InfoHub Logo

ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ تالابىنا ساي مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ، وقىتۋ، قازىرگى زامانعا ساي ءبىلىمدى دە، تاربيەلى ۇرپاق تاربيەلەۋ پەداگوگتار ەنشىسىندە. مەكتەپكە دەيىنگى بالالارعا تاربيە مەن ءبىلىم بەرۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋدا ولاردىڭ سويلەۋ، ءتىلىن دامىتۋ، بايلانىستىرىپ سويلەۋ مادەنيەتىن جەتىلدىرۋگە، قۇراستىرا سويلەۋگە، سوزدىك قورىنىڭ مولايۋىنا باسا كوڭىل بولگەن ءجون.

زامان وزگەرگەن سايىن ءادىس – تاسىلدەر كوبەيىپ، جاڭارىپ، تولىعىپ جاتىر. بالالاردىڭ ءتىلىن دامىتۋدى، قىزىقتى ۇيرەتۋ ءۇشىن جاڭا ادىستەر مەن تەحنولوگيالاردى ءوز تاجىريبەمىزدە قولدانۋعا ىزدەنەمىز. جاڭا تەحنولوگيانى، ءادىس - تاسىلدەردى ءتيىمدى قولدانۋ ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرادى. سونىمەن قاتار ءتىلىن دامىتۋ، بايلانىستىرىپ سويلەۋ بارىسىندا بالالاردىڭ جاس ەرەكشەلىگىن ەسكەرۋ ادىس-تاسىلدەردى تاڭداۋمەن ساي كەلەدى، ساباق وتكىزگەندە ءبىرىنشى ورىنعا ويىن جانە ويىن تۇرلەرى قويىلادى. ويىن – وقۋ ۇدەرىسىندەگى وقىتۋدىڭ ءارى فورماسى، ءارى ءادىسى رەتىندە دەربەس ديداكتيكالىق سانات. ءتىل دامىتۋدا ويىندى كورنەكى قۇرالدار، ءتۇرلى سۋرەتتەر ، كەستەلەر، ويىنشىقتار، مۋزىكا جانە ت.ب. ماتەريالدار ساباقتى كوركەمدەپ وتىرسا، بالالاردىڭ سوزدىك قورى ءبىرشاما تولىعادى، اۋىزشا سويلەۋ تۇرلەرى كەڭەيەدى. ءاربىر ساباقتا ويىن تۇرلەرىن جانە ءوزارا سويلەۋ ۇلگىلەرىن تاقىرىپقا ساي قولدانعان ءجون جانە ءتيىمدى. ءتىل دامىتۋ بارىسىندا ويىن ەلەمەنتتەرىن ديداكتيكالىق ماتەريال رەتىندە پايدالانۋدىڭ پايداسى بار. ديداكتيكالىق ويىندار ارنايى ماقساتتى كوزدەيدى جانە ناقتى مىندەتتەردى شەشەدى.

ويىن ساباقتىڭ باسىندا – وتكەن ساباقتى ەسكە ءتۇسىرۋ.
ساباقتىڭ ورتاسىندا – كوڭىل-كۇيىن سەرگىتۋ، ەرىك-جىگەرىن دامىتۋ، ساباققا ىنتاسىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ سوڭىندا – تاقىرىپتى بەكىتۋ، ساباقتا العان ءبىلىمدى جيناقتاۋ ماقساتىن كوزدەيدى.
ويىن ارقىلى بالالاردىڭ تىلدەرىن دامىتىپ، سوزدىك قورىن بايىتادى، جاڭا ماتەريالدى جاقسى قابىلدايدى، ەستە ساقتايدى، زەيىنى داميدى، قىزىعۋشىلىعى ارتادى. مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمداردا سوزدىك قوردى دامىتۋ جۇمىستارى ءتۇسىندىرۋ، سۇراق- جاۋاپ، سويلەسۋ، اڭگىمەلەسۋ، اڭگىمە، كورنەكىلىك ءادىس – تاسىلدەر ارقىلى جۇزەگە اسادى. سوزدىك قوردى دامىتۋعا باعىتتالعان ادىستەردىڭ جالپى مىندەتى - ءسوزدىڭ ماعىناسىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، ونى ءوز سوزىندە دۇرىس قولدانۋ.

