مەتالداردىڭ فيزيكالىق جانە حيميالىق قاسيەتتەرى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: مەتالداردىڭ فيزيكالىق جانە حيميالىق قاسيەتتەرى
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) بىلىمدىلىك: جالپى مەتالدار تاراۋى بويىنشا حالىقتىق پەدوگوگيكا ەلەمەنتتەرىن مەڭگەرگەن ءبىلىم دەڭگەيلەرىن انىقتاۋ، بەكىتۋ، كەستەنى پايدالانىپ مەتالداردىڭ جاي جانە كۇردەلى زاتتارمەن قوسىلۋىن تەڭدەۋلەر ارقىلى جازۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق: حيميا پانىنە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ، وي - ءورىسىن، ىزدەنىمپازدىعىن، شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ.
ب) تاربيەلىلىك: ادامگەرشىلىك، ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋ، كاسىپتىك باعدار جانە ءوز بەتىمەن جۇمىس ىستەۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ كورنەكتىلىگى: د. ي. مەندەلەيەۆ كەستەسى، قولدان سىزىلعان كەستەلەر، اسىقتار، اربالار، سۇراق سالىنعان كونۆەرتتەر، تاراتپا تاپسىرمالار، سۋ، «مەتالدار» كوللەكسياسى، تاقىرىپتىق سلايد ماتەريالدارى.
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: دەمونستراسيا، سۇراق - جاۋاپ، ويىن ەلەمەنتتەرىن قولدانۋ ارقىلى سايىس ساباعى تۇرىندە ۇيىمداستىرىلادى.
ساباقتىڭ قۇرىلىمى: 1. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى
2. ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى: كۇندەلىكتى تۇرمىستا ۇلكەن ەمەن كىشىگە ەتەنە جاقىن بوپ كەتكەن حيميالىق تالشىقتان توقىلعان ماتا مەن پلاستماسسانىڭ ءتۇر - تۇرىنەن جاسالعان بۇيىمداردى، ءدارى - دارمەكتى، كىر جۋعىش ۇنتاقتارمەن جەردىڭ قۇنارلىلىعىن ساقتايتىن تىڭايتقىشتاردى، اسىل تاستاردان، بەكزات مەتالداردان اشەكەيلەردى، كوز تارتار بوياۋلاردى، وسىمدىكتەردىڭ زيانكەستەرى مەن كۇرەسەتىن گەربيسيدتەردى، ءيىسى مۇرىن جاراتىن اتىرلەردى، حوش ءيىستى مايلاردى ت. ت. ايتا بەرسەك، ءبىزدىڭ حيميا الەمىندە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعانىمىزعا، حيمياسىز كوپ نارسەگە ءزارۋ بولاتىنىمىزعا كوز جەتكىزۋگە بولادى. وسى جوعارىداعى ايتىلعانداردىڭ ىشىنەن حيميا عىلىمىنداعى نەگىزگى سالالاردىڭ ءبىرى – مەتالدار حيمياسى. سوندىقتان مەتالدار تاقىرىبىنا بايلانىستى كىرىكتىرىلگەن سۇراقتارى بار «التىن ساقا» تانىمدىق ويىنىنىڭ جوسپارىمەن تانىسايىق.
ساباق بىرنەشە بولىمدەردەن تۇرادى:
1. ساراپتاۋ ويىنى: تابالدىرىق (ءتورت كۇيمەگە ءتورت وقۋشىنى سايلاۋ)
2. اۋدەم جەر
3. قوزى كوش
4. بەلاسار
5. جولايرىق
6. التىن كومبە
7. قورىتىندى.
