ناۋرىز – ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى
اقتوبە قالاسى
№49 جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ
مەكتەپالدى دايارلاۋ كلاسسىنىڭ ءمۇعالىمى جولايەۆا قۇندىز اناتوليەۆنا
ماقساتى: ناۋرىز مەيرامى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ. بالالاردىڭ ويلاۋ، قابىلداۋ، زەيىن قابىلەتتەرىن دامىتۋ. گرامماتيكالىق تۇلعادا جۇيەلى سويلەۋگە، مەرەكەلىك كوڭىلىن كوتەرۋ، ەلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكپەن بىرگە، ءسالت-داستۇردى قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىكتەر: ناۋرىز مەرەكەسىنە ارنالعان سۋرەتتەر، كيىز ءۇي، شارلار، دوڭگەلەك ۇستەل، بەسىك.
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
- سالەمەتسىزبە، قۇرمەتتى اتا-انالار، بالالار، قوناقتار! بۇگىنگى ناۋرىز مەيرامىنا ارنالعان «ناۋرىز – ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» اتتى ەرتەڭگىلىگىمىزدى باستاۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر!
- بالالار، مىنە ناۋرىز دا كەلدى. 22 ناۋرىز جىل باسى. ناۋرىز ۇلكەن مەيرام.
كوپتەن كۇتكەن ناۋرىز تويى ارايلى،
نۇرعا بولەپ مىنە جاتىر مانايدى!
مال بىتكەننىڭ بال تاتىعان ۇىزدى،
قۋات بولىپ قانىمىزعا تارايدى.
ءتورت تۇلىك مال حالقىمىزدىڭ سۇيەرى،
كوڭىلىمنىڭ كۇمبىرلەگەن كۇيى ەدى.
«امان با» دەپ مال جانىڭ؟
ءبىرىن-بىرى قۇشاقتاسىپ سۇيەدى.
- ال، بالالار! قۇرمەتتى اتا-انالار، ۇستازدار! ءبارىمىز تۇرىپ ءبىر-بىرىمىزدى قۇشاقتاپ، بىر-بىرىمىزگە جاقسى تىلەكتەر ايتىپ، ناۋرىز مەيرامىمەن قۇتتىقتايىق!
ناۋرىز – ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى قۇتتى بولسىن!
اق مول بولسىن!
جاڭا جىل ب ا ق، بەرەكە، مولشىلىق اكەلسىڭ!
ۇلى كۇنى كارى - جاس،
قۇشاقتاسىپ كورىسكەن.
جاڭا اعىتقان قوزىداي،
جامىراسىپ وسىرگەن.
ناۋرىز توي قۇتتى بولسىن!- دەي كەلە
قىزداردىڭ «قاماجاي» ءبيىن تاماشالاڭىزدار!
ناۋرىز شىعىس كۇنتىزبەسىندە جاڭا جىل باسى دەپ سانالادى. 21-22 ناۋرىزدا كۇن مەن ءتۇن تەڭەلەدى. ناۋرىز دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى «ناۋ» - جاڭا، «رۋز» - كۋن دەگەن سوزدەردەن الىنىپ، جاڭا جىل دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ادامدار ناۋرىزعا دايىندالادى. ولار ءۇي، ارىق، اۋلا، كوشەنى تازالايدى. اعاش، گۇل ەگەدى. ادامدار ۇيلەرىندە داستارحان جايادى. ءان شىرقاپ، بي بيلەپ، ويىن ۇيىمداستىرادى.
- قۇرمەتتى قوناقتار، بالالار! ناۋرىز قۇتتى بولسىن! (ءبىر اتا-انا شاشۋ شاشادى، مۋزىكا قوسۋ)
- ناۋرىز - باقىتتىڭ باستاماسى، ۇلىلىقتىڭ ۇيىتقىسى، جاقسىنىڭ جارشىسى، ىنتىماقتىڭ بەلگىسى، ومىرگە نۇر سىيلاعان، سەزىمگە گۇل سىيلاعان حالىق قاستەرلەيتىن كۇن.
- ال، ەندى ءبىزدىڭ كىشكەنتاي بۇلدىرشىندەرىمىز ناۋرىز مەيرامعا دايىنداعان تاقپاقتارىن ۇسىنادى.
مايگۇل.
جاقسىما ما،اتا ءحالىڭىز
مەنىڭ اتىم ناۋرىز
بالداي ءتاتتى سارى ۋىز،
الىپ كەلدىم، الىڭىز
قار استىندا قىس قالدى،
قار ەرىدى قىس قالدى،
قار ەرىدى سۋ اقتى
الىپ كەلدىم شۋاقتى
بۇگىن ناۋرىز كۇنى دەپ
بۇكىل ادام كۇلىمدەپ
اركىم قالاپ ءبىر ءىستى
ارەكەتكە كىرىستى
ناۋرىز كوجە - جىل ءدامى
توي دامىنە تويىڭدار
تويدان كەيىن ويىن بار
توي-تاماشا كورىڭدەر
بيلەپ ءان ساپ بيلەڭدەر
ناۋرىز تويىن ادەمى
اجەم ەسكە ءتۇسىردى
بىزدەرگە ارناپ ادەيى
ناۋرىز كوجە ءپىسىردى
كاۋسار:
اشىلدى دا كەبەجە
ءدام ازىرلەۋ باستتالدى
اجەم ناۋرىز كوجەگە
جەتى ءتۇرلى اس سالدى
بيداي، كۇرىش، تارى بار،
اششى قۇرتى تاعى بار
كوجە -ەلدىڭ ىرزىعى
ءىىى. تاقپاقتار
مانسۇر: باتا بەرىپ اتامىز،
باتا بەرىپ اپامىز،
ءتاتتى بولىپ جاسالعان،
ناۋرىز ءدامىن تاتامىز.
ادەمى - ارمىسىزدار حالايىق!
اركەز امان بولايىق
ناۋرىز تويىن قۋانىپ
جىلدى ءبىر قارسى الايىق
دامير: جىلدىڭ باسى ناۋرىز
جەردىڭ باسى ناۋرىز
مەرەكەگە ارنالسىن
بۇگىنگى جىر ءانىمىز
ەرنۇر: ناۋرىز كۇنى توي دۋمان
ورتامىزدى اشايىق
ءان مەن كۇيدى توگىلدىرىپ
ءىنجۋ مارجان شاشايىق
اينامكوز: جاقسىلىققا باس بولىپ
الدىمىزعا اس بولىپ
كەلگەن ناۋرىز قۇت بولسىن
بەرەرى تاعى مول بولسىن!
سابيرا: اتا-بابام تويلاعان
ناۋرىزىم ارمىسىڭ
قىزىعىنا تويماعان
دارحان دالا، قىرلى شىڭ
يلياس: ناۋرىز كەلدى بالالار
كوكتەمدى قىر جاعالار
ناۋرىز تويىن تويلايىق
جاڭا جىلدى قارسى الايىق
ارۋجان: ال، بالالار وينايىق
وينايىق تا، ويلايىق
كۇنى، ءتۇنى ون ءۇش كۇن
ناۋرىز تويىن تويلايىق
تەميرلان: ۋا، اعايىن، حالايىق
مۇندا نازار سالايىق!
مەرەكەسى حالىقتىڭ
ناۋرىز تويىن باستايىق!
بەكجان: ناۋرىز كەلدى - جىل كەلدى
تىرىلتۋگە گۇلدەردى
ساندەنەدى انالار
سابيلەرمەن بىرگە ەندى
نۇرداۋلەت: كۇتتىرىپ كەلگەن جىل باسى
بىزبەنەن بىرگە جىرلاشى
داستارحانىما ەلىمنىڭ
بەرەكە – ىرىس سىيلاشى
اليمۇرات: ءانىم دە ساعان، بيىمدە
قۇت قوناق ءوزىڭ ۇنىمدە
قۋانىش سىيلاپ ەلىمە
كۇنىمدە ناۋرىز، كۇنىمدە
حور: ناۋرىز- كوكتەم
تاربيەشى: كوكتەمنىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ جەر بەتىنە قىلتيىپ، بوي كوتەرىپ گۇلدەر وسەدى. بۇلار كوكتەمنىڭ العاشقى گۇلدەرى دەپ اتالادى. بۇل بايشەشەك، جاۋقازىن، قىزعالداق.
نۇراسىل: كىرگىزىپ كوركىن دالانىڭ،
بايشەشەك قىردا قاپتادى.
قىزىعىپ ىلعي بارامىن،
ۇزۋگە ءبىراق باتپادىم.
سابينا: كۇن مەن ءتۇن تەڭەلەدى،
جەر شۋاققا بولەنەدى،
سونى تويلار ەل ەندى.
ناۋرىز تويى - سالتىمىز،
«كوگەرسىن» - دەپ حالقىمىز،
كوشەگە تال ەگەمىز.
ينابات: ناۋرىز كەلدى دالاما،
ناۋرىز كەلدى قالاما.
قۋانادى اتا-انا،
قۋانادى بالا دا.
وڭ بولدى دا جورامىز،
تولگە تولدى قورامىز.
ايران، قىمىز تولىعىپ،
اققا تولدى شارامىز.
ديانا:
ناۋرىز بولسىن ءانىمىز،
ناۋرىز بولسىن ءسانىمىز.
ناۋرىز كوجە كوپ ىشسەك
جاسارامىز ءبارىمىز.
بي :قىزدار
تاربيەشى: كوكتەم - جىل مەزگىلىنىڭ ادەمى ءبىر كەزەنى. ناۋرىز ايىندا كۇن ۇزارىپ، ءتۇن قىسقارادى. كۇن كوزىنىڭ شۋاعى مولايادى. قار ەرىپ، جىراشىقتاردان سۋ اعا باستايدى. كوكتەم – وتە كوڭىلدى مەزگىل
يسلام: كەلىپ كوكتەم قۇستارى،
باۋ-باقشادا ءان سالدى.
ولاردى جاس دوستارى،
ۇيا جاساپ قارسى الدى.
اسىلجان: داستارحاندا ءدانىمىز،
جايدارىمىز ءبارىمىز.
جاراسۋ بار، جاۋلىق جوق،
قانداي جاقسى ناۋرىز!
مارلەن: كوككە بوياپ ءوڭىردى،
كوكتەم كەلدى كوڭىلدى.
باۋ-باقشادا، ورماندا،
قۇستار ءانى توگىلدى.
ينابات: قاردى ەرىتىپ جىلعاسى،
ناۋرىز كەلدى – جىل باسى.
شۋاق توكتى جارىق كۇنى،
مەيرامىندا حالىقتىڭ.
ارمان: بالالار-اۋ، بالالار!
شاقىرادى دالالار.
كوكتەم كەلدى گۇل الىپ،
قۇستار كەلدى جىر الىپ.
اسىلاي: ۇلىس ءار كەز وڭ بولسىن،
ءار ۇيدە اق مول بولسىن.
نە تىلەسەڭ سول بولسىن،
قايدا بارساڭ جول بولسىن.
مادي:
ادامدا مالدا وزىنشە
ءجۇر جادىراپ دالادا
جاڭا جىلدى قارساپ تۇر،
كارى دە ،جاس تا،بالا دا.
حور:جاۋىن
ءىV. جۇمباق
- ال ەندى بالالار! جۇمباقتاردىڭ شەشۋىن تابىڭدار:
ءدامدى-دامدى تاعامداردى جينايدى،
قوناقتاردى كوڭىلدەنە سىيلايدى.
(داستارحان)
بۇل نە؟ دۇرىس ايتاسىڭدار، بالالار! بۇل داستارحان. ال داستارحانعا قانداي قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارى قويىلادى؟
قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارى،
جاسىمنان جاقىن ماعان ءبارى.
