مۇنايدى وڭدەۋ جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: مۇنايدى وڭدەۋ جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا مۇنايدىڭ قۇرامى، قاسيەتتەرى، قولدانىلۋى، قورشاعان ورتاعا اسەرى جانە
قورعاۋ تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
تاربيەلىك: پراكتيكالىق جانە وي مادەنيەتىنىڭ ەڭبەگىن تۇزەتۋ جولدارىن تۋدىرۋ، ءوز ىسىنە جاۋاپ جانە باعا بەرۋ، ەكولوگيالىق ويلاۋدى تاربيەلەۋ.
دامىتۋشىلىق: جاڭا جانە وتىلگەن ماتەريالداردى بايلانىستىرا الۋ جولدارىن تابۋ، ماسەلەنى
شەشۋ جولىن ىزدەۋگە، جالپى ديالوگتارعا قاتىسۋى، باسقا وقۋشىنى تىڭداۋ، تىڭداي الۋ قابىلەتىن دامىتۋ
ءادىسى: ىزدەنىس، سۇراق – جاۋاپ، بايانداۋ.
ساباق ءتۇرى: جاڭا ماتەريالدى ءوتۋ.
كورنەكىلىگى: سىزبالار، ۇلەستىرمە قاعازدار، ساباققا ارنالعان كومپيۋتەرلىك پرەزەنتاسيا.
ساباق بارىسى.
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
وقۋشىلارمەن امانداسۋ. تۇگەلدەۋ. نازارلارىن ساباققا اۋدارۋ.
ءوز ورىندارىڭىزعا وتىرىڭىزدار، ءبىز ساباقتى باستايىق، بۇل ساباق سىزدەرگە جەمىستى، ەڭ باستىسى – پايدالى بولادى دەپ ويلايمىن!
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
1. كومىرسۋتەكتەردىڭ تابيعي كوزدەرىن اتاڭدار.
2. تاس كومىردەن الىنعان ونىمدەر قايدا قولدانىلادى؟
3. كوكستەۋ دەگەنىمىز نە؟
4. ىلەسپە گازداردان قانداي زاتتار وندىرىلەدى؟
جاڭا ساباق
تابيعاتىڭ اسەم كوركەم،
مۇنايلى ايماق، باي ولكەم.
بايلىققا تولى قويناۋى،
مۇنايلى ولكەم – قازاقستان.
تابيعي كومىرسۋتەكتەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ماڭىزدى قوسىلىس – مۇناي.
قارا قوڭىر وزىنە ءتان ءيىسى ماي ءتارىزدى
قويمالجىڭ سۋدا ەرىمەيدى
ورگانيكالىق تىعىزدىعى 0، 73 – ەرىتكىشتەردە ەريدى 0، 98 ارالىعىندا
مۇناي – جانعىش زات ( پارسى تىلىنەن اۋدارعاندا – neft – تەز وت العىش زات دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى).
مۇناي قۇرامى. مۇنايدىڭ ساپالىق قۇرامى دا، ساندىق قۇرامى دا ءار ءتۇرلى بولادى. نەگىزىنەن كومىرسۋتەكتەردەن، ازوتتى، وتتەكتى جانە كۇكىرتتى قوسپالاردان، مينەرالدىق تۇزداردان تۇراتىن كۇردەلى قوسپا. مۇنايدى قۇرامىنداعى كومىرسۋتەكتەرگە بايلانىستا: ءپارافيندى، نافتەندى، اروماتتى دەپ اجىراتادى.
مىسالى، ەمبى، دوسسور، ماقات مۇنايلارى نافتەندى كومىرسۋتەكتەرگە باي بولسا، وزەن مەن جەتىباي مۇنايى پارافيندەرگە، ال پرورۆا مۇنايى اروماتتى كومىرسۋتەكتەرگە باي. جەر استىنان ءوندىرىلىپ الىنعان مۇنايدا سۋ كوپ بولادى. ونى شيكى مۇناي دەپ اتايدى. شيكى مۇناي سۋىنان جانە قوسالقى گازدارىنان تازارتىپ، وڭدەۋگە جىبەرەدى.