8. ۇيگە تاپسىرما
مەتالداردىڭ فيزيكالىق جانە حيميالىق قاسيەتتەرىن قامتيتىن كىرىكتىرىلگەن سۇراقتارى بار ساباقتى «التىن ساقا» ويىنى تۇرىندە وتكىزۋ ءۇشىن بىرنەشە بولىمدەرگە بولدىك. ساباقتىڭ تابالدىرىق بولىمىندەگى ءتورت كۇيمەگە ءتورت وقۋشىنى سايلاۋ ءۇشىن بەرىلەتىن سۇراقتار:
1. مەتالداردىڭ نەگىزگى فيزيكالىق قاسيەتتەرىن اتاپ شىق. (1 - سلايد)
1. جىلتىرلىعى
2. قاتتىلىعى
3. ەلەكتر وتكىزگىشتىگى
4. جىلۋ وتكىزگىشتىگى
5. مايىسقاقتىعى، تاپتالعىشتىعى
2. ماشينا مەن تراكتوردىڭ جانى، قارا مەتاللۋرگيانىڭ نانى. (تەمىر)
3. ءوزى اۋىر مەتالعا جاتادى، بالالار وسى مەتالل قۇيعان ساقامەن اتادى. (قورعاسىن)
4. مەتالداردىڭ ەلەكتروحيميالىق كەرنەۋ قاتارىن اشقان عالىم: (ن. ن. بەكەتوۆ)
وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرگەن وقۋشىلار 4 ءتۇرلى كۇيمەگە ورنالاسادى دا «اۋدەم جەر» بولىمىنە ءوتۋ ءۇشىن 4 ءتۇرلى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋى كەرەك:
1. جۇمساق بەلسەندى مەتالل، سۋعا سالساڭ سۋتەكتى ءبولىپ شابىتتى ارەكەتتەسەدى. تابيعي قوسىلىسىنىڭ ەڭ ماڭىزدىسى ادام مەن جانۋارلاردىڭ نەگىزگى قورەگى. ءتىرى اعزادا، قان پلازماسىندا، كلەتكا قۇرامىندا بولادى. كەز - كەلگەن كولدەردىڭ شوگىندىلەرىنىڭ قۇرامىندا كەزدەسەدى. (ناتريي)
2. بۇل مەتالداردى مەديسينادا، اتاپ ايتساق پلاستيكالىق حيرۋرگيادا سىنعان سۇيەكتەردى بەكىتۋگە جانە ادام باسسۇيەگىندەگى ساڭىلاۋلاردى جابۋعا قولدانىلادى. بۇل قانداي مەتالدار؟ (تيتان، نيكەل)
3. مەنىڭ تاعى ءبىر اتىم بار، مەنى «وسىمدىك ك ۇلى» دەپ اتايدى. ال وسىمدىك كۇلىنەن ساقار الادى. بۇل مەتالدى تۇڭعىش رەت اعىلشىن عالىمى ديەۆي 1807 جىلى وزىنە سايكەس سىلتىدەن ەلەكتروليزدەۋ ارقىلى الدى. مەنىڭ تۇزدارىم اقتوبە ماڭىندا كوپتەپ كەزدەسەدى، قوسىلىستارىم ءاردايىم ءبىر ۆالەنتتى. اعايىم ناتريي سياقتى مەن دە وتە بەلسەندىمىن. سوندىقتان مەنى دە كەروسيندە ساقتايدى. تۇزدارىم باعالى تىڭايتقىش، مەن جەتىسپەسەم وسىمدىك جاقسى ءتۇسىم بەرمەيدى. مەن قانداي ەلەمەنتپىن؟ (كاليي)
4. جەتى سانى – قۇپيانىڭ نىشانى، كوزگە كورىنبەيتىن قۇبىلىستاردى، جۇمباق الەمدى زەرتتەيتىن جولداردىڭ باعدارى. بۇل – بيلىك ەتۋشى جەتى عالامشار، اپتانىڭ جەتى كۇنى، ءۇن - اۋەننىڭ جەتى نوتاسى. ال الحيميكتەر وسى جەتى مەتالدى اسپان دەنەلەرىمەن، جەتى عالامشاردىڭ تاڭباسىن پايدالانعان. وسى جەتى مەتالدى بىلەسىڭ بە؟ (التىندى – كۇنگە، كۇمىستى – ايعا، مىستى – شولپانعا، تەمىردى – مارسقا، قورعاسىندى – ساتۋرنعا، قالايىنى – يۋپيتەرگە، سىناپتى – مەركۋرييگە تەڭەگەن).