ءتۇسىندىرۋ ءادىسى - جاڭا ءسوز، ءسوز تىركەسى، سويلەمدەردى تۇسىندىرۋدە قولدانادى. ساباق سايىن ۇيرەتىلەتىن جاڭا سوزدەر بويىنشا، ياعني سوزدىك جۇمىسىندا ىسكە اسادى.
كورنەكىلىك ءادىسى – ساباق سايىن جۇرگىزىلەتىن ءادىس. بالالارعا ءتۇرلى سۋرەتتەر مەن زاتتاردى، ويىنشىقتاردى كورسەتۋ ارقىلى سوزدەردى ۇيرەتۋگە بولادى. كورنەكىلىك تاقىرىپقا ساي، كوزگە تارتىمدى بولۋى كەرەك .
مىسالى : «ۇلتتىق زاتتار» تاقىرىبىن وتكەن كەزدە كيىز ءۇيدىڭ سۋرەتىن كورسەتۋ ارقىلى نەمەسە كادىمگى ويىنشىق كيىز ءۇيدى كورسەتۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلىپ وتىرادى.

مىسالى: الما ءسوزىن المانى كورسەتۋ ارقىلى ۇعىندىرامىز. بۇل ءادىس – جەمىس- جيدەكتەر، ويىنشىقتار، تاعامدار، تاقىرىپتارىندا جۇزەگە اسادى. ءار ءتۇرلى تىرەك كەستەلەر جانە تابليسالارمەن سوزدەردى، ءسوز تىركەستەرىن ۇيرەتۋگە بولادى.
مىسالى، المانى سيپاتتاۋ: المانىڭ ءتۇسى قىزىل، ءپىشىنى – دومالاق، ءدامى – ءتاتتى. ول اعاشتا وسەدى، جەمىس. مەن الما جەيمىن.
مىسالى، جەمىستەر – كوكونىستەر تاقىرىبىنا بايلانىستى «دۇكەن» ويىنىن ويناۋعا بولادى.ۇستەل ۇستىنە جەمىستەردىڭ مۋلياجدارىن «ساتۋعا» قويىپ، ويناۋ. بالا دۇكەن ويىنى كەزىندە دۇكەنگە كىرىپ امانداسادى، كەرەك زاتىن سۇرايدى. ماعان الما بەرىڭىزشى. قانداي الما الاسىز؟ (تۇستەردى اجىراتا ءبىلۋ). مىناۋ اششى، ءتاتتى دەگەن سوزدەر سويلەمدە قولدانىلادى.

وسى تاقىرىپقا بايلانىستى مىناداي ويىندار وتكىزۋگە بولادى: «دامىنەن اجىرات»، «نە ارتىق؟»، «قانشا جەمىس كوردىڭ، سونشاما قول شاپالاقتا»، بالالاردىڭ نازارىن باقىلاۋ ءۇشىن كەز كەلگەن سوزگە ەمەس تەك قانا جەمىستەردى ەستىگەندە شاپالاقتاۋ، جۇمباق جاسىرۋ، مىسالى ءتۇسى قىزىل، سارى، دوڭگەلەك ءتاتتى اعاشتا وسەدى – بۇل نە؟ جانە دە باسقا دا تاقىرىپتارعا كەلتىرۋگە بولادى.
دىبىستىق جاتتىعۋلاردى وتكىزۋدە بالالار سوزدەردەگى قازاق تىلىنە ءتان دىبىستاردى دۇرىس ايتۋعا جاتتىعادى، داۋىستىڭ ىرعاعى داميدى.
مىسالى: شاق – شاق – شاق – كىشكەنتاي قۇلىنشاق.
ىر- ىر – ىر – ىرىلدايدى قاسقىر.