مۇنايدان الىناتىن ونىمدەر ەكى توپقا بولىنەدى.
1. اشىق ءتۇستى مۇناي ونىمدەرى. وعان بەنزين، ليگروين، كەروسين، گازويل جاتادى.
2. قارا ءتۇستى مۇناي ءونىمى – مازۋت. مازۋت جوعارى مولەكۋلالى كومىرسۋتەكتەردىڭ قوسپاسى. ودان ءارى وڭدەپ، قاجەتتى مۇناي ونىمدەرىن الۋعا قولدانىلادى.
مۇناي وڭدەۋ – ونىڭ قۇرامىنداعى كومىرسۋتەكتەردىڭ قايناۋ تەمپەراتۋراسىنا سايكەس بۋلانۋىنا نەگىزدەلگەن. مۇناي وڭدەۋگە ارنالعان قوندىرعى ەكى بولىكتەن تۇرادى.
1. تۇتىكتى پەش – مۇندا مۇناي 450 0 – 5000 تەمپەراتۋراعا دەيىن قىزدىرىلادى.
2. رەكتيفيكاسيالىق كولوننا – مۇناي ونىمدەرى وزدەرىنىڭ قايناۋ تەمپەراتۋراسىنا سايكەس فراكسيالارعا ءبولىنىپ جينالاتىن قوندىرعى.
مۇنايدى وڭدەپ، اشىق ءتۇستى ونىمدەرىن الاتىن قوندىرعى اتموسفەرالىق قوندىرعى دەپ اتالادى. ءبىراق مۇناي ونىمدەرىنە دەگەن سۇرانىستىڭ ارتۋىنا بايلانىستى تەك ايداۋ ارقىلى الىنعان جانارماي جەتىسپەيدى.
مۇنايدا ايداۋدىڭ سوڭعى ءونىمى – مازۋت. مازۋت – قارا ءتۇستى، تۇتقىر، قويمالجىڭ ماسسا. ونى قايتا وڭدەۋ ارقىلى ءار ءتۇرلى جاعار مايلار، سوليار مايى، ءتۇرلى ماشينا مايلارى، پارافين الىنادى. ەڭ سوڭعى قالدىعى – گۋدرون، بيتۋم جانە اسفالت جول جاساۋعا قولدانىلادى.
مازۋتتىڭ قۇرامى ءىرى مولەكۋلالى كومىرسۋتەكتەردەن تۇراتىن بولعاندىقتان، ونى جوعارى تەمپەراتۋرادا ۆاكۋۋمدىق قوندىرعىدا وڭدەيدى. قىسىمنىڭ جانە جوعارى تەمپەراتۋرانىڭ اسەرىنەن كومىرسۋتەكتەردىڭ ۇلكەن مولەكۋلالارى بولشەكتەنەدى. بۇل پروسەستى كرەكينگىلەۋ دەپ اتالادى. (اعىلشىنشا « بولشەكتەۋ» )
جالپى كرەكينگى ەكىگە بولىنەدى:
1. تەرميالىق كرەكينگ تەك جوعارى تەمپەراتۋرا مەن قىسىم ارقىلى الىنادى.
2. كاتاليزدىك كرەكينگتە ايتىلعاندارعا قوسىمشا ورشىتكى قولدانىلادى. ەگەر جوعارى ساپالى بەنزين الۋ كەرەك بولسا، جوعارى ساپالى ورشىتكىلەر قولدانىلادى.
مىسالى، پاللاديي، پلاتينا سياقتى اسىل مەتالداردى قولدانسا، اروماتتى كومىرسۋتەكتەرى مول، ساپالى بەنزين الىنادى. بۇل پروسەستى ريفورمينگ دەپ اتالادى.
