكىلىكتى اسا قاجەتسىنەدى. بالاعا وزىنە بەلگىسىز بەس ءسوزدى جالاڭ ۇيرەتە باستاساڭىز، كوپ ۋاقىتتى زايا كەتىرىپ، بوسقا قينالاسىز. ال ەندى جيىرما ءسوزدى سۋرەتتەرمەن بايلانىستىرا ۇيرەتسەڭىز، بالا ونى لەزدە قاعىپ الادى. ءسىز بالاعا قاراپايىم عانا ويىڭىزدى قانشا تۇسىندىرسەڭىز دە، وڭاي ۇعا قويمايدى. ءدال سول ويدى كۇردەلى سۋرەتتەر كورسەتە بايانداساڭىز، ول ءسىزدى تەز تۇسىنەدى».

ديداكتيكالىق ويىن – ونىڭ اتى ايتىپ تۇرعانداي، بالانىڭ اقىل - ويىن دامىتىپ، تانىم تۇسىنىكتەردى اجىراتۋداعى ادىستەردىڭ ءبىرى. ويىن ارقىلى وقىتۋ – مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى كەزەڭنىڭ، نەگىزگى ەرەكشەلىگى. ءبىلىمدى مەڭگەرۋ جانە ونى بەكىتۋ ءۇشىن، داعدى مەن ادەت قالىپتاستىرۋدا بالاعا قايتالاۋ جانە جاتتىعۋ قاجەت. ەگەر بالانىڭ ويلاۋى وبرازدى، ەموسيالىق اسەردە بولسا، ول سوعۇرلىم جاقسى ناتيجە بەرەدى، سونداي - اق ءبىلىم قىزعىلىقتى ارەكەتپەن بايلانىستى بولسا، بالانىڭ ءىس - ارەكەتىمەن ىشتەي قابىسىپ جاتسا، ونداي ءبىلىمدى بالا دۇرىس مەڭگەرەدى. بالا ءاربىر زاتتى ۇستاپ، ءدامىن تاتىپ، سان رەت بايقاپ كورەدى. بالاباقشادا بالا پسيحيكاسىنىڭ دامۋىنا ويىن ارەكەتى شەشۋشى ءرول اتقاراتىندىعى تۋرالى بەلگىلى عالىمدار (ج. ايماۋىت ۇلى، م. جۇمابايەۆ،
ش. قۇدايبەردى ۇلى، س. تورايعىروۆ، ت. تاجىبايەۆ ت. ب) ءوز ەڭبەكتەرىندە ايتىپ كەتكەن. پەداگوگيكالىق ءۇردىستى جەتىلدىرۋدە ويىننىڭ الار ورنى جونىندە قازاقستاندىق عالىم ن. قۇلجانوۆا دا زەرتتەگەن. ويىن بالا ءۇشىن ەلىكتەۋ، ينستينكت كۇندەلىكتى نەگىزگى ءىس - ارەكەت جانە ءومىرى دەپ دالەلدەگەن. ن. قۇلجانوۆانىڭ ايتۋى بويىنشا ويىندى ادەپتىلىك، تاربيەلىك ماقساتقا پايدالانۋ – بولاشاق ومىرىنە ءتۇزۋ جول سالۋ، ۇلكەندەرگە ەلىكتەۋ جانە ءومىردىڭ تالاپتارىنا ساي بەيىمدەۋ دەپ تۇسىندىرگەن.