بالالاردىڭ دۇنيەتانىمىن كەڭەيتىپ، ويىن ورىستەتىپ، ءتىل بايلىعىن جەتىلدىرۋدە كوركەم ادەبيەتتىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. بالاباقشادا بالالاردى دۇرىس سويلەي ءبىلۋ مادەنيەتىنە اينالا قورشاعان ورتامەن، سونداي-اق كوركەم ادەبيەتپەن تەڭەستىرۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرۋعا بولادى. ءاربىر ۇيىمداستىرىلعان وقۋ ىس-ارەكەتىندە ديداكتيكالىق ويىنداردى قولدانۋ ارقىلى بالالاردىڭ قيالىن شارىقتاتىپ، ويلاۋ قابىلەتىن ۇشتاۋعا بولادى.
ديداكتيكالىق ماتەريالدارمەن بالالار جاتتىققان سايىن ولاردىڭ زەيىنى، تاپقىرلىعى، ىنتالىلىعى، وزىندىك ويلاۋ جۇمىسى دامي تۇسەدى. بالاعا اڭگىمەلەپ ايتۋعا، وقىپ تىڭداۋعا، جاتتاۋعا ارنالعان ماتەريالدار ولاردىڭ دامۋ دەڭگەيىنە، جاس شامالارىنا لايىقتى بولۋ قاجەت.
بالالارعا توپتارداعى سۋرەتتى كىتاپشالاردى كورسەتىپ، مازمۇنىن ايتىپ بەرۋ قولايلى. بۇل جاستاعى سابيلەرگە وقيعاسى ءساتتى اياقتالاتىن، قورقىنىش سەزىمىن تۋدىرمايتىن بولۋ كەرەك.
ولارعا «بەسىك جىرى»، «باۋىرساق»، «تورعاي»، «ماقتا قىز بەن مىسىق» سياقتى شىعارمالار ارقىلى دىبىستاردى انىق ايتۋ، بايلانىستىرىپ سويلەۋ، اڭگىمەلەي بىلۋگە ۇيرەتۋگە بولادى.

ەرتەگى ساحنالاۋ ارقىلى بالالاردى رولگە ءبولىپ بەرۋ، ءار كەيىپكەردىڭ داۋىستارىن كەلتىرىپ ايتۋعا ماشىقتاندىرۋ قاجەت.
شىعارمالاردى وقىعان كەزدە ىس-ارەكەتتەرگە بايلانىستى جاڭا سوزدەردىڭ ءمان-ماعىناسىن ءتۇسىندىرىپ وتىرعان ءجون.
دىبىستاردى انىق دۇرىس ايتا بىلۋگە جاڭىلتپاشتاردىڭ دا ورنى ەرەكشە. ال جۇمباق بالانىڭ سويلەۋ قابىلەتىن دامىتادى. جۇمباقتىڭ شەشۋىن تابۋ ارقىلى زاتتاردىڭ، جان-جانۋارلاردىڭ، كيىم-كەشەك اتتارىن ەستە ساقتاۋ قابىلەتى كۇشەيەدى. بالا ءتىلىن دامىتۋدا ماقال-ماتەلدەردىڭ دە الاتىن ورنى ەرەكشە. قازاقتىڭ ماقال-ماتەلدەرىنىڭ كوبىسى ەلدىكتى، ىنتىماقتى، جاقسى مەن جاماندى اجىراتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
بالالارمەن كۇننىڭ ءىى جارتىسىندا وينالاتىن ديداكتيكالىق ويىندار، جەلىلى - ءرولدى ويىندارى ارقىلى سويلەۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋعا بولادى.ءاربىر سۇراقتارعا تولىق، ءارى ناقتى جاۋاپ بەرە بىلۋگە داعدىلاندىرۋ كەرەك.

ەستىگەندەرىن قايتالاپ ايتىپ، قانداي كەيىپكەردىڭ بار ەكەنىن بالالار ايتىپ بەردى. سونىمەن قاتار سوزدىك جۇمىس جۇرگىزۋ، سۇراق-جاۋاپ الا وتىرىپ، سوزدىك قورلارىن بايىتىپ، اڭگىمەلەي بىلۋگە ۇيرەتۋ.
كوركەم شىعارمالارمەن بالالاردى ەرتە كەزدەن تانىستىرۋ، وقىتۋ تاربيەلەۋ ىستەرىندە قولدانىپ وتىرۋ ارقىلى بالالاردى ەركىن سويلەۋگە، ءتۇسىنىپ، مانەرلەپ ايتۋعا داعدىلاندىرۋ كەرەك.
قورىتا ايتقاندا، بالاباقشادا بالالاردىڭ ءتىلىن دامىتۋدا ءاردايىم ادىس-تاسىلدەر ىزدەنۋدە بولۋ كەرەك. ويىن – بالالاردىڭ نەگىزگى ءىس - ارەكەتتەرىنىڭ ءبىر ءتۇرى. بالا ءومىرى ويىنعا بايلانىستى. سوندىقتان دا ءتىل دامىتۋ ساباقتارىندا سوزدىك قورىن بايىتۋعا ويىن ەلەمەنتتەرىن پايدالانۋدىڭ بالالاردىڭ وي بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋداعى ماڭىزى زور.