بۇل بولىمنەن 3 وقۋشى «قوزى كوشكە» وتەدى جانە ولارعا قويىلاتىن سۇراقتار:
1. جازىلۋى بويىنشا وقىساڭ ەلەمەنتپىن، ال كەرىسىنشە وقىساڭ وتكىزگىشپىن. ويلاڭدارشى سوندا مەن كىممىن؟ (مىس - سىم)
2. وسىمدىكتەر، جانۋارلار ادام اعزاسىندا بولادى. ول نەگىزىنەن وتتەكتى تاسىمالداۋعا جانە اعزادا ەلەكتروننىڭ ورىن الماسۋىنا كومەكتەسەدى. ەگەر اعزادا ونىڭ مولشەرى جەتىسپەسە قان ازايادى. قاننىڭ قۇرامىندا بولاتىن قانداي ەلەمەنت؟ (تەمىر)
3. تۇركىستانداعى تايقازاننىڭ قۇرامىنا كىرەتىن جەتى مەتالداردى اتاڭىز.
(التىن، كۇمىس، قىزىل مىس، مىرىش، تەمىر، قورعاسىن، قالايى)
«قوزى كوشتەن» 2 وقۋشى «بەلاسار» بولىمىنە وتەدى.
بەلاسار ءبولىمىنىڭ سۇراقتارى:
1. سۇيەكتى قاپتايتىن ەلەمەنت: (كالسيي)
2. ادام بويىنىڭ وسۋىنە اسەر ەتەتىن حيميالىق ەلەمەنت: (مىرىش)
«بەلاساردان» كەيىنگى «جولايرىق» بولىمىنە ءبىر وقۋشى عانا وتەدى جانە ول وقۋشىعا قويىلاتىن سۇراقتار:
1. بۇرىنعى كوشپەلى حالىقتىڭ تىرشىلىك بولمىسىندا ءارى كيىم، ءارى قورعانىس قۇرالى، ءارى قارۋ - جاراق بولعان حيميالىق ەلەمەنتتى اتاڭىز. (تەمىر)
«جولايرىق» بولىمىندەگى سۇراققا جاۋاپ بەرگەن وقۋشى ەڭ سوڭعى «التىن كومبە» بولىمىنە وتەدى.
«التىن كومبە» ءبولىمىنىڭ سۇراعى:
ساباق ۋاقىتىنداعى كەستەلەردى پايدالانىپ مەتالداردىڭ حيميالىق قاسيەتتەرىنە مىسال كەلتىر. مەتالداردىڭ جاي جانە كۇردەلى زاتتارمەن ارەكەتتەسۋىن كورسەتەتىن حيميالىق رەاكسيا تەڭدەۋلەرىن جازۋى كەرەك.
مەتالداردىڭ حيميالىق قاسيەتتەرى: (2 - سلايد)
مەتالداردىڭ جاي زاتتارمەن ارەكەتتەسۋى:
وتتەگى → وكسيد
كۇكىرت → سۋلفيد
مەتالل + ازوت → نيتريد
حلور → حلوريد
سۋتەگى → گيدريد
مەتالداردىڭ كۇردەلى زاتتارمەن ارەكەتتەسۋى:
سۋ → ءسىلتى + سۋتەگى
سۋ → مەتالل وكسيدى + سۋتەگى
مەتالل + قىشقىل → تۇز + سۋتەگى
تۇز → جاڭا تۇز + مەتالل
وسى سحەمالاردى پايدالانىپ «التىن كومبەگە» وتكەن وقۋشى كەز كەلگەن مەتالدى مىسالعا الىپ، رەاكسيا تەڭدەۋلەرىن جازادى.
ساباق بارىسىندا مەتالدارعا بايلانىستى ماقال - ماتەلدەر وقۋشىلاردان سۇرالدى جانە دە كلاستاعى وقۋشىلاردىڭ كوپ بولۋىنا بايلانىستى 6 - 7 وقۋشىعا تەست سۇراقتارى بەرىلدى.