بالانىڭ تاربيەسىندەگى مەكتەپكە دەيىنگى مەكەمەلەردىڭ، اسىرەسە ديداكتيكالىق ويىندار ارقىلى بالانىڭ ماتەماتيكالىق قابىلەتتەرىن وياتۋدىڭ اسەرىن رەسەي عالىمدارى ت. ۆ. لودكينا، ا. ي. زاحاروۆ، ۆ. س. مۋحينا، ا. م. لەۋشينا، ە. ي. ششەرباكوۆا، ە. و. سميرنوۆالار اتاپ كورسەتكەن. ديداكتيكالىق ويىنداردىڭ ىقپالىن بالانىڭ سەزىنىپ، ءتۇيسىنۋى جانە ءسوز تۇرىندە بەينەلەۋىنىڭ ماڭىزىن ا. ۆ. زاپوروجەس، ا. د. كوشەليەۆا جانە ت. ب. بەلگىلەگەن. ءبىر نارسە جاساۋعا تىرىسۋ، بىرگە ويناۋ، ءبىر نارسەمەن شۇعىلدانۋ، ورتاق ماقسات قويۋ جانە ونى جۇزەگە اسىرۋ ىسىنە وزدەرى قاتىسۋعا تالپىنىس پايدا بولادى. مۇنىڭ ءبارى دە بالانىڭ جەكە باسىنىڭ قوعامدىق باعىتىن انىقتايدى، ونىڭ ومىرگە بەلسەندى ۇستانىمىن بىرتە - بىرتە قالىپتاستىرادى.
ديداكتيكالىق ويىن بالانىڭ قورشاعان دۇنيە تۋرالى تۇسىنىگىن كەڭەيتىپ جانە ونى بەكىتىپ ناقتىلاي تۇسەدى.
بالا باقىلاۋ، وقىعان كىتاپ، ەستىگەن ەرتەگى ارقىلى اينالاسىن تانيدى. ولاردىڭ تۇسىنىگى العاشقى كەزدە ايقىن بولمايدى. تاربيەشى بالانىڭ تۇسىنىگىن ديداكتيكالىق ويىندار ارقىلى ناقتىلاپ، دامىتىپ سانالى تۇردە ءتۇسىنۋىن ورىستەتەدى. مىسالى، ءبىر زاتتىڭ ءتۇسىن اتاڭدار؟ بوياۋدىڭ قانداي ءتۇرىن بىلەسىڭدەر؟ ءۇي جانۋارلارىنىڭ ۇشەۋىن اتاڭدار. بالا ديداكتيكالىق ويىن ارقىلى ءار زاتقا بايلانىستى جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرىپ، تۇسىنىگىن تياناقتايدى.
ءاربىر ديداكتيكالىق ويىن ويلاي بىلۋگە باۋلىپ، سوزدىك قورىن وسىرەدى، اقىل - وي قىزمەتىن قالىپتاستىرادى.
ديداكتيكالىق ويىن ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋدىڭ قۇرالى بولىپ تابىلادى. ديداكتيكالىق ويىنمەن ۇيىمداستىرىلعان ساباق بالالارعا كوڭىلدى جەڭىل كەلەدى. سوندىقتان ديداكتيكالىق ويىندى ىرىكتەپ الۋعا ناقتىلى ساباقتىڭ ماقساتى، مۇمكىندىكتەرى مەن جاعدايلارىن ەسكەرتۋگە ەرەكشە نازار اۋدارعان ءجون.
ديداكتيكالىق ويىن – بالالار ءۇشىن وقۋ دا، ەڭبەك تە. ويىن - اينالاداعى دۇنيەنى تانۋدىڭ ءتاسىلى. ول بالالارعا ومىردە كەزدەسكەن قيىنشىلىقتاردى جەڭۋ جولىن ۇيرەتىپ قانا قويماي، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىن قالىپتاستىرادى. پەداگوگيكادا ديداكتيكالىق ويىندارعا بىلاي انىقتاما بەرىلەدى: ديداكتيكالىق ويىندار دەگەنىمىز – بالالارعا بەلگىلى – ءبىر ءبىلىم بەرىپ، ىسكەرلىك پەن داعدىنى قالىپتاستىرۋ ماقساتىن كوزدەيتىن ءىس - ارەكەت.

ديداكتيكالىق ويىنداردىڭ ماقساتى:
1. باعدارلامادا انىقتالعان ءبىلىم، بىلىك جانە داعدىلار جايىندا تۇسىنىك بەرۋ؛
2. باعدارلامادا انىقتالعان ءبىلىم، بىلىك جانە داعدىلاردى قالىپتاستىرۋ؛
3. باعدارلامادا انىقتالعان ءبىلىم، بىلىك جانە داعدىلاردى تياناقتاۋ جانە بەكىتۋ؛
4. باعدارلامادا انىقتالعان ءبىلىم، بىلىك جانە داعدىلاردى قايتالاۋ جانە پىسىقتاۋ؛
5. باعدارلامادا انىقتالعان ءبىلىم، بىلىك جانە داعدىلاردى تەكسەرۋ.

ديداكتيكالىق ويىننىڭ مىندەتى:
1. بالانىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزۋ؛
2. بالانىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ.
بالاباقشاداعى تاربيەلەۋ - وقىتۋ جۇمىسىندا بالالاردىڭ ءتىلىن دامىتۋ، سوزدىك قورلارىن دامىتۋ، اۋىزشا سويلەۋگە ۇيرەتە وتىرىپ، ۇيرەنگەن سوزدەرىن كۇندەلىكتى ومىردە ەركىن قولدانۋ، ءارى ونى كۇندەلىكتى ءىس - ارەكەت كەزىندەگى تىلدىك قارىم - قاتىناستا قولدانا بىلۋگە جاتتىقتىرۋ ىسىنە ەرەكشە ءمان بەرىلگەن.