مۇقاعالي – ماڭگىلىك عۇمىر
ىلە اۋدانى، «يۋ. ا. گاگارين اتىنداعى
№16 ورتا مەكتەبى مەكتەپكە دەيىنگى شاعىن ورتالىعىمەن» مكم.
تاريح ءپانى ءمۇعالىمى ەركەبايەۆا گ. م.
تاقىرىبى: مۇقاعالي – ماڭگىلىك عۇمىر.
سىنىپ ساعاتى. «ارمان» مادەنيەت ءۇيى كىتاپحاناسى.
ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك: م. ماقاتايەۆ ءومىر جولىمەن، شىعارماشىلىعىمەن وقۋشىلاردى تانىستىرۋ.
ءا) تاربيەلىك: وتاندى تۋعان جەردى سۇيۋگە تاربيەلەۋ، اقىن جىرلارىنان ۇلگى الۋ
ب) دامىتۋشىلىق: وقۋشىنىڭ سويلەۋ مادەنيەتىن دامىتۋ
كورنەكىلىگى: اقىننىڭ پورترەتى، شىعارمالارى، اقىن تۋرالى ەستەلىكتەر، ناقىل سوزدەر، بۋكلەت، ءۇنتاسپا.
جوسپارى:
1. كىرىسپە ءبولىم
2. مۇقاعالي ماڭگىلىك عۇمىر. اقىن ەستەلىكتەرى.
3. «پوەزيالارى» (اقىننىڭ ولەڭدەرىنىڭ مانەرلەپ وقۋ)
4. «اسەم ءان مەن كوڭىل كۇي» (اندەرىن ورىنداۋ)
كىتاپحانا بەزەندىرىلەدى. اق قايىڭ، قۇستار، كورىنىسى. كورمە مۇقاعاليعا ارنالعان ەستەلىكتەر. قابىرعا گازەتتەرى، البومدار.
كاميلا: قايىرلى كۇن قادىرمەندى دوستار!
ازيم: قازاقتىڭ قارا ولەڭىن كيە تۇتقان، جۇرەگىنىڭ تۇبىنەن قايناپ شىققان اسىل جىرلارىمەن قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ ماحابباتىنا بولەنگەن مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ شىعارمالارىنا ارنالعان «مۇقاعالي – ماڭگىلىك عۇمىر» اتتى ادەبي سازدى كەشىمىزدى باستاۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر.
كاميلا:
كەزىندە اقيىق اقىن م. ماقاتايەۆ:
«اقىنمىن دەپ قالاي مەن ايتا الامىن،
حالقىمنىڭ ءوز ايتقانىن قايتالادىم.
كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن،
شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن»، - دەپ قاراپايىم قازاقتىڭ قارا ولەڭىنىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ءىشتى. دەگەنمەن، ءوزىنىڭ ءادىل باعاسىن الا الماي كەتكەن اقىننىڭ ءادىل تارازىسى حالىق بولدى. ونى كۇللى حالىق ءسۇيىپ وقىدى. مۇقاعالي شىن مانىندە، ءبىر تۋار ەكەنىن حالىققا تانىتا ءبىلدى.
ازيم.
بۇگىن مەنىڭ تۋعان كۇنىم
وي، بالە - اي!
مىنا ادامدار نەعىپ جاتىر تويلاماي
بانكەت جاساپ بەرەر ەدىم ءوزىم - اق
الاۋلاتىپ تويدىڭ شوعىن ۇرلەمەي،
قۇشاق - قۇشاق گۇل شوقتارىن لاقتىرىپ،
«مىناۋ – شاپان، مىناۋ – اتىڭ، ءمىن!» دەمەي
م. ماقاتايەۆ 1931 جىلى 9 اقپاندا الماتى وبلىسىنىڭ نارىنقول اۋدانىنداعى قاراساز اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدى. اكەسى سۇلەيمەن وسى وڭىردە كولحوز ۇيىمداستىرۋشى بولدى. 1941 جىلى مايدانعا اتتانىپ، سودان ورالمادى. شەشەسى ناعيمان قاراپايىم شارا ادامى ەدى.