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) بىلىمدىلىك: جالپى مەتالدار تاراۋى بويىنشا حالىقتىق پەدوگوگيكا ەلەمەنتتەرىن مەڭگەرگەن ءبىلىم دەڭگەيلەرىن انىقتاۋ، بەكىتۋ، كەستەنى پايدالانىپ مەتالداردىڭ جاي جانە كۇردەلى زاتتارمەن قوسىلۋىن تەڭدەۋلەر ارقىلى جازۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق: حيميا پانىنە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ، وي - ءورىسىن، ىزدەنىمپازدىعىن، شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ.
ب) تاربيەلىلىك: ادامگەرشىلىك، ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋ، كاسىپتىك باعدار جانە ءوز بەتىمەن جۇمىس ىستەۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ كورنەكتىلىگى: د. ي. مەندەلەيەۆ كەستەسى، قولدان سىزىلعان كەستەلەر، اسىقتار، اربالار، سۇراق سالىنعان كونۆەرتتەر، تاراتپا تاپسىرمالار، سۋ، «مەتالدار» كوللەكسياسى، تاقىرىپتىق سلايد ماتەريالدارى.
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: دەمونستراسيا، سۇراق - جاۋاپ، ويىن ەلەمەنتتەرىن قولدانۋ ارقىلى سايىس ساباعى تۇرىندە ۇيىمداستىرىلادى.
ساباقتىڭ قۇرىلىمى: 1. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى
2. ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى: كۇندەلىكتى تۇرمىستا ۇلكەن ەمەن كىشىگە ەتەنە جاقىن بوپ كەتكەن حيميالىق تالشىقتان توقىلعان ماتا مەن پلاستماسسانىڭ ءتۇر - تۇرىنەن جاسالعان بۇيىمداردى، ءدارى - دارمەكتى، كىر جۋعىش ۇنتاقتارمەن جەردىڭ قۇنارلىلىعىن ساقتايتىن تىڭايتقىشتاردى، اسىل تاستاردان، بەكزات مەتالداردان اشەكەيلەردى، كوز تارتار بوياۋلاردى، وسىمدىكتەردىڭ زيانكەستەرى مەن كۇرەسەتىن گەربيسيدتەردى، ءيىسى مۇرىن جاراتىن اتىرلەردى، حوش ءيىستى مايلاردى ت. ت. ايتا بەرسەك، ءبىزدىڭ حيميا الەمىندە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعانىمىزعا، حيمياسىز كوپ نارسەگە ءزارۋ بولاتىنىمىزعا كوز جەتكىزۋگە بولادى. وسى جوعارىداعى ايتىلعانداردىڭ ىشىنەن حيميا عىلىمىنداعى نەگىزگى سالالاردىڭ ءبىرى – مەتالدار حيمياسى. سوندىقتان مەتالدار تاقىرىبىنا بايلانىستى كىرىكتىرىلگەن سۇراقتارى بار «التىن ساقا» تانىمدىق ويىنىنىڭ جوسپارىمەن تانىسايىق.
ساباق بىرنەشە بولىمدەردەن تۇرادى:
1. ساراپتاۋ ويىنى: تابالدىرىق (ءتورت كۇيمەگە ءتورت وقۋشىنى سايلاۋ)
2. اۋدەم جەر
3. قوزى كوش
4. بەلاسار
5. جولايرىق
6. التىن كومبە
7. قورىتىندى.