تەڭەرمەس ەم ولارعا مەن،
ەشبىر استى عالامداعى.
V. ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمەن تانىستىرۋ
قازاق حالقى قوناق كۇتۋدى دە، قوناق بولىپ قىدىرۋدى دا قىزىق كورگەن. سوندىقتان قازاق حالقىنىڭ تويلارى دا كوپ بولعان. سونىڭ بىرەۋى بەسىككە سالۋ. بەسىككە سالۋ تويىنا جينالعاندار ولەڭ ايتىپ، ءازىل –قالجىن، ۇلتتىق ويىندارىن ويناپ كوڭىل كوتەرگەن. بەسىككە سالۋ تويلارىن ىرىمىن كورسەتىپ، ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن -------------- اپايىمىزعا ءسوز بەرەمىز.
بالا ون ەكى اي شاماسىندا قاز تۇرىپ، بىر-ەكى اتتاپ ۇستەل جاعالاپ جۇرەدى. وسى كەزدە بالاعا ارنالعان قازاق حالقىندا «تۇساۋ كەسەر» تويى وتكىزىلەدى. ءسوز -------------- اپايىمىزعا بەرىلەدى.
VI. ۇلتتىق ويىن «ارقان تارتىس»
- ال، بالالار، ەندەشە «ارقان تارتىس» ويىنىن ويناپ، كۇشىمىزدى سىناپ كورەلىك! ەكى كومانداعا ءبولىنىپ ارقاندى تارتاسىڭدار.كىمنىڭ كومانداسى وسى ارقاندى ءبىرىنشى بولىپ وزىنە قاراي تارتادى، سول كوماندا جەڭىمپاز بولىپ ەسەپتەلەدى. 1،2،3! باستايمىز! (بالالار ارقان تارتىسادى)
راحمەت! وتىرامىز!
قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى ءسالت-داستۇرىنىڭ ءبىرى – باتا-تىلەك ءبىلدىرۋ. «ءسوز ارقىلى جاراتۋشىعا جالىنىپ، جالبارىنىپ ىقپال ەتۋگە بولادى دەپ تۇسىنگەن اتا-بابالارىمىز. «جاڭبىرمەنەن جەر كوگەرەدى، باتامەن ەر كوگەرەدى»، «باتالى قۇل ارىماس» - دەگەن وي-پىكىردى ۋاعىزداپ، كەيىنگى ۇرپاعىنا ىقىلاس ءبىلدىرىپ، اق نيەتپەن باتا بەرىپ، تىلەك تىلەۋدى داستۇرگە اينالدىرعان. باتا تىڭدايىق.
راحمەت!
تاربيەشى: جاز كەلەر، قىستىگۇنى قىسىم كەتىپ،
قار، سۋىق، اياز، بوران - ءبارى كەتىپ.
قاسىقتاي قار، توبىقتاي توڭ قالمايدى،
تابيعات بارشا جانعا راحىم ەتىپ.
جەتپەككە ۇلكەندىككە جاس بالالار،
جۇگىرەر قىردان ويعا دۇبىرلەسىپ.
شال-كەمپىر كۇن شۋاقتاپ، كوڭىلى جاي،
وتكەن كۇن، ءومىرىن ايتىپ كۇبىرلەسىپ.
بوتا، قۇلىن، بۇزاۋ، لاق، قوزى تۋىپ،
قۋانىپ ويناقتايدى ولار دا ءوسىپ.
You Might Also Like
-
كوز لينزاسىن تاعاتىندار ونى تاعىپ ۇيىقتاۋعا بولمايتىنى جايلى ءجيى ەستيدى. الايدا كەيدە ونى شەشپەي ۇيىقتايتىن جاعدايلار بولادى. نەمەسە دوسىڭىزدىڭ ۇيىندە تۇنەپ قالاتىن جاعداي بولدى دەلىك، وندا لينزاعا...
