InfoHub Logo

«تاۋلاردى الاسارتپاي، دالانى اسقاقتاتايىق» دەپ ءۇن قاتىپ، وزگە تىلدە جازسا دا ءوز ەلىن، ءتىلىن سۇيگەن، حالقىن ءقادىر تۇتقان قازاقتىڭ ءبىرتۋار ازاماتتارىنىڭ ءبىرى – ولجاس سۇلەيمەنوۆ. تۋىندىلارىنان سەزىم قۋاتى، قازاق دالاسىنىڭ قۇدىرەتى ەرەكشە كورىنەدى. بايتاق دالاداعى اتتىڭ تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى وقىرمان جۇرەگىنىڭ دۇرسىلىمەن ساباقتاسىپ، بايلانىسىپ كەتەتىندەي اسەرلى قالام تەربەيتىن ادەبيەت الەمىندە ورنى بولەك جانداردىڭ ءبىرى. جازۋشى، سىنشى اسقار سۇلەيمەنوۆ ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ اقىندىق ونەرى تۋرالى بىلاي دەپ جازعان: "سۇلەيمەنوۆ ءوز ولەڭدەرىن ورىس تىلىندە جازادى. وسىعان قاراماستان، ونىڭ بارلىق ولەڭدەرى ءوزىنىڭ تابيعاتىمەن تۋعان قازاق جەرىنەن دەم الادى... ءبىز مامىر بۇلتتارىمەن ۇشتاسقان الاتاۋ شىڭىن، ماحامبەت پەن قۇرمانعازى كۇيىنىڭ پاتەتيكالىق ىرعاعىن كورەمىز...».  بار كسرو مەملەكەتتەرىنە قازاقتىڭ ماسەلەلەرىن ورىس تىلىندە جەتكىزىپ، الەمگە كورسەتىپ بەرگەن ارداقتى ازاماتتىڭ شىن كەلبەتى وسىنداي.

و.سۋلەيمەنوۆ شىعارماشىلىعى دا ءبىر توبە. داۋ تۋدىرعان "از ي يا"  كىتابىنىڭ ءوزىن كوپشىلىك مويىندادى، ءبىراق كەرەعار پىكىرلەردە جوق ەمەس. باسپادان باسىلىپ شىعۋى ۇلكەن ماسەلەگە اينالىپ، د.قونايەۆتىڭ قولداۋىمەن جارىق كورگەن ەدى. ۇزاق ۋاقىت بويى وقىرمان قولىنا تيمەۋىنىڭ دە سەبەبى بار. جالپى سلاۆيان حالىقتارىنا، اسىرەسە ورىس حالقىنىڭ لينگۆيستيكاسىنا تەرەڭ بويلاپ، كىرمە، بۇرمالانعان سوزدەردى شىعۋ تاريحىمەن قوسا اشىپ جازادى. ونىڭ "سلوۆا و پولكۋ يگوريەۆە" قىپشاق سوزدەرىن زەرتتەپ جاساعان ەڭبەگى كەڭەس يدەولوگياسىن ۇستاۋشىلارعا ۇنامادى، ويتكەنى بۇل ورىس ادەبيەتىنىڭ ماقتانىشى ەدى. وعان قوسا «ورىس تىلىندەگى 30% سوزدەر تيۋركيزمدەر» دەگەنى زيالى قاۋىم اراسىندا، عالىمدار مەن ءتىل زەرتتەۋشىلەرىنىڭ اراسىندا ۇلكەن داۋ تۋدىرعان ەدى. وسى ماسەلەگە بايلانىستى ارنايى ماسكەۋگە دە شاقىرىلىپ، "از ي يا" كىتابىنىڭ تەك ارحيۆتەن الىنعان ورىس عالىمدارىنىڭ بەرگەن ماتەريالدارى بويىنشا جازىلعانى بەلگىلى بولدى.

اكادەميك دميتريي ليحاچيەۆ ءوزىنىڭ «"سلوۆو و پولكۋ يگوريەۆە" جانە ونىڭ زامان مادەنيەتى» اتتى مونوگرافياسىندا ولجاس سۇلەيمەنوۆكە جەكە تاراۋ ارنايدى. «قازاق اقىنىنىڭ جازبالارىنان "ۇلتشىلدىقتىڭ" دالەلدەرىنەن تاپتىم، ونىڭ ەڭبەكتەرى  ەشتەڭە تۇرمايدى» دەگەن تۇجىرىمعا كەلەدى. كىتاپ تەك قانا شەتەل اكادەميكتەرىنىڭ عانا اشۋ-ىزاسىن تۋدىرعان جوق، ءوز ەلىمىزدە دە تۇسىنە الماي جاتقاندار قاراسى كوپ ەدى. تىپتەن، گازەت-جۋرنالداردا بەلگىلى عالىمدار مەن پروفەسسورلاردىڭ ماقالالارى جارىق كورگەن بولاتىن.