8. ۇيگە تاپسىرما
مەتالداردىڭ فيزيكالىق جانە حيميالىق قاسيەتتەرىن قامتيتىن كىرىكتىرىلگەن سۇراقتارى بار ساباقتى «التىن ساقا» ويىنى تۇرىندە وتكىزۋ ءۇشىن بىرنەشە بولىمدەرگە بولدىك. ساباقتىڭ تابالدىرىق بولىمىندەگى ءتورت كۇيمەگە ءتورت وقۋشىنى سايلاۋ ءۇشىن بەرىلەتىن سۇراقتار:
1. مەتالداردىڭ نەگىزگى فيزيكالىق قاسيەتتەرىن اتاپ شىق. (1 - سلايد)
1. جىلتىرلىعى
2. قاتتىلىعى
3. ەلەكتر وتكىزگىشتىگى
4. جىلۋ وتكىزگىشتىگى
5. مايىسقاقتىعى، تاپتالعىشتىعى
2. ماشينا مەن تراكتوردىڭ جانى، قارا مەتاللۋرگيانىڭ نانى. (تەمىر)
3. ءوزى اۋىر مەتالعا جاتادى، بالالار وسى مەتالل قۇيعان ساقامەن اتادى. (قورعاسىن)
4. مەتالداردىڭ ەلەكتروحيميالىق كەرنەۋ قاتارىن اشقان عالىم: (ن. ن. بەكەتوۆ)
وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرگەن وقۋشىلار 4 ءتۇرلى كۇيمەگە ورنالاسادى دا «اۋدەم جەر» بولىمىنە ءوتۋ ءۇشىن 4 ءتۇرلى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋى كەرەك:
1. جۇمساق بەلسەندى مەتالل، سۋعا سالساڭ سۋتەكتى ءبولىپ شابىتتى ارەكەتتەسەدى. تابيعي قوسىلىسىنىڭ ەڭ ماڭىزدىسى ادام مەن جانۋارلاردىڭ نەگىزگى قورەگى. ءتىرى اعزادا، قان پلازماسىندا، كلەتكا قۇرامىندا بولادى. كەز - كەلگەن كولدەردىڭ شوگىندىلەرىنىڭ قۇرامىندا كەزدەسەدى. (ناتريي)
2. بۇل مەتالداردى مەديسينادا، اتاپ ايتساق پلاستيكالىق حيرۋرگيادا سىنعان سۇيەكتەردى بەكىتۋگە جانە ادام باسسۇيەگىندەگى ساڭىلاۋلاردى جابۋعا قولدانىلادى. بۇل قانداي مەتالدار؟ (تيتان، نيكەل)
3. مەنىڭ تاعى ءبىر اتىم بار، مەنى «وسىمدىك ك ۇلى» دەپ اتايدى. ال وسىمدىك كۇلىنەن ساقار الادى. بۇل مەتالدى تۇڭعىش رەت اعىلشىن عالىمى ديەۆي 1807 جىلى وزىنە سايكەس سىلتىدەن ەلەكتروليزدەۋ ارقىلى الدى. مەنىڭ تۇزدارىم اقتوبە ماڭىندا كوپتەپ كەزدەسەدى، قوسىلىستارىم ءاردايىم ءبىر ۆالەنتتى. اعايىم ناتريي سياقتى مەن دە وتە بەلسەندىمىن. سوندىقتان مەنى دە كەروسيندە ساقتايدى. تۇزدارىم باعالى تىڭايتقىش، مەن جەتىسپەسەم وسىمدىك جاقسى ءتۇسىم بەرمەيدى. مەن قانداي ەلەمەنتپىن؟ (كاليي)
4. جەتى سانى – قۇپيانىڭ نىشانى، كوزگە كورىنبەيتىن قۇبىلىستاردى، جۇمباق الەمدى زەرتتەيتىن جولداردىڭ باعدارى. بۇل – بيلىك ەتۋشى جەتى عالامشار، اپتانىڭ جەتى كۇنى، ءۇن - اۋەننىڭ جەتى نوتاسى. ال الحيميكتەر وسى جەتى مەتالدى اسپان دەنەلەرىمەن، جەتى عالامشاردىڭ تاڭباسىن پايدالانعان. وسى جەتى مەتالدى بىلەسىڭ بە؟ (التىندى – كۇنگە، كۇمىستى – ايعا، مىستى – شولپانعا، تەمىردى – مارسقا، قورعاسىندى – ساتۋرنعا، قالايىنى – يۋپيتەرگە، سىناپتى – مەركۋرييگە تەڭەگەن).