كاميلا: بالالىق شاعىنان – اق اقىن ەرتە ەسەيدى، ەڭبەككە ەرتە ارالاستى. ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ اۋىلدىڭ حاتشىسى، قىزىل وتاۋدىڭ مەڭگەرۋشىسى، كومسومول قىزمەتىندە بولدى. 1954 - 1962 جىلدار اراسىندا قازاق راديوسىندا ديكتور بولدى، 1962 - 1972جىلدار ارالىعىندا «سوسياليستىك قازاقستان»، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە، «مادەنيەت جانە تۇرمىس»، «جۇلدىز» جۋرنالدارىندا ءبىلىم مەڭگەرۋشىسى، 1972 - 1973 جىلى قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا ادەبي كەڭەسشى بولىپ جۇمىس ىستەدى.
ازيم: ءمۇقاعاليدىڭ تۇڭعىش ولەڭى 1948 جىلى نارىنقول اۋداندىق «سوۆەتتىك شەكارا» گازەتىندە باسىلدى.
مۇقاعالي پوەزياسى – تاڭعى شىقتاي ءمولدىر پوەزيا. اقىننىڭ «داريعا جۇرەك»، «اققۋلار ۇيىقتاعاندا»، «ءومىر - داستان»، «اتامەكەن»، «رايىمبەك» ت. ب كىتاپتارى جارىق كوردى.
كاميلا: اقىننىڭ «امانات» جىر جيناعى 2000 جىلى مەملەكەتتىك سىيلىققا يە بولدى. بۇگىندە مۇقاعالي اقىننىڭ 13 كىتابى بويىنشا 1834 ولەڭ، 19 پوەماسى بار ەكەنى انىقتالىپ وتىر.
مۇقاڭنىڭ 35 مىڭ جولعا جۋىق ولەڭى پوەزيا سۇيەر قاۋىمنىڭ ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن جىرىنا اينالدى. اقىن ولەڭدەرىنە 100 - دەن استام اندەر جازىلدى.
ارۋجان:
دومبىرا، جۇرەگىممەن ۇندەس ەدىڭ،
وزىڭمەن سىرلاسىمداي تىلدەسەمىن،
بابامنان قالعان مۇرا سەن بولماساڭ،
ءومىردىڭ نە ەكەنىن بىلمەس ەدىم.
ءان: باقىت دەگەن.
ورىندايتىن: تىنىشباي ارۋجان.
ساكەن: بۇگىندە اقىننىڭ ورتامىزدا بولماعانىنا ناليمىز، ال مەدەت تۇتارمىز – الىپ اقىننىڭ ءوزىنىڭ كوزىندەي كورىنەتىن وركەش - وركەش ولەڭدەرى حالقىنان قالتقىسىز باعاسىن الىپ، كەلەر عاسىرعا كەرۋەن كوشىن سەنىمدى تۇردە ۇزاتىپ بارادى. ازاماتتىق پەن ادامگەرشىلىكتى اسقاق مۇراتى ساناعان اقىننىڭ جۇرەك سىرلارى شىنايى بولمىسىمەن، اقيقاتتىڭ الدىندا الاسارماۋمەن قىمبات تا قۇندى. ولەڭىن وقيدى
حامزا: مۇقاعالي – ءبىزدىڭ زامانداعى عاجايىپ اقىنداردىڭ ءبىرى. اقىننىڭ ءوزى «ەگەر سىزدەر شىنىمەن مەنىڭ ءومىربايانىمدى، شىعارماشىلىعىمدى زەرتتەمەك بولساڭدار، وندى مەن نە جازام، سونىڭ ءبارىن تۇگەل وقىپ شىعۋدى ۇمىتپاعايسىزدار. مەن ءوز ولەڭدەرىمنەن ءبولىپ قاراماۋلارىڭىزدى وتىنەم» دەگەن ەكەن. ولەڭىن وقيدى
كاميلا: ەندەشە قاشان دا اقيقاتتىق اق تۋىن كوتەرىپ، ادىلەت پەن ادالدىقتى تەڭ ۇستاعان اقىننىڭ عاجايىپ سىرلى ولەڭدەرىنە كەزەك بەرەيىك.
نۇرجىگىت:
بابالارىم، راحمەت سەندەرگە
بابالارىم،
راحمەت سەندەرگە!