بەنزيننىڭ قوزعالتقىشتا قوپارىلىس ءتۇزىپ جانۋى دەتوناسيا دەپ اتالادى. ( فرانسۋز detoner – جارىلۋ )، ياعني جانعان كەزدە دىبىس ىرعاعى بۇزىلادى. بەنزيننىڭ دەتوناسيالانۋ سەبەبى قۇرامىنا بايلانىستى بولادى. ەگەر بەنزين قۇرامىندا اروماتتى كومىرسۋتەكتەر، تارماقتى كومىرسۋتەكتەر كوپ بولسا، ساپاسى جوعارى، ال اشىق تىزبەكتى كومىرسۋتەكتەر كوپ بولسا، ساپاسى تومەن بولادى. بەنزيننىڭ ساپاسى وكتان سانىمەن انىقتالادى. وكتان سانى دەگەنىمىز – بەنزيننىڭ قۇرامىنداعى يزووكتاننىڭ مولشەرى. بەنزيننىڭ اي – 72، اي – 76، اي – 93، اي – 98 دەگەن تۇرلەرى وكتان ساندارىنىڭ ءار ءتۇرلى ەكەنىن كورسەتەدى. مۇنايدان تەك جانارمايلار عانا ەمەس، حيميالىق ونەركاسىپتە قاجەتتى كومىرسۋتەكتەردى دە ءبولىپ الادى. ال ولاردى وڭدەۋ ارقىلى حالىقتىڭ تۇرمىسىنا قاجەتتى زاتتار وندىرىلەدى.
قازاقستان جەرىندە مۇنايدىڭ باي قورى بار، ياعني ەلىمىز ەنەرگيا رەسۋرستارى قورى جونىنەن دۇنيەجۇزىلىك نارىقتا بەلگىلى. كومىرسۋتەكتەردى ءوندىرۋ كەزىندە 200 – دەن استام كەن ورىندارىندا جۇرگىزىلۋدە. مۇنايدى ءوندىرۋ جونىنەن ەلىمىز جىل سايىن العا باسىپ كەلەدى. ماڭىزدى كەن ورىندارى: تەڭىز، قاراشىعاناق، جەتىباي، وزەن، قالامقاس، قىزىلودا قۇمكول، قاراجامباس جانە ت. ب. مۇناي مەن گازدى تاسىمالداۋعا بايلانىستى كاسپيي مۇناي قۇبىرى جۇمىس جاسايدى. باتىس قازاقستان – باكۋ – دجەيحان مۇناي قۇبىرى، « قازاقستان – تۇرىكمەنستان – يران» مۇناي قۇبىرلارى، « كەڭقياق – قۇمكول - جۇڭگو»مۇناي قۇبىرلارى جوبالارى ىسكە اسىرىلۋدا. ولاي بولسا، دۇرىس ۇيىمداستىرىلعان مۇناي جانە گاز ونەركاسىبى ءبىزدىڭ ۇلتتىق ەكونوميكامىزدىڭ وركەندەۋىنە، جالپى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تىرشىلىگىنىڭ جاقسارۋىنا سەپتىگىن تيگىزەرى ءسوزسىز.
مۇناي – ەڭ ماڭىزدى سۇيىق پايدالى قازبالار. ءبىراق ونى دۇرىس پايدالانباسا تىرشىلىك اتاۋلىعا زاردابىن تيگىزەدى. جىل سايىن دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتارعا 10 ميلليون تونناداي مۇناي ونىمدەرى توگىلەدى. كاسپيي تەڭىزى سۋىنىڭ ءبۇلىنۋى، ونداعى تەڭىز قۇستارىنىڭ ءولىمى وسى مۇناي زاردابىنان ەكەنى انىقتالعان. قازاقستاندا مۇناي قۇرلىقتا عانا ەمەس، سۋ استىندا دا وندىرىلەدى. سول سۋ استىنان مۇناي ءوندىرۋ كەزىندە قۇبىر جارىلىپ، سۋعا مۇناي توگىلەدى. ءسويتىپ، مۇنايدان تەڭىز ءار ءتۇرلى جولدارمەن لاستانادى. مۇنايدىڭ سۋعا توگىلۋى كوبىنەسە تەڭىزدىڭ تاياز جەرىندەگى مۇناي تاسيتىن كەمەلەر اپاتقا ۇشىراعاندا ءجيى كەزدەسەتىن جاعداي. وركەنيەتتى ەلدەر سياقتى ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا دا تابيعات قورعاۋعا كوپ كوڭىل ءبولىپ وتىر. 1997جىلى « قورشاعان ورتانى قورعاۋ تۋرالى»زاڭ قابىلداندى. زاڭنىڭ نەگىزگى ماقساتى ەلىمىزدىڭ تابيعاتىن قورعاۋ مەن ونىڭ بايلىعىن حالىق قازىناسى رەتىندە بولاشاق ۇرپاقتىڭ سالتاناتتى ءومىرى ءۇشىن ساقتاۋ.
جاڭا سوزدەردى داپتەرگە جازۋ.
كرەكينگى. دەتوناسيا.
ەسەپتەر شىعارۋ.
№1. 2 ت وكتاندى كرەكينگىلەگەندە قانشا بۋتان تۇزىلەدى؟
№2. ماسساسى 1كگ پەنتاندى (س7ن16 ) جاعۋ ءۇشىن وتتەكتىڭ
قانداي كولەمى قاجەت؟
№3. وكتاننىڭ 5 مول مولشەرى جانعاندا تۇزىلەتىن كومىرتەك
وكسيدىنىڭ كولەمى جانە ماسساسى قانداي؟
جاڭا ساباقتى پىسىقتاۋ سۇراقتارى
1. مۇنايدىڭ قاسيەتتەرى، قۇرامى تۋرالى نە بىلدىك؟
2. مۇنايدى كرەكينگىلەۋ نە ءۇشىن قاجەت؟
3. ريفورمينگ دەگەن نە؟
4. بەنزيننىڭ دەتوناسيعا توزىمدىلىگى دەگەن نە؟
5. مۇنايدان الىنعان اقشا قايدا كەتىپ جاتىر؟
6. تابيعاتتى قورعاۋ شارالارى تۋرالى ۇسىنىستار
قورىتىندىلاۋ، باعالاۋ.
ۇيگە: «مۇناي جانە حيميا». «تاس كومىر جانە ونىڭ ونىمدەرى» تاقىرىبىندا رەفەراتتار جازۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا مۇنايدىڭ قۇرامى، قاسيەتتەرى، قولدانىلۋى، قورشاعان ورتاعا اسەرى جانە
قورعاۋ تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
تاربيەلىك: پراكتيكالىق جانە وي مادەنيەتىنىڭ ەڭبەگىن تۇزەتۋ جولدارىن تۋدىرۋ، ءوز ىسىنە جاۋاپ جانە باعا بەرۋ، ەكولوگيالىق ويلاۋدى تاربيەلەۋ.
دامىتۋشىلىق: جاڭا جانە وتىلگەن ماتەريالداردى بايلانىستىرا الۋ جولدارىن تابۋ، ماسەلەنى
شەشۋ جولىن ىزدەۋگە، جالپى ديالوگتارعا قاتىسۋى، باسقا وقۋشىنى تىڭداۋ، تىڭداي الۋ قابىلەتىن دامىتۋ
ءادىسى: ىزدەنىس، سۇراق – جاۋاپ، بايانداۋ.
ساباق ءتۇرى: جاڭا ماتەريالدى ءوتۋ.
كورنەكىلىگى: سىزبالار، ۇلەستىرمە قاعازدار، ساباققا ارنالعان كومپيۋتەرلىك پرەزەنتاسيا.
ساباق بارىسى.
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
وقۋشىلارمەن امانداسۋ. تۇگەلدەۋ. نازارلارىن ساباققا اۋدارۋ.
ءوز ورىندارىڭىزعا وتىرىڭىزدار، ءبىز ساباقتى باستايىق، بۇل ساباق سىزدەرگە جەمىستى، ەڭ باستىسى – پايدالى بولادى دەپ ويلايمىن!
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
1. كومىرسۋتەكتەردىڭ تابيعي كوزدەرىن اتاڭدار.
2. تاس كومىردەن الىنعان ونىمدەر قايدا قولدانىلادى؟
3. كوكستەۋ دەگەنىمىز نە؟
4. ىلەسپە گازداردان قانداي زاتتار وندىرىلەدى؟
جاڭا ساباق
تابيعاتىڭ اسەم كوركەم،
مۇنايلى ايماق، باي ولكەم.
بايلىققا تولى قويناۋى،
مۇنايلى ولكەم – قازاقستان.
تابيعي كومىرسۋتەكتەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ماڭىزدى قوسىلىس – مۇناي.
قارا قوڭىر وزىنە ءتان ءيىسى ماي ءتارىزدى
قويمالجىڭ سۋدا ەرىمەيدى
ورگانيكالىق تىعىزدىعى 0، 73 – ەرىتكىشتەردە ەريدى 0، 98 ارالىعىندا
مۇناي – جانعىش زات ( پارسى تىلىنەن اۋدارعاندا – neft – تەز وت العىش زات دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى).
مۇناي قۇرامى. مۇنايدىڭ ساپالىق قۇرامى دا، ساندىق قۇرامى دا ءار ءتۇرلى بولادى. نەگىزىنەن كومىرسۋتەكتەردەن، ازوتتى، وتتەكتى جانە كۇكىرتتى قوسپالاردان، مينەرالدىق تۇزداردان تۇراتىن كۇردەلى قوسپا. مۇنايدى قۇرامىنداعى كومىرسۋتەكتەرگە بايلانىستا: ءپارافيندى، نافتەندى، اروماتتى دەپ اجىراتادى.
مىسالى، ەمبى، دوسسور، ماقات مۇنايلارى نافتەندى كومىرسۋتەكتەرگە باي بولسا، وزەن مەن جەتىباي مۇنايى پارافيندەرگە، ال پرورۆا مۇنايى اروماتتى كومىرسۋتەكتەرگە باي. جەر استىنان ءوندىرىلىپ الىنعان مۇنايدا سۋ كوپ بولادى. ونى شيكى مۇناي دەپ اتايدى. شيكى مۇناي سۋىنان جانە قوسالقى گازدارىنان تازارتىپ، وڭدەۋگە جىبەرەدى.
مۇنايدان الىناتىن ونىمدەر ەكى توپقا بولىنەدى.
1. اشىق ءتۇستى مۇناي ونىمدەرى. وعان بەنزين، ليگروين، كەروسين، گازويل جاتادى.
2. قارا ءتۇستى مۇناي ءونىمى – مازۋت. مازۋت جوعارى مولەكۋلالى كومىرسۋتەكتەردىڭ قوسپاسى. ودان ءارى وڭدەپ، قاجەتتى مۇناي ونىمدەرىن الۋعا قولدانىلادى.
مۇناي وڭدەۋ – ونىڭ قۇرامىنداعى كومىرسۋتەكتەردىڭ قايناۋ تەمپەراتۋراسىنا سايكەس بۋلانۋىنا نەگىزدەلگەن. مۇناي وڭدەۋگە ارنالعان قوندىرعى ەكى بولىكتەن تۇرادى.
1. تۇتىكتى پەش – مۇندا مۇناي 450 0 – 5000 تەمپەراتۋراعا دەيىن قىزدىرىلادى.
2. رەكتيفيكاسيالىق كولوننا – مۇناي ونىمدەرى وزدەرىنىڭ قايناۋ تەمپەراتۋراسىنا سايكەس فراكسيالارعا ءبولىنىپ جينالاتىن قوندىرعى.
مۇنايدى وڭدەپ، اشىق ءتۇستى ونىمدەرىن الاتىن قوندىرعى اتموسفەرالىق قوندىرعى دەپ اتالادى. ءبىراق مۇناي ونىمدەرىنە دەگەن سۇرانىستىڭ ارتۋىنا بايلانىستى تەك ايداۋ ارقىلى الىنعان جانارماي جەتىسپەيدى.
مۇنايدا ايداۋدىڭ سوڭعى ءونىمى – مازۋت. مازۋت – قارا ءتۇستى، تۇتقىر، قويمالجىڭ ماسسا. ونى قايتا وڭدەۋ ارقىلى ءار ءتۇرلى جاعار مايلار، سوليار مايى، ءتۇرلى ماشينا مايلارى، پارافين الىنادى. ەڭ سوڭعى قالدىعى – گۋدرون، بيتۋم جانە اسفالت جول جاساۋعا قولدانىلادى.