بۇل بولىمنەن 3 وقۋشى «قوزى كوشكە» وتەدى جانە ولارعا قويىلاتىن سۇراقتار:
1. جازىلۋى بويىنشا وقىساڭ ەلەمەنتپىن، ال كەرىسىنشە وقىساڭ وتكىزگىشپىن. ويلاڭدارشى سوندا مەن كىممىن؟ (مىس - سىم)
2. وسىمدىكتەر، جانۋارلار ادام اعزاسىندا بولادى. ول نەگىزىنەن وتتەكتى تاسىمالداۋعا جانە اعزادا ەلەكتروننىڭ ورىن الماسۋىنا كومەكتەسەدى. ەگەر اعزادا ونىڭ مولشەرى جەتىسپەسە قان ازايادى. قاننىڭ قۇرامىندا بولاتىن قانداي ەلەمەنت؟ (تەمىر)
3. تۇركىستانداعى تايقازاننىڭ قۇرامىنا كىرەتىن جەتى مەتالداردى اتاڭىز.
(التىن، كۇمىس، قىزىل مىس، مىرىش، تەمىر، قورعاسىن، قالايى)
«قوزى كوشتەن» 2 وقۋشى «بەلاسار» بولىمىنە وتەدى.
بەلاسار ءبولىمىنىڭ سۇراقتارى:
1. سۇيەكتى قاپتايتىن ەلەمەنت: (كالسيي)
2. ادام بويىنىڭ وسۋىنە اسەر ەتەتىن حيميالىق ەلەمەنت: (مىرىش)
«بەلاساردان» كەيىنگى «جولايرىق» بولىمىنە ءبىر وقۋشى عانا وتەدى جانە ول وقۋشىعا قويىلاتىن سۇراقتار:
1. بۇرىنعى كوشپەلى حالىقتىڭ تىرشىلىك بولمىسىندا ءارى كيىم، ءارى قورعانىس قۇرالى، ءارى قارۋ - جاراق بولعان حيميالىق ەلەمەنتتى اتاڭىز. (تەمىر)
«جولايرىق» بولىمىندەگى سۇراققا جاۋاپ بەرگەن وقۋشى ەڭ سوڭعى «التىن كومبە» بولىمىنە وتەدى.
«التىن كومبە» ءبولىمىنىڭ سۇراعى:
ساباق ۋاقىتىنداعى كەستەلەردى پايدالانىپ مەتالداردىڭ حيميالىق قاسيەتتەرىنە مىسال كەلتىر. مەتالداردىڭ جاي جانە كۇردەلى زاتتارمەن ارەكەتتەسۋىن كورسەتەتىن حيميالىق رەاكسيا تەڭدەۋلەرىن جازۋى كەرەك.
مەتالداردىڭ حيميالىق قاسيەتتەرى: (2 - سلايد)
مەتالداردىڭ جاي زاتتارمەن ارەكەتتەسۋى:
وتتەگى → وكسيد
كۇكىرت → سۋلفيد
مەتالل + ازوت → نيتريد
حلور → حلوريد
سۋتەگى → گيدريد
مەتالداردىڭ كۇردەلى زاتتارمەن ارەكەتتەسۋى:
سۋ → ءسىلتى + سۋتەگى
سۋ → مەتالل وكسيدى + سۋتەگى
مەتالل + قىشقىل → تۇز + سۋتەگى
تۇز → جاڭا تۇز + مەتالل
وسى سحەمالاردى پايدالانىپ «التىن كومبەگە» وتكەن وقۋشى كەز كەلگەن مەتالدى مىسالعا الىپ، رەاكسيا تەڭدەۋلەرىن جازادى.
ساباق بارىسىندا مەتالدارعا بايلانىستى ماقال - ماتەلدەر وقۋشىلاردان سۇرالدى جانە دە كلاستاعى وقۋشىلاردىڭ كوپ بولۋىنا بايلانىستى 6 - 7 وقۋشىعا تەست سۇراقتارى بەرىلدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