بالالارىم بولماسىن دەپ كور كەۋدە،
قوبىزىڭمەن ءان مەن ءتىل بەردىڭ،
ومىرگە مەن مىلقاۋ بولىپ ەنگەندە.
بابالارىم،
راحمەت سەندەرگە
جىراۋلاردىڭ جازباي كەتكەن جىرلارىن،
ارۋلاردىڭ اشپاي كەتكەن سىرلارىن
قورقىتتىڭ قورقىنىشتى مۇڭ – زارىن،
قوبىزىڭنىڭ شاناعىنان تىڭدادىم.
قۇلازىعان سەنىڭ قۇلا تۇزدەرىڭ،
نە بىلمەگەن نە كورمەگەن ىزگى ەلىم
جازىلماعان تاريحىمنىڭ جولدارىن،
اۋىزەكى اڭىزىڭنان ىزدەدىم
مەن بىلمەيمىن.
باسىڭا الدە ورناپ ب ا ق،
شاھار سالىپ، جاسادىڭ با جاننات ب ا ق.
... الدەقالاي تاسقا تۇسكەن تاڭبانى
تابىنامىن تاريحىمداي ارداقتاپ.
سىر اشپايدى سەنىڭ قۇلا تۇزدەرىڭ،
سىر اشپايدى تاۋ تاستاعى ىزدەرىڭ
سەنىڭ بۇكىل بولمىسىڭنىڭ تاعدىرىن،
دومبىراڭنىڭ پەرنەسىنەن ىزدەدىم.
ىزدەدىم دە ساتتەرىڭدە تۇڭىلگەن،
تاستاپ كەتكەن اڭىزىڭا جۇگىنگەم
جۇگىنگەم دە، قايتا تۋعام، تىرىلگەم
تاريحىڭدى جازۋدامىن بۇگىن مەن،
بابالارىم سەنىڭ انا تىلىڭمەن!
... مەنىڭ مىنا قايتا تۋعان كۇنىمدە،
سويلە، وركەستر، دۇرىلدە ءبىر، دۇرىلدە
سويلە، موسارت، مەنىڭ انا تىلىمدە،
سويلە، دانتە، مەنىڭ انا تىلىمدە
№16 ورتا مەكتەبى مەكتەپكە دەيىنگى شاعىن ورتالىعىمەن» مكم.
تاريح ءپانى ءمۇعالىمى ەركەبايەۆا گ. م.
تاقىرىبى: مۇقاعالي – ماڭگىلىك عۇمىر.
سىنىپ ساعاتى. «ارمان» مادەنيەت ءۇيى كىتاپحاناسى.
ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك: م. ماقاتايەۆ ءومىر جولىمەن، شىعارماشىلىعىمەن وقۋشىلاردى تانىستىرۋ.
ءا) تاربيەلىك: وتاندى تۋعان جەردى سۇيۋگە تاربيەلەۋ، اقىن جىرلارىنان ۇلگى الۋ
ب) دامىتۋشىلىق: وقۋشىنىڭ سويلەۋ مادەنيەتىن دامىتۋ
كورنەكىلىگى: اقىننىڭ پورترەتى، شىعارمالارى، اقىن تۋرالى ەستەلىكتەر، ناقىل سوزدەر، بۋكلەت، ءۇنتاسپا.
جوسپارى:
1. كىرىسپە ءبولىم
2. مۇقاعالي ماڭگىلىك عۇمىر. اقىن ەستەلىكتەرى.
3. «پوەزيالارى» (اقىننىڭ ولەڭدەرىنىڭ مانەرلەپ وقۋ)
4. «اسەم ءان مەن كوڭىل كۇي» (اندەرىن ورىنداۋ)
كىتاپحانا بەزەندىرىلەدى. اق قايىڭ، قۇستار، كورىنىسى. كورمە مۇقاعاليعا ارنالعان ەستەلىكتەر. قابىرعا گازەتتەرى، البومدار.
كاميلا: قايىرلى كۇن قادىرمەندى دوستار!
ازيم: قازاقتىڭ قارا ولەڭىن كيە تۇتقان، جۇرەگىنىڭ تۇبىنەن قايناپ شىققان اسىل جىرلارىمەن قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ ماحابباتىنا بولەنگەن مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ شىعارمالارىنا ارنالعان «مۇقاعالي – ماڭگىلىك عۇمىر» اتتى ادەبي سازدى كەشىمىزدى باستاۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر.
كاميلا:
كەزىندە اقيىق اقىن م. ماقاتايەۆ:
«اقىنمىن دەپ قالاي مەن ايتا الامىن،
حالقىمنىڭ ءوز ايتقانىن قايتالادىم.
كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن،
شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن»، - دەپ قاراپايىم قازاقتىڭ قارا ولەڭىنىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ءىشتى. دەگەنمەن، ءوزىنىڭ ءادىل باعاسىن الا الماي كەتكەن اقىننىڭ ءادىل تارازىسى حالىق بولدى. ونى كۇللى حالىق ءسۇيىپ وقىدى. مۇقاعالي شىن مانىندە، ءبىر تۋار ەكەنىن حالىققا تانىتا ءبىلدى.
ازيم.
بۇگىن مەنىڭ تۋعان كۇنىم
وي، بالە - اي!
مىنا ادامدار نەعىپ جاتىر تويلاماي
بانكەت جاساپ بەرەر ەدىم ءوزىم - اق
الاۋلاتىپ تويدىڭ شوعىن ۇرلەمەي،
قۇشاق - قۇشاق گۇل شوقتارىن لاقتىرىپ،
«مىناۋ – شاپان، مىناۋ – اتىڭ، ءمىن!» دەمەي
م. ماقاتايەۆ 1931 جىلى 9 اقپاندا الماتى وبلىسىنىڭ نارىنقول اۋدانىنداعى قاراساز اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدى. اكەسى سۇلەيمەن وسى وڭىردە كولحوز ۇيىمداستىرۋشى بولدى. 1941 جىلى مايدانعا اتتانىپ، سودان ورالمادى. شەشەسى ناعيمان قاراپايىم شارا ادامى ەدى.
كاميلا: بالالىق شاعىنان – اق اقىن ەرتە ەسەيدى، ەڭبەككە ەرتە ارالاستى. ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ اۋىلدىڭ حاتشىسى، قىزىل وتاۋدىڭ مەڭگەرۋشىسى، كومسومول قىزمەتىندە بولدى. 1954 - 1962 جىلدار اراسىندا قازاق راديوسىندا ديكتور بولدى، 1962 - 1972جىلدار ارالىعىندا «سوسياليستىك قازاقستان»، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە، «مادەنيەت جانە تۇرمىس»، «جۇلدىز» جۋرنالدارىندا ءبىلىم مەڭگەرۋشىسى، 1972 - 1973 جىلى قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا ادەبي كەڭەسشى بولىپ جۇمىس ىستەدى.
ازيم: ءمۇقاعاليدىڭ تۇڭعىش ولەڭى 1948 جىلى نارىنقول اۋداندىق «سوۆەتتىك شەكارا» گازەتىندە باسىلدى.
مۇقاعالي پوەزياسى – تاڭعى شىقتاي ءمولدىر پوەزيا. اقىننىڭ «داريعا جۇرەك»، «اققۋلار ۇيىقتاعاندا»، «ءومىر - داستان»، «اتامەكەن»، «رايىمبەك» ت. ب كىتاپتارى جارىق كوردى.
كاميلا: اقىننىڭ «امانات» جىر جيناعى 2000 جىلى مەملەكەتتىك سىيلىققا يە بولدى. بۇگىندە مۇقاعالي اقىننىڭ 13 كىتابى بويىنشا 1834 ولەڭ، 19 پوەماسى بار ەكەنى انىقتالىپ وتىر.
مۇقاڭنىڭ 35 مىڭ جولعا جۋىق ولەڭى پوەزيا سۇيەر قاۋىمنىڭ ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن جىرىنا اينالدى. اقىن ولەڭدەرىنە 100 - دەن استام اندەر جازىلدى.
ارۋجان:
دومبىرا، جۇرەگىممەن ۇندەس ەدىڭ،
وزىڭمەن سىرلاسىمداي تىلدەسەمىن،
بابامنان قالعان مۇرا سەن بولماساڭ،
ءومىردىڭ نە ەكەنىن بىلمەس ەدىم.
ءان: باقىت دەگەن.