1977 جىلى "سوسياليستيك قازاقستان" گازەتىندە قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ "از ي يا" كىتابى جانە ونىڭ اۆتورى تۋرالى كوزقاراسىن بىلدىرەتىن ماقالا جاريالاندى: "...كىتاپتا الەمدىك مادەنيەت تاريحىنداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ ورنى تابىلمادى، عىلىمي تۇرعىدان ەشقانداي قاتىسى جوق كوزقاراس تۇرعىسىنان قارالدى؛ ەكى ءجۇز جىل ىشىندە ءبىر اۋىزدان ورىس جەرلەرىن بىرىكتىرۋگە شاقىراتىن شىعارما بولىپ سانالاتىن " از ي يا " يدەيالىق مازمۇنىن قايتا قاراۋعا تىرىسقان و. سۇلەيمەنوۆتىڭ ارەكەتىن دۇرىس ەمەس دەپ ساناۋعا بولادى.؛ عىلىمي دايەكتىلىكپەن، دۇرىس ەمەس تۇجىرىمدار ينتەرناسيونالدىق تاربيەگە ىقپال ەتپەيدى؛ اۆتور وسىنداي ماڭىزدى تاقىرىپقا وڭاي قارايدى، ديلەتانتتىق كوزقاراسپەن قارالعانىن كورسەتتى" دەپ تەرىس پىكىرلەر ءبىلدىرىپ جاتتى.

كىتاپ شىعا سالىسىمەن العاشقى جاعىمسىز پىكىردى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ا. كۋزميننىڭ "توچكا ۆ كرۋگە، كوتوروي ۆىراستاەت رەپەي" اتتى ماقالاسىمەن "مولودايا گۆارديا" جۋرنالى جازدى. «كىتاپتىڭ نەگىزگى مازمۇنىنا اۆتوردىڭ قاتىسى جوق. ول زەرتتەۋشى رەتىندە ساياسي سەنىمسىزدىكتەرگە اكەلىپ سوقتىردى. و.سۇلەيمەنوۆ پوزيتيۆيزم رۋحىندا تاريحتىڭ ساياساتتان تاۋەلسىز بولۋىن تالاپ ەتەدى»  دەگەن بولاتىن. ل. فريزمان ەسىمدى جۋرناليست كەيىنىرەك جازىلعان ماقالاسىندا وسى ءبىر تۇسىنىكتىڭ قاتە ەكەندىگىن دالەلدەيدى. «پوزيتيۆيزم» ۇعىمىنىڭ نەگىزگى ماعىناسىنا توقتالا وتىرىپ،  قازىرگى تاڭدا تاريحتىڭ ساياساتتىڭ ويىنشىعىنا اينالىپ بارا جاتقاندىعىن العا تارتادى. 

"مولودايا گۆارديا"-نىڭ ارتىنان و. سۇلەيمەنوۆتىڭ كىتابى جايلى "ماسكەۋ" جۋرنالىنىڭ ءجۋرناليسى يۋ. سەلەزنيەۆتىڭ "ميفى ي يستينى" اتتى ماقالاسى جارىق كوردى. «حح عاسىردىڭ ميفتەرى، بەلگىلى ءبىر "باس كەيىپكەردىڭ" ءوزى— وتارشىلدىق، باسقىنشىلىق، ۇلتتىق قوزعالىستاردىڭ باستالۋى، ناسىلشىلدىك جانە يمپەرياليستىك تۇرىكتىڭ ءارتۇرلى مۇددەلەرىنە قىزمەت ەتكەن» دەپ اۋىر ايىپ تاعادى. ءبىراق، ميفتەر مەن اڭىزداردىڭ قانداي قاتىسى بار؟ كىتاپ ءبىر سوزبەن لينگۆيستيكاعا جايلى عوي. اۆتوردىڭ جازۋدىڭ رەتى وسى ەكەن دەپ تاقىرىپتان ءبىرشاما اۋىتقىپ كەتكەنى نەسى؟

ال دميترييەۆ پەن تۆوروگوۆتىڭ باعالاۋى بويىنشا «ول كونە ورىس تىلىنە بار-جوعى بەلگىسىز جاڭا سوزدەر جاساپ شىقپاقشى، كونە ورىس ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىنا قايشى كەلەتىن جاڭا گرامماتيكانى، قولجازبالاردىڭ ءبىر دە ءبىر مىسالى راستامايتىن جاڭا پالەوگرافيانى جاسايدى» دەپ پىكىر بىلدەرگەن ەدى. شەتەل زەرتتەۋشىلەرىنىڭ سىن-پىكىرلەرى ءبىر ارناعا كەلىپ توعىسىپ، ءبىر-بىرىن قايتالاپ جاتقان باسىلىمدار سياقتى. ايتەۋىر، شامالارى كەلگەنشە جوققا شىعارۋ، مويىنداماۋ.

1986 جىلى امەريكاندىق "پروبلەمى كوممۋنيزما" جۋرنالى "از ي يا" كىتابىن قايتا قۇرۋ جىلدارىنا دايىندىق دەپ كورسەتتى. ال وسى ماقساتتا جارىق كورگەن العاشقى كىتاپ - ا. سولجەنيسىننىڭ «ارحيپەلاگا گۋلاگ» كىتابى دەيدى.

ولجاس سۇلەيمەنوۆ «" سلوۆو و پولكۋ يگوريەۆە " سىنشىلارى: "...بۇل ەكاتەرينا كەزىندە ورىس ادەبيەتىنىڭ ەجەلگى تاريحىن دالەلدەۋ ءۇشىن ويلاپ تابىلعان" دەيدى. بۇل شىندىق، ءبىراق كوپ رەت وڭدەلىپ بەرىلگەننەن كەيىن سوزدەرىم بۇرمالاندى. بۇل كەڭەس عىلىم اكادەمياسىنىڭ مەنىڭ كىتابىمدا جەك كورۋىنىڭ باستى سەبەبى بولدى» دەپ سوڭعى بەرگەن سۇحباتتارىنىڭ بىرىندە قىسقا عانا قايىