ءناپاقا
(نوۆەللا)
I
لينستوۋداعى بىتىمگەرشىلىك سوت زالىنا ادامدار لىق تولعان. تاڭقالارلىق وقيعا كۇندە بولا بەرە مە، سونداي-اق كۇن سايىن پريحودتىق پاستورلاردى ۇرلىق-قارلىق ءۇشىن ايىپتاي بەرمەيتىنى جانە بەلگىلى. ءبىزدىڭ بايىرعى ءدىنىمىزدىڭ ومىرشەڭدىگىنە كۇمانمەن قارايتىندار مىناداي قىزىقتى كورە وتىرىپ، سان شاپالاقتاۋلارىنا ابدەن بولار ەدى. ءومىرى ءوز فەرمالارىنىڭ جانىنان شىقپايتىن شارۋالار دا وسى سوتتى قىزىقتاۋ ءۇشىن ءۇش ميل جەردەن ەرىنبەي-اق جەتىپ كەلگەن. سابىن، ىرىمشىك، سىرىڭكە، باتەڭكەنىڭ باۋى سياقتى ۇساق-تۇيەك ساتاتىن دۇكەننىڭ يەسى — ميسسيس گلويننىڭ ءوزى فەرمەر رادلەندتىڭ ايەلىنە تاڭدايىن تاقىلداتىپ تۇرىپ:
— ويپىرماي، ءا! قاراڭىزشى، قانشاما ادام جينالعان! — دەپ قويادى.
— تۋرا جەكسەنبى كۇنى شىركەۋگە جينالعانداي-اق! — دەيدى وعان جاۋاپ رەتىندە ميسسيس رەدلەند.
شىندىعىندا بۇل جەرگە ەركەكتەردەن گورى ايەلدەر كوبىرەك جينالعان. ويتكەنى ولار بىرىنشىدەن، قاي ۋاقىتتا دا ار تازالىعىن الدىڭعى ورىنعا قويسا، ەكىنشىدەن، بۇلاردىڭ كوپشىلىگى سوڭعى ەكى جىلدا كارتوپ، ماي، تاۋىقتىڭ بالاپانى، تاعى باسقا دا قۇدايدىڭ بەرگەن ريزىعىنان تاپا-تال تۇستە ايىرىلىپ قالىپ جۇرگەن، سەبەبى ولاردى پاستورلار الىپ قويۋشى ەدى. سوندىقتان ولاردىڭ بۇل ءىستى قۇلشىنا قىزىقتاۋى زاڭدى دا. ەندى، مىنە، ءارقايسىسى پاستوردان قانشا زيان شەككەنىن ەسكە ءتۇسىرىپ قويىپ، سوت زالىندا تاپجىلماي وتىرعان وتىرىستارى مىناۋ. ولار لينستوۋدان ءۇش ميل جەردەگى تروۋۆەر دەريەۆنياسىنان كەلگەن. بۇل ءوزى بيىك توبە باسىنا جايىلا ورنالاسقان، رەستاۆراسيا كەزىندە باياعى قالپىن جوعالتىپ السا دا قوڭىراۋ مۇناراسى جاقسى ساقتالعان شىركەۋى بار، شاعىن دەريەۆنيا ەدى. بۇلاردان باسقا سوت زالىندا وتىرعانداردىڭ كەيبىرەۋى ءتىپتى سوناۋ اتلانتيكا جاعالاۋىنان — تروۋۆەردىڭ ارعى جاعىنداعى جاتاعان جوتالاردىڭ ۇستىنەن شىركەۋ مۇنارالارى مۇنارتىپ كورىنىپ تۇراتىن ۇلكەن ەلدى مەكەننەن دە ات ارىتىپ جەتكەن-دى. ءوز تۇرعىسىندا بۇل سيرەك كەزدەسەتىن وقيعا ەدى، ال بۇدان شىعاتىن ماسەلەنىڭ وتكىرلىگىن ەكى شىركەۋ اراسىنداعى باقتالاستىق تىپتەن كۇشەيتە تۇسكەن. تروۋۆەردەگى ۇستەم شىركەۋ مەن پروتەستانتتىق قاۋىمداستىق اراسىندا تىم ءتىل تابىستىق بولا بەرمەيتىن، ءسويتىپ ءوزىنىڭ ساداقاسىنان ايىرىلا وتىرىپ، ۇستەم شىركەۋدىڭ ءدىندارلارى ماسەلە ۋشىعا تۇسەر بولسا، پاستوردىڭ كەدەيشىلىگى پروتەستانتتاردى مۇقاتۋعا جاقسى سەبەپ بولار ەدى دەپ وزدەرىن جۇباتىپ تا قويعان (سوت زالىندا ءبىراز پروتەستانتتار دا وتىرعان). ماسەلە، ارينە، پاستوردىڭ كەدەيشىلىگىن بەتىنە باسۋ ەمەس، بۇنىڭ ءوزى ءبىر جاعىنان ناداندىق بولار ەدى، ويتكەنى قاۋەسەتكە قاراعاندا، پاستوردىڭ قارجى ماسەلەسىندە قاتتى كۇيزەلىسكە ءتۇسۋى — ونىڭ اكسياعا سەنىپ قالۋىنان سەكىلدى. ەگەر شىنىمەن-اق قولدارىنا قارعا تىشارىنا سەنسە، پريحودتىقتار ءوز جاعدايلارىن ءسال دە بولسا جاقسارتىپ الۋلارى ءۇشىن بيرجادا دا ب ا ق سىناۋدى ابەس كورمەس ەدى، ءبىراق ءار جەردەگى ساتسىزدىكتىڭ ءوزى پاستورلاردى كارتوپ، ماي، تاۋىقتىڭ بالاپانى سياقتى ۇساق-تۇيەكتەرگە جۇگىرتىپ قويۋعا ءماجبۇر ەتكەن. كەز كەلگەن پريحودتاعى سياقتى مۇندا دا ەشكىم: "ساتتىلىك — تابىسقا جەتۋدىڭ باستى جولى" دەگەنگە داۋ ايتا الماس ەدى، سونداي-اق دەريەۆنيادا دا ءار ادامنىڭ اۋقاتتى تۇرۋعا دەگەن ۇمتىلىسىن ەشكىم جوققا شىعارا المايتىنى انىق.
دەگەنمەن وزىنەن ءبىر نارسە سۇراۋعا حاقىڭ بولسا دا، ول وزىڭنەن بىردەڭە دامەتىپ تۇراتىن ادامنان جەكسۇرىن ەشكىم جوق شىعار. مىنە، سوندىقتان دا... تۋا سالىپ وقتاۋ جۇتىپ العانداي قاقايعان تىپ-تىك، ۇپ-ۇزىن، امسە قارا كيىم كيىپ جۇرەتىن بۇل پاستوردىڭ ارىقتاۋ ءتۇر-تۇلعاسى، ونىڭ سوپاقتاۋ، ءقان-سولسىز بوزارعان، جيرەن قاستى بەت-پىشىنى، ءبىر ءوشىپ، ءبىر جانىپ تۇراتىنداي شۇڭىرەك كوزى، جاپ-جاسىل ەتىپ ۋاقىت ابدەن توزدىرعان، مىجىرايعان قالپاعى استىنداعى سەلدىرلەۋ جيرەن شاشى، ونىڭ وتكىر، ءوتىمدى داۋىسى، ۇزىك-ۇزىك شىعاتىن سۇيكىمسىز كۇلكىسى — ءبارى-بارى دە پريحودتىقتاردىڭ جىنىن كەلتىرەتىن. ونىڭ: "ماعان ءبىر فۋنت ماي كەرەك... اقشاسىن دۇيسەنبىدە بەرەمىن!". "ماعان كارتوپ كەرەك... الداعى ۋاقىتتا تولەيمىن!" دەگەن ارسىلداعان داۋىسى — وعان ازىق-تۇلىك بەرىپ، قايتارىمىنا تەك ءدىني ۋاعىز عانا الىپ جۇرەتىن تالايلاردىڭ قۇلاعىندا ءجيى جاڭعىرىعىپ تۇراتىن. كەي ساتتە ءبىر يمانسىزدار: "قاراي گور! مەن وعان ايتتىم عوي، بارلىق مايىمدى بازارعا وتكىزىپ جىبەرگەم دەپ" نەمەسە: "بۇل پاستوردا ۇيات جوق، مەن وعان ەندى سوقىر تاۋىق تا بەرمەيمىن"، — دەيتىن. ءبىراق قالاي دەگەنمەن پاستور مەن ونىڭ كارى شەشەسى پريحودتىقتاردىڭ كىناسىنەن اشتان ولۋگە ءتيىس ەمەس-تى — مۇنداي جاعداي بولا قالسا، "قارسى جاق" قۋانعاندارىنان بورىكتەرىن اسپانعا لاقتىرار ەدى. ال پاستوردان باسقاداي ءبىر تاسىلمەن قۇتىلۋدى پريحودتىقتاردىڭ وزدەرى دە قالامايدى، ويتكەنى، باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ونى قامسىزداندىرۋ ءۇشىن وسىعان دەيىن جۇمساعان "دۇنيەسى" دە از ەمەس قوي ولاردىڭ.
پاستوردىڭ كاسىپتىك قىزمەتىنەن قىلاۋداي ءمىن تابۋ قيىن ەدى، ۋاعىزدارى ۇزاق تا ۇتقىر بولىپ كەلەدى؛ ول نەكە قيۋ، شوقىندىرۋ، حورمەن ءان سالدىرۋ سياقتى ءوزىنىڭ كوپتەگەن مىندەتتەرىن ورىنداۋعا ىلعي دا دايىن تۇرادى — وعان كولدەنەڭ تۇسەتىن جالعىز كىرىس كوزى دە وسى ەدى. ايتپەسە قىزمەتىنە تولەيتىن ەڭبەكاقىسى ونىڭ شايلىعىنان دا اسپايتىنى بەلگىلى. ونىڭ ءدىندارلارعا دەگەن ادالدىعى — ۇنەمى ءقاۋىپ ۇستىندە جۇرەتىن الدەبىر ماڭىزدى قوعام مۇشەلەرىنىڭ ادالدىعىن ەسكە تۇسىرەر ەدى.
پاستوردىڭ وتباسى قايىرشىلىقتىڭ از-اق الدىندا وتىر دەگەن وسەكتىڭ دە تاراپ كەتكەنى بار. ەش ۋاقىتتا گۇلدەمەيتىن لاۆر بۇتالارى قورشاعان قىزىل كىرپىشتى ءۇيدىڭ سىرتقى اپ-ادەمى ءتۇرى ىشتەگى جاعدايدى تالكەك ەتىپ تۇرعانداي كورىنەدى. جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، پاستوردىڭ سەكسەن جاستاعى كارى شەشەسى وسى قىستا توسەگىنەن مۇلدە تۇرماعان، ويتكەنى ۇيدە كومىر بولماعان. ول ءسويتىپ جاتقاندا، ونىڭ ءۇش قۇسى ۇيدە ەركىن ۇشىپ ءجۇرىپ، بارلىق جەردى ساتپاقتاپ شىعىپتى، سەبەبى ولار تۇراتىن توردىڭ اۋزىن نە ول، نە بالاسى جاپپاعان كورىنەدى... ۇيدەگى جالعىز قىزمەتشى ايەلدىڭ وزىنە ەشقاشان قارا تيىن تولەمەگەن سياقتى. ساۋداگەرلەر دە ەندى پاستوردى تەگىن "جارىلقاۋدى" قويسا كەرەك، ودان ەشتەڭە الا الماسا قاشانعى قارىز بەرە بەرسىن. ءۇي جيھازدارىنىڭ كوپشىلىگى ساتىلىپ كەتكەن، بار جەردە شاڭنىڭ جينالعانى سونداي، ودان قاقالىپ ولگەندەيسىڭ. قايتەسىڭ، جۇت — جەتى اعايىندى دەگەن وسى!
پاستور قولىنا كىشكەنتاي سەبەتىن ۇستاپ الىپ، اپتاسىنا ءۇش رەت ازىق-تۇلىك جينايدى، كەز كەلگەنگە ايتارى — "اقشاسىن دۇيسەنبىدە تولەيمىن". جەكسەنبىنى اۋزىنا المايدى، ويتكەنى و كۇنىن دەمالۋعا قالدىرادى. ونىڭ ويىندا ۇنەمى: "مەنىڭ اكسيامنىڭ قۇنى تاياۋدا كوتەرىلىپ قالار" دەگەن ەسەك دامە جۇرەتىن سەكىلدى؛ بۇعان قوسا ول: "مەن سياقتى قۇداي دەگەن ادامعا بىرەۋلەردەن كومەك الىپ تۇرۋدىڭ ەش ابەستىگى جوق" دەپ ەسەپتەيتىندەي. راسىندا ونىڭ قولىن بوس قايتارۋ وتە قيىن بولاتىن. پوشتا تاسۋشى ادام ونىڭ دەريەۆنيا تۇبىندەگى تەمىرجول ۇستىندە ماڭگىرىپ تۇرعانىن ەكى رەت كورىپتى. "تۇسىنەسىزدەر مە، — دەيدى ول، — پاستور ەسى اۋىسقان ادامداي قالپاعىن قولىنا الىپ، انشەيىن جولدىڭ تۋرا ۇستىندە قاقايىپ تۇردى دا قويدى!.. رەلستىڭ ۇستىندە تۇرعان پاستور تۋرالى وسى اڭگىمە سۇمدىق وقيعالارعا اسا قۇمار ادامداردى بەيجاي قالدىرماعان. "ەرتە مە، كەش پە، ونىڭ وسىنداي ءبىر جاعدايعا دۋشار بولاتىنىنا مەن ەشقاشان كۇماندانبايمىن" دەپ سوعادى ولار باستارىن شايقاي وتىرىپ: "ازىرگە شەشەسى ءتىرى تۇرعاندا، ول وزىنە ەشتەڭە ىستەمەيدى" دەپ جۇرتتى سەندىرگەن بولادى. ال دىنگە وتە سەنگەن كەيبىرەۋلەر: "ول قاسيەتتى كىتاپتا جازىلعان قاعيداعا ەشقاشان قارسى ءىس جاسامايدى جانە وندايعا ۇلگى كورسەتۋى مۇمكىن دە ەمەس" دەگەندى ايتادى.
II
سول كۇنى تاڭەرتەڭ بىتىمگەرشىلىك سوتىنىڭ زالى شىركەۋدە ءوتىپ جاتقان بىرەۋدىڭ تويىنا ۇقساپ كەتكەن، تروۋۆەردىڭ تۇرعىندارى سالتاناتتى تۇردە كيىنىپ كەلىپ، ءوز ءدىني سەنىمدەرىنە سايكەس: "شىركەۋ" — وڭ جاقتان، ال "قاۋىم" — سول جاقتان ورىن العان-دى. ولار بىركەلكى كيىم كيگەنمەن ءار ءتۇرلى تيپتەگى ۇلكەن ءبىر توپ بولىپ كورىنەدى، ءاربىر ءسوزدى سونشاما ۇيىپ تىڭداعاندارى سونداي - ءبارىنىڭ دەرلىك اۋزى اشىلىپ، كوزدەرى سوتتارعا كىرپىك قاقپاي قادالىپ، قاتىپ قالعان. ال سوتتار ۇشەۋ: سكۆاير پلەيدەلل — كرەسلودا، ونىڭ سول جاعىندا — دارىگەر باككەت، وڭ جاعىندا — قۇرمەتتى كەلمەدي. بۇل قۇرمەتتى ادام زاڭ وكىلى رەتىندە قالىڭ كوپشىلىكتىڭ الدىنا العاش رەت شىعىپ وتىر. مۇنداعى جۇرتتى ەلەڭ ەتكىزگەن — تەك سوت پروسەدۋراسىنىڭ بارىسى عانا ەمەس، قالادان شاعىمدانۋشى-تالاپكەر رەتىندە كەلگەن ۇساق بولكە ساتۋشىنىڭ سىرتقى ءپىشىنى دە ەدى. بۇل ادامنىڭ قالىڭ ساقالدى بەتى مەن جاپ-جالتىر باسى سوت باستالعانشا بارشا كوپشىلىكتىڭ باستى نازارىندا تۇرعان. كوپ وتپەي-اق پاستوردىڭ ءوزى دە كەلىپ جەتتى. ول ءوزىنىڭ قارا پالتوسىمەن جۇرتتى قاق جارىپ، العا ۇمتىلىپ كەلە جاتتى دا، كەنەت ازداپ ابدىراپ قالعانداي بولىپ، اياعىن تەجەي قويدى. سوسىن مىج-مىج بەتىن سوتتارعا بۇرىپ:
— قايىرلى تاڭ! و-و! قانشاما ادام! — دەدى قىر-قىر ەتىپ. ونىڭ ارت جاعىندا تۇرعان كونستەبل:
— العا ءوتىڭىز، العا!.. ايىپتالۋشىنىڭ ورىندىعىنا بارىپ وتىرىڭىز، — دەدى مىڭگىرلەپ.
پاستور ىشىندە ايىپتالۋشىنىڭ ورىندىعى تۇرعان اعاش قورشاۋعا كىردى.
— ۋاعىزداۋشىنىڭ كافەدراسىنان اۋماي قالعان ەكەن، — دەپ، قارق-قارق كۇلدى ءوزىنىڭ سۇيكىمسىز داۋسىمەن.
زال ءىشى سىبىر-كۇبىرگە تولىپ كەتتى، بارلىعىنىڭ كوزى وسى ءبىر ۇپ-ۇزىن، ينەلىكتەي ارىق ءپىشىن مەن بۋرىل شاشتى سوپاق باسقا توقتاعان. شاعىمدانۋشى-تالاپكەر كۋاگەردىڭ ورنىندا تۇرىپ، مىناداي جاعدايدى بايان قىلا باستادى:
— قۇزىرلارىڭىزعا قۇلدىق، وتكەن سەيسەنبىدە كۇندىز ءوزىمنىڭ ارباممەن تروۋۆەر ارقىلى اناۋ جاردىڭ جوعارى جاعىنداعى ۇيلەردى ارالاۋىما تۋرا كەلگەن؛ سوندا كىر جۋۋشى ميسسيس ءحانيدىڭ ۇيىنە كىردىم، ال اربامدى كوشەگە قالدىرىپ كەتكەم، مەن ءوزى ىلعي دا سويتەمىن. قويشى، سونىمەن ول ايەلمەن ءبىراز اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ قالدىم، ال سوسىن ۇيدەن شىققان سوڭ... قاراسام: مىنا دجەنتلمەن الدىما ءتۇسىپ، مەنەن وزىپ بارا جاتىر ەكەن. مەن ارباما قارايمىن، قارايمىن دا ويلانامىن. "قىزىق! مۇندا تەك ەكى-اق بولكە... مۇمكىن، مەن قاتەلەسىپ تاعى ەكى بولكەنى ۇيدە قالدىرعان شىعارمىن؟" مەن ميسسيس حانيگە قايتا كىرىپ: "مەن وسى اسىعىپ ءجۇرىپ ساعان ءبىر بولكەنىڭ ورنىنا ەكەۋىن قالدىرعام جوق پا؟" دەيمىن. "جو-جوق، — دەيدى ول ازار-بەزەر بولىپ. — تەك بىرەۋىن عانا... مىنە ول!" "ماسەلە مىنادا، — دەيمىن وعان، — مەن ساعان كىرەر كەزدە ءتورت بولكەم بولعان، ال ءقازىر ەكەۋى عانا قالىپتى. قىزىق!" "مۇمكىن ءسىز بىرەۋىن جولدا ءتۇسىرىپ العان شىعارسىز؟" دەيدى ول "جوق، — دەيمىن، — مەن ولاردى ساناپ وتىرعام"، "راسىندا، قىزىق ەكەن! — دەيدى ول — مۇمكىن يت الا قاشقان شىعار؟" "مۇمكىن... — دەيمىن، — جولدا ءتىرى پەندەدەن كورگەنىم — جالعىز اناۋ عانا". مەن وسىنى ايتتىم دا، مىنا دجەنتلمەندى نۇسقادىم. "وي! — دەيدى ميسسيس حاني، — بۇل ءبىزدىڭ پاستور عوي"."ءيا، — دەيمىن، — مەن ونى قالايشا تانىمايمىن، ەگەر ول ماعان، مىنەكي، ون سەگىز ايدان بەرى قارىزىمدى بەرمەي جۇرسە. ءجا، مەن ونى قۋىپ جەتىپ الايىن"، — دەيمىن. مىنە، سولاي، اربامدى داڭعىرلاتىپ شابا جونەلدىم دە، مىنا دجەنتلمەندى قۋىپ جەتتىم-اۋ اقىرى. ول باسىن بۇرىپ ماعان قارايدى. "قايىرلى كۇن!" دەپ قويادى ءوزى. "قايىرلى كۇن، سەر! — دەيمىن مەن دە. — ءسىز ءبىر... الدەقالاي.. بولكە كورگەن جوقسىز با؟" ول قالتاسىنان بولكە سۋىرادى. "جەردەن تاۋىپ الدىم، — دەيدى.
— كوردىڭىز بە، كىرلەپ قالعان. ءبىراق ءبىزدىڭ ۇيدەگى قۇستارعا جاراپ جاتىر. حا-حا-حا!.."قاراي گور، — دەيمىن، — مىنە، قايدا ماسەلە! ەندى تۇسىنىكتى بولدى!" ءبىراق سابىر ساقتاي تۇرىپ، ىشىمنەن: "ءسىزدىڭ تاراپىڭىزدان بۇل ازداعان اقىلسىزدىق بولعان. ءسىز ماعان، مىنەكي، ءبىر جارىم جىلدان بەرى ءبىر فۋنت، سەگىز شيللينگ جانە ەكى پەنس قارىزدارسىز. ول اقشانى ەندى الام دەگەن ءۇمىتىم دە جوق، بايقايمىن، بۇل سىزگە ءالى دە از كورىنگەن ەكەن. وتە جاقسى، بۇل اۋسەلەڭىزدى كورىپ الارمىن! ءسىز پاستورسىز با، باسقاسىز با ماعان ءبارىبىر!" — دەپ ءتۇيدىم. مەن ونى بولكەمدى ۇرلاپ العانى ءۇشىن ايىپتايمىن.
بولكەشى ءسوزىن ءبىتىردى دە، سالتاق-سالتاق كىر ورامالىمەن بەتى مەن قالىڭ قارا مۇرتىن سۇرتە باستادى. وسى مەزەتتە كۇتپەگەن جەردە ايىپتالۋشىنىڭ ورىندىعىندا وتىرعان پاستوردىڭ داۋسى بارق ەتە قالدى.
— ءبىر ءتۇيىر كىر نان... قۇستارعا جەم ءۇشىن. حا-حا! — قاس قاعىم ساتتە زالدا ءولى تىنىشتىق ورناي قالعان.
تەك نە زاماتتا بولكەشى تاعى دا جايلاپ سويلەي باستاپ ەدى.
— ءبىراق بۇل دا ەشتەڭە ەمەس، — دەدى ول — ماسەلە مىنادا... ناندى ول ءوزى جەپ قويدى. بۇنى راستايتىن مەنىڭ ەكى كۋاگەرىم بار.
ءتوراعالىق ەتۋشى ءوزىنىڭ قاتالداۋ سالقىن ءجۇزىن قولىمەن سيپاپ قويىپ.
— ءسىز بولكەنىڭ ءبىر جەرىنە جۇعىپ قالعان كىردى كورە الدىڭىز با؟ — دەپ سۇرادى. — جاۋاپ بەرمەس بۇرىن ويلانىپ الىڭىز.
بولكەشى سەنىمدى تۇردە:
— ينەنىڭ جاسۋىنداي داق كورسەم بۇيىرماسىن، — دەدى. بۇدان كەيىنگى ءسوزدى دارىگەر بەككەت العان. بۇل ءوزى سۇيىق ساقالدى، كوزىنەن ىلعي دا مازاسىزدىق ءبىلىنىپ تۇراتىن، ومىردە تالاي بالە-باتىردى كورگەن، ارىقتاۋ كەلگەن ادام ەدى.
— ال ءسىزدىڭ اتىڭىز ءوز ورنىندا تۇر ما ەكەن؟
— ول قاي ۋاقىتتا دا قويىپ كەتكەن جەردە قاققان قازىقتاي قاتىپ تۇرادى.
— حا-حا-حا! — پاستوردىڭ قارقىلداي شىققان كۇلكىسى ەستىلدى.
— جارايدى. ءسىز بوسسىز. ەندى كۋاگەردى شاقىرامىز.. چارلز سودلەر، بالتاشى... مارحامات، ايتىڭىزشى، بۇل جايدان سىزگە نە بەلگىلى؟
الايدا ول اۋىز اشقانشا پاستور بارىنشا ايقاي سالسىن.
— كۇناھار!
— تىنىشتالىڭىز، سەر.
ءبىراق بۇكىل زالدىڭ ءىشى ابىر-دابىر، كۇبىر-سىبىرعا تولىپ كەتتى.
قىزىل شىرايلى، بۋرىل شاشتى، ۇزىن مۇرتتى، وتكىر كوزدى، ءتورتباقتاۋ كەلگەن كۋاگەر ادام جىلدامداتا سويلەي جونەلدى.
— قۇزىرىڭىزعا قۇلدىق، سەيسەنبى كۇنى، كۇندىزگى ساعات ءتورت شاماسىندا، مەن دەريەۆنيا ىشىمەن كەتىپ بارا جاتىپ، پاستوردىڭ ءوز ءۇيىنىڭ قاقپاسى الدىندا قولىنا بولكە ۇستاپ تۇرعانىن كورىپ قالعانىم راس.
— بىزگە كورسەتىڭىزشى، ول بولكەنى قالاي ۇستاپ تۇردى؟
كۋاگەر مىناداي تۇردە كوردىم دەگەندەي ءوزىنىڭ قارا قالپاعىنىڭ توبەسىن سىرتقا قاراتىپ، بۇيىرىنە قىسا ءتۇستى.
— بولكەگە كىر بىردەڭە جۇققان با، الدە تازا بولدى ما؟ كۋاگەردىڭ كىشكەنتاي كوزدەرىنە ءبىر جۇمباق كۇلكى ۇيىرىلە بەرگەن.
— مەنىڭشە... تازا بولدى.
— جالعان!
تورەلىك ەتۋشى قاتاڭ ەسكەرتۋ جاساپ ءوتتى.
— ءسوزدى بولمەڭىز، سەر. كۋاگەر، ءسىز بولكەنى اۋدارىپ كوردىڭىز بە؟
كۋاگەردىڭ كوزى جىپىلىق قاققان.
— ولاي دەي المايمىن.
— پاستور سىزبەن سويلەستى مە؟ — كۋاگەر جىميدى.
— پاستور مەنەن بەس شاقىرىم الىس جۇرەر ەدى. ويتكەنى مەن سالىق جيناۋشىمىن عوي.
پاستوردىڭ قاڭعىباس ءيتتىڭ ۇرگەنىندەي ارپىلداي شىققان كۇلكىسى زالدا قايتا قوزا باستاعان ابىر-دابىر، سىبىر-كۇبىردى سۋ سەپكەندەي باسىپ تاستادى دا، تاعى دا تىم-تىرىس تىنىشتىق ورنادى.
ارتىنشا ءتوراعالىق ەتۋشى پاستورعا قاراپ:
— ءسىزدىڭ كۋاگەرگە سۇراعىڭىز بار ما؟ — دەدى. پاستور ءتورتپاق قاراعا قىرىلداي ءتىل قاتقان.
— ءسىز نەگە وتىرىك ايتاسىز؟
— وتىرىك ەكەنىن ءسىز قايدان كورىپ تۇرسىز؟ — دەپ كۋاگەر شاپ ەتە ءتۇستى.
— بولكە تازا دەگەندى ايتىپ تۇرعان ءسىز ەمەسسىز بە؟
— تازا دەسەم، تازالىعىن كورگەن سوڭ ايتتىم.
— شىركەۋگە بارىپ تۇرعان ادام بولساڭىز، وتىرىك ايتپاس ەدىڭىز.
— شىندىقتى شىركەۋدەن گورى باسقا جەردەن وڭايىراق تابارمىن دەپ ويلايمىن.
ءتوراعالىق ەتۋشى ۇستەلدى تىقىلداتىپ قويدى.
— جەتتى، جەتتى! ءسىز بوسسىز. كەلەسى كۋاگەر... ەلشلي بليكەر. ءسىز كىم بولاسىز؟ پاستوردىڭ ۇيىندە كۇتۋشى؟ وتە جاقسى. بۇل بولكە جونىندە ءسىز نە بىلەسىز؟
جالپاق بەتتى، قوي كوزدى كۋاگەر قىز:
— ەشتەڭە، سەر، — دەدى جاسقانا مىڭگىرلەپ.
— تىنىش! ءسىز بولكەنى كوردىڭىز بە؟
— جو-وق.
— ەندەشە مۇندا نەگە كەلدىڭىز!
— سول كۇنى قوجايىن ماعان تارەلكە مەن پىشاق اكەلۋدى سۇراعان. مەن اكەلدىم. ول كارى شەشەسىمەن بىرگە وتىرىپ، ونى جەدى. كەيىن مەن تارەلكەگە قاراسام، وندا ءبىر ءتۇيىر قوقىم دا جوق ەكەن.
— ەگەر ءسىز بولكەنى كورمەسەڭىز، ونى جەگەنىن قايدان بىلەسىز؟
— ويتكەنى ۇيدە جەيتىن باسقاداي ەشتەڭە جوق ەدى.
— وتە دۇرىس ايتاسىڭ، — دەپ، پاستور ارس ەتە قالدى. ءتوراعالىق ەتۋشى وعان تەسىلە قارادى.
— ءسىزدىڭ وعان سۇراعىڭىز بار ما؟ — پاستور باسىن يزەدى.
— سىزگە ەڭبەكاقى تولەي مە؟
— جو-وق، تولەمەيدى.
— ال نەگە، تولەمەيتىنىن بىلەسىز بە؟
— جو-وق!
— وتە وكىنىشتى. ويتكەنى سىزگە تولەيتىن مەندە اقشا جوق. ماسەلە سوندا!
وسىمەن شاعىمدانۋشى مەن كۋاگەرلەردىڭ سوتقا جاۋاپ بەرۋى بىتكەن دە، بۇدان سوڭ ءۇزىلىس جاريالانعان. بۇل ۋاقىتتا سوتتار كەڭەسىپ جاتقاندا، پاستور زالدا وتىرعانداردىڭ اناسىنا ءبىر، مىناسىنا ءبىر باس يزەپ، ىرجالاقتاي بەرىپ ەدى.
بۇدان سوڭ ءتوراعالىق ەتۋشى پاستورعا نازار اۋدارىپ:
— ال ءسىزدىڭ كۋاگەرلەرىڭىز بار ما، سەر؟ — دەدى.
— بار، — دەدى ول — مەنىڭ قوڭىراۋ سوعۋشىم كۋالىك ەتەدى. ول وتە ادال ادام. وعان سەنۋىڭىزگە ابدەن بولادى.
قوڭىراۋ سوعۋشى سەمۋەل ديەۆيس كۋالىك ەتۋشىنىڭ ورنىنا بارىپ تۇردى. ول قولى ءومىر بويى دىرىلدەپ تۇراتىن قارتايعان ۆاكحقا ۇقساس ادام ەدى. ونىڭ ايتقانى مىناۋ:
سەيسەنبى كۇنى كۇندىز مەن پاستوردىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتقان كەزىمدە، ول مەنى شاقىرىپ الىپ: "كوردىڭ بە؟ — دەگەن بولكەنى كورسەتىپ. — ازداپ كىرلەپ قالعان نان، — دەيدى، — قۇستارىما بەرەيىن دەپ تۇرمىن". وسىنى ايتتى دا، ول كەتە بەردى.
— بولكەنىڭ كىرلەپ قالعانىن ءسىز كوردىڭىز بە؟
— ءيا. كىرلەگەن دەپ ويلايمىن.
— ويلايمىن دەگەن نە ءسوز؟ سىزگە بۇل بەلگىلى مە؟
ءيا، ول كىرلەنگەن نان بولاتىن.
— قاي جاعى كىرلەنگەن؟
— قاي جاعى؟ بايقاۋىمشا، استىڭعى جاعى.
— ءسىز بۇعان سەنىمدىسىز بە؟
— ءيا، استىڭعى جاعى كىر بولاتىن. بۇل انىق.
— جارايدى. ءسىز بوسسىز. ال ەندى، سەر، وسى ماسەلە بويىنشا ءوزىڭىز نە دەر ەدىڭىز؟
پاستور شاعىمدانۋشى مەن زالدىڭ سول جاعىندا وتىرعاندارعا سۇق ساۋساعىن بەزەپ تۇرىپ، زىلدەنە سويلەدى.
— مىنالار... وسى وتىرعان پريحودتىقتاردىڭ ءبارى... مەنى ماسقارالاعىلارى كەلەدى.
— ونى قويا تۇرىڭىز. ماسەلەگە تىكە كوشۋىڭىزدى وتىنەم، — دەدى ءتوراعا سۋىق داۋىسپەن.
— قۇزىرىڭىزعا قۇلدىق. مەن سول كۇنى كۇندىز كوشەگە سەرۋەندەۋگە شىققام... سوندا، بولكەشىنىڭ ارباسى جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ... جەرگە ءتۇسىپ قالعان ءبىر بولكەنى كوردىم... كوردىم دە، كوتەرىپ الدىم... ءوزىمنىڭ ۇيدەگى قۇستارىم ءۇشىن...
— قانداي قۇستار؟
— ءبىر ساۋىسقان، ەكى قارا تورعاي. ەركىن ۇشىپ جۇرەدى، توردىڭ اۋزىن مەن ەشقاشان جاپپايمىن. جەمىن سىرتتان تابادى ولار.
— بولكەشى ءسىزدى بولكەمدى اربادان الىپ قويدى دەپ ايىپتاپ وتىر عوي.
— وتىرىك. مەن اربا استىنداعى شاڭ-توپىراقتان تاۋىپ العام.
— كۇتۋشى قىز ءسىز ونى جەپ قويدى دەيدى. بۇل شىندىق پا؟
— ءيا. قۇستار ءبارىن جەپ تاۋىسا المادى... ال ۇيدە دىم جوق... شەشەمىز ەكەۋمىز اشتان بۇرالىپ وتىر ەدىك.
— اشتان؟
— اقشا جوق. جاعدايىمىز قيىن... وتە قيىن! ءجيى اشىعىپ قالامىز. حا-حا-حا!
زال ءىشى تاعى دا سىبىر-كۇبىرگە تولىپ كەتتى. ءۇش سوتتىڭ كوزى پاستوردا. سالدەن سوڭ مارتەبەلى كەلمەدي مىرزا:
— ءسىز بولكەنى اربا استىنان تاۋىپ الدىم دەيسىز. ال سوندا ونى ورنىنا قويا سالۋدى ويلامادىڭىز با؟ — دەدى. — بولكەنىڭ ابايسىزدا اربادان ءتۇسىپ قالعانىن ءبىلۋىڭىز كەرەك ەدى عوي؟ ايتپەسە، ول جەردە قالاي جاتادى؟
پاستوردىڭ ۇشقىن اتىپ تۇرعان كوزدەرى ولەۋسىرەي قالعانداي بولدى.
— كوكتەن تۇسكەن... ءناپاقا. — زالدى كوزىمەن شولىپ تۇرىپ ول تاعى دا: — اش ادامعا... قۇدايدىڭ سۇيگەن قۇلىنا — كوكتەن تۇسكەن ءناپاقا! — دەپ قوسىپ قويدى. سوسىن باسىن كەكجەڭ ەتكىزىپ، قارق-قارق كۇلسىن. جىم-جىرت زالدى باسىنا كوتەرگەن جالعىز داۋىس تا وسى ەدى.
سوتتار سىبىرلاسىپ كەڭەسە باستادى. پاستور ولارعا قادالا قاراپ، تاستاي قاتىپ تۇردى. ادامدار زالدا قۇددى تەاتردان قىزىق ويىن كورىپ وتىرعانداي. ارتىنشا ءتوراعالىق ەتۋشىنىڭ وكتەم داۋسى ەستىلدى:
— تالاپكەر شاعىمى قاناعاتتاندىرىلمايدى.
— راقمەت سىزگە.
وسى قىسقا عانا العىسىن ۇزدىك-سوزدىق جەتكىزىپ، پاستور ايىپتالۋشىنىڭ ورىندىعىن تاستادى دا، وزىنەن كوز الماي شىعارىپ سالىپ تۇرعان بارلىق سوتقا قاتىسۋشىلاردىڭ ورتاسىن قاق جارىپ، زالدى بويلاپ جۇرە بەردى.
III
پريحودتىقتار سوت شەشىمى جونىندە قىزۋ پىكىر تالاستىرا ءجۇرىپ، ءوز باعىتتارىن بىتىمگەرشىلىك سوت ۇيىنەن تروۋۆەرگە باستايتىن باتپاقتى سۇرلەۋگە بۇرعان. "شىركەۋدىڭ" جەتكەن "جەڭىسى" سول — وتەۋىنە قارا باقىر دا الا الماي بولكەشى بولكەسىنەن ايىرىلىپ تىنىپ ەدى. ال بولكە دەگەنىڭ — اقشا عوي.
شىركەۋ پريحودتىقتارىنا وزدەرىن "جەڭىمپاز" سەزىنۋ وتە اۋىر تيگەن، سوندىقتان دا بولار، ەشقايسىسى جاق كىرىسىن اشقىسى كەلەر ەمەس، جاندارىنداعى قارسىلاستارىنا تەك تۇكسيە قاراي بەرەدى. ولار ءوز دەريەۆنيالارىنا نەعۇرلىم جاقىنداعان سايىن سول قارسىلاستارىنا دەگەن وشپەندىلىكتەرى سوعۇرلىم ءورشي تۇسكەنى سەزىلەدى. وسىنى بايقاعان قوڭىراۋ سوعۋشى كەنەت شابىتتانىپ شىعا كەلىپ ەدى. جانىنا ءۇش كومەكشىنى ەرتىپ العان ول قوڭىراۋ مۇناراسىنا اسىعا جونەلگەن، ال ارادا بىرنەشە مينۋت وتكەندە، مۇنارا جاقتان... دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن قوڭىراۋ ءۇنى كۇمبىرلەپ قويا بەرگەن. مۇنداي تەگەۋرىندى ءۇندى پريحودتىقتار ەشقاشان ەستىمەگەن بولار.
سىرتتان كەلگەن ءبىر جولاۋشى قوناقۇيدەن اتىپ شىعىپ، كوشە جاققا تاڭدانا قاراي قالدى — قاپتاعان قارا كيىمدى ادامنان كوز سۇرىنەدى.
— بۇل نە، توي ما؟ — دەپ سۇرادى ول ءوزىنىڭ كوشىرىنەن.
— جوق، سەر، بۇنىڭ ءبارى دە پاستوردىڭ قۇرمەتىنە دەيدى. قىزىق، ونى ۇرلىق ىستەدى دەپ ايىپتاماق بولعان ەكەن، ءبىراق سوتتا اقتالىپ شىعىپتى.
كەلەسى سەيسەنبىدە پاستوردىڭ ابدەن قاجىپ توزعان مىج-مىج بەتى ميسسيس گلويننىڭ دۇكەنى ەسىگىنەن كورىنىپ ەدى: اعاش كەسىپ جاتقان ارانىڭ دىبىسىنداي قىر-قىر ەتكەن داۋىسىمەن ول:
— ءسىز ماعان ءبىر فۋنت ماي قارىزعا بەرە الماس پا ەكەنسىز؟ كەيىن تولەيمىن، — دەدى.
ەندى نە ىستەسىن ول؟ قۇدايدىڭ سۇيگەن قۇلىنا دا كۇن سايىن اسپاننان ءناپاقا تۇسە بەرە مە...
ورىس تىلىنەن اۋدارعان د. ءاشىمحان ۇلى
You Might Also Like
-
يتمۇرىننىڭ كەپكەن جەمىستەرى ىرىكتەلىنەدى. تازالانىپ جۋىلىپ، ۇساقتاپ تۋرالادى دا ۇستىنە قايناعان سۋ قۇيىلىپ، ىدىستىڭ قاقپاعى جابىلىپ، 10-12 ساعات بويى تۇندىرىلىپ قويىلادى. سودان سوڭ سۇزىلەدى. تۇنباع...