ورىندايتىن: تىنىشباي ارۋجان.
ساكەن: بۇگىندە اقىننىڭ ورتامىزدا بولماعانىنا ناليمىز، ال مەدەت تۇتارمىز – الىپ اقىننىڭ ءوزىنىڭ كوزىندەي كورىنەتىن وركەش - وركەش ولەڭدەرى حالقىنان قالتقىسىز باعاسىن الىپ، كەلەر عاسىرعا كەرۋەن كوشىن سەنىمدى تۇردە ۇزاتىپ بارادى. ازاماتتىق پەن ادامگەرشىلىكتى اسقاق مۇراتى ساناعان اقىننىڭ جۇرەك سىرلارى شىنايى بولمىسىمەن، اقيقاتتىڭ الدىندا الاسارماۋمەن قىمبات تا قۇندى. ولەڭىن وقيدى
حامزا: مۇقاعالي – ءبىزدىڭ زامانداعى عاجايىپ اقىنداردىڭ ءبىرى. اقىننىڭ ءوزى «ەگەر سىزدەر شىنىمەن مەنىڭ ءومىربايانىمدى، شىعارماشىلىعىمدى زەرتتەمەك بولساڭدار، وندى مەن نە جازام، سونىڭ ءبارىن تۇگەل وقىپ شىعۋدى ۇمىتپاعايسىزدار. مەن ءوز ولەڭدەرىمنەن ءبولىپ قاراماۋلارىڭىزدى وتىنەم» دەگەن ەكەن. ولەڭىن وقيدى
كاميلا: ەندەشە قاشان دا اقيقاتتىق اق تۋىن كوتەرىپ، ادىلەت پەن ادالدىقتى تەڭ ۇستاعان اقىننىڭ عاجايىپ سىرلى ولەڭدەرىنە كەزەك بەرەيىك.
نۇرجىگىت:
بابالارىم، راحمەت سەندەرگە
بابالارىم،
راحمەت سەندەرگە!
بالالارىم بولماسىن دەپ كور كەۋدە،
قوبىزىڭمەن ءان مەن ءتىل بەردىڭ،
ومىرگە مەن مىلقاۋ بولىپ ەنگەندە.
بابالارىم،
راحمەت سەندەرگە
جىراۋلاردىڭ جازباي كەتكەن جىرلارىن،
ارۋلاردىڭ اشپاي كەتكەن سىرلارىن
قورقىتتىڭ قورقىنىشتى مۇڭ – زارىن،
قوبىزىڭنىڭ شاناعىنان تىڭدادىم.
قۇلازىعان سەنىڭ قۇلا تۇزدەرىڭ،
نە بىلمەگەن نە كورمەگەن ىزگى ەلىم
جازىلماعان تاريحىمنىڭ جولدارىن،
اۋىزەكى اڭىزىڭنان ىزدەدىم
مەن بىلمەيمىن.
باسىڭا الدە ورناپ ب ا ق،
شاھار سالىپ، جاسادىڭ با جاننات ب ا ق.
... الدەقالاي تاسقا تۇسكەن تاڭبانى
تابىنامىن تاريحىمداي ارداقتاپ.
سىر اشپايدى سەنىڭ قۇلا تۇزدەرىڭ،
سىر اشپايدى تاۋ تاستاعى ىزدەرىڭ
سەنىڭ بۇكىل بولمىسىڭنىڭ تاعدىرىن،
دومبىراڭنىڭ پەرنەسىنەن ىزدەدىم.
ىزدەدىم دە ساتتەرىڭدە تۇڭىلگەن،
تاستاپ كەتكەن اڭىزىڭا جۇگىنگەم
جۇگىنگەم دە، قايتا تۋعام، تىرىلگەم
تاريحىڭدى جازۋدامىن بۇگىن مەن،
بابالارىم سەنىڭ انا تىلىڭمەن!
... مەنىڭ مىنا قايتا تۋعان كۇنىمدە،
سويلە، وركەستر، دۇرىلدە ءبىر، دۇرىلدە
سويلە، موسارت، مەنىڭ انا تىلىمدە،
سويلە، دانتە، مەنىڭ انا تىلىمدە
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: تىزبەك بولىگىنە ارنالعان وم زاڭى. ەلەكتر كەدەرگىسى