مازۋتتىڭ قۇرامى ءىرى مولەكۋلالى كومىرسۋتەكتەردەن تۇراتىن بولعاندىقتان، ونى جوعارى تەمپەراتۋرادا ۆاكۋۋمدىق قوندىرعىدا وڭدەيدى. قىسىمنىڭ جانە جوعارى تەمپەراتۋرانىڭ اسەرىنەن كومىرسۋتەكتەردىڭ ۇلكەن مولەكۋلالارى بولشەكتەنەدى. بۇل پروسەستى كرەكينگىلەۋ دەپ اتالادى. (اعىلشىنشا « بولشەكتەۋ» )
جالپى كرەكينگى ەكىگە بولىنەدى:
1. تەرميالىق كرەكينگ تەك جوعارى تەمپەراتۋرا مەن قىسىم ارقىلى الىنادى.
2. كاتاليزدىك كرەكينگتە ايتىلعاندارعا قوسىمشا ورشىتكى قولدانىلادى. ەگەر جوعارى ساپالى بەنزين الۋ كەرەك بولسا، جوعارى ساپالى ورشىتكىلەر قولدانىلادى.
مىسالى، پاللاديي، پلاتينا سياقتى اسىل مەتالداردى قولدانسا، اروماتتى كومىرسۋتەكتەرى مول، ساپالى بەنزين الىنادى. بۇل پروسەستى ريفورمينگ دەپ اتالادى.
بەنزيننىڭ قوزعالتقىشتا قوپارىلىس ءتۇزىپ جانۋى دەتوناسيا دەپ اتالادى. ( فرانسۋز detoner – جارىلۋ )، ياعني جانعان كەزدە دىبىس ىرعاعى بۇزىلادى. بەنزيننىڭ دەتوناسيالانۋ سەبەبى قۇرامىنا بايلانىستى بولادى. ەگەر بەنزين قۇرامىندا اروماتتى كومىرسۋتەكتەر، تارماقتى كومىرسۋتەكتەر كوپ بولسا، ساپاسى جوعارى، ال اشىق تىزبەكتى كومىرسۋتەكتەر كوپ بولسا، ساپاسى تومەن بولادى. بەنزيننىڭ ساپاسى وكتان سانىمەن انىقتالادى. وكتان سانى دەگەنىمىز – بەنزيننىڭ قۇرامىنداعى يزووكتاننىڭ مولشەرى. بەنزيننىڭ اي – 72، اي – 76، اي – 93، اي – 98 دەگەن تۇرلەرى وكتان ساندارىنىڭ ءار ءتۇرلى ەكەنىن كورسەتەدى. مۇنايدان تەك جانارمايلار عانا ەمەس، حيميالىق ونەركاسىپتە قاجەتتى كومىرسۋتەكتەردى دە ءبولىپ الادى. ال ولاردى وڭدەۋ ارقىلى حالىقتىڭ تۇرمىسىنا قاجەتتى زاتتار وندىرىلەدى.
قازاقستان جەرىندە مۇنايدىڭ باي قورى بار، ياعني ەلىمىز ەنەرگيا رەسۋرستارى قورى جونىنەن دۇنيەجۇزىلىك نارىقتا بەلگىلى. كومىرسۋتەكتەردى ءوندىرۋ كەزىندە 200 – دەن استام كەن ورىندارىندا جۇرگىزىلۋدە. مۇنايدى ءوندىرۋ جونىنەن ەلىمىز جىل سايىن العا باسىپ كەلەدى. ماڭىزدى كەن ورىندارى: تەڭىز، قاراشىعاناق، جەتىباي، وزەن، قالامقاس، قىزىلودا قۇمكول، قاراجامباس جانە ت. ب. مۇناي مەن گازدى تاسىمالداۋعا بايلانىستى كاسپيي مۇناي قۇبىرى جۇمىس جاسايدى. باتىس قازاقستان – باكۋ – دجەيحان مۇناي قۇبىرى، « قازاقستان – تۇرىكمەنستان – يران» مۇناي قۇبىرلارى، « كەڭقياق – قۇمكول - جۇڭگو»مۇناي قۇبىرلارى جوبالارى ىسكە اسىرىلۋدا. ولاي بولسا، دۇرىس ۇيىمداستىرىلعان مۇناي جانە گاز ونەركاسىبى ءبىزدىڭ ۇلتتىق ەكونوميكامىزدىڭ وركەندەۋىنە، جالپى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تىرشىلىگىنىڭ جاقسارۋىنا سەپتىگىن تيگىزەرى ءسوزسىز.
مۇناي – ەڭ ماڭىزدى سۇيىق پايدالى قازبالار. ءبىراق ونى دۇرىس پايدالانباسا تىرشىلىك اتاۋلىعا زاردابىن تيگىزەدى. جىل سايىن دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتارعا 10 ميلليون تونناداي مۇناي ونىمدەرى توگىلەدى. كاسپيي تەڭىزى سۋىنىڭ ءبۇلىنۋى، ونداعى تەڭىز قۇستارىنىڭ ءولىمى وسى مۇناي زاردابىنان ەكەنى انىقتالعان. قازاقستاندا مۇناي قۇرلىقتا عانا ەمەس، سۋ استىندا دا وندىرىلەدى. سول سۋ استىنان مۇناي ءوندىرۋ كەزىندە قۇبىر جارىلىپ، سۋعا مۇناي توگىلەدى. ءسويتىپ، مۇنايدان تەڭىز ءار ءتۇرلى جولدارمەن لاستانادى. مۇنايدىڭ سۋعا توگىلۋى كوبىنەسە تەڭىزدىڭ تاياز جەرىندەگى مۇناي تاسيتىن كەمەلەر اپاتقا ۇشىراعاندا ءجيى كەزدەسەتىن جاعداي. وركەنيەتتى ەلدەر سياقتى ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا دا تابيعات قورعاۋعا كوپ كوڭىل ءبولىپ وتىر. 1997جىلى « قورشاعان ورتانى قورعاۋ تۋرالى»زاڭ قابىلداندى. زاڭنىڭ نەگىزگى ماقساتى ەلىمىزدىڭ تابيعاتىن قورعاۋ مەن ونىڭ بايلىعىن حالىق قازىناسى رەتىندە بولاشاق ۇرپاقتىڭ سالتاناتتى ءومىرى ءۇشىن ساقتاۋ.
جاڭا سوزدەردى داپتەرگە جازۋ.
كرەكينگى. دەتوناسيا.
ەسەپتەر شىعارۋ.
№1. 2 ت وكتاندى كرەكينگىلەگەندە قانشا بۋتان تۇزىلەدى؟
№2. ماسساسى 1كگ پەنتاندى (س7ن16 ) جاعۋ ءۇشىن وتتەكتىڭ
قانداي كولەمى قاجەت؟
№3. وكتاننىڭ 5 مول مولشەرى جانعاندا تۇزىلەتىن كومىرتەك
وكسيدىنىڭ كولەمى جانە ماسساسى قانداي؟
جاڭا ساباقتى پىسىقتاۋ سۇراقتارى
1. مۇنايدىڭ قاسيەتتەرى، قۇرامى تۋرالى نە بىلدىك؟
2. مۇنايدى كرەكينگىلەۋ نە ءۇشىن قاجەت؟
3. ريفورمينگ دەگەن نە؟
4. بەنزيننىڭ دەتوناسيعا توزىمدىلىگى دەگەن نە؟
5. مۇنايدان الىنعان اقشا قايدا كەتىپ جاتىر؟
6. تابيعاتتى قورعاۋ شارالارى تۋرالى ۇسىنىستار
قورىتىندىلاۋ، باعالاۋ.
ۇيگە: «مۇناي جانە حيميا». «تاس كومىر جانە ونىڭ ونىمدەرى» تاقىرىبىندا رەفەراتتار جازۋ.
You Might Also Like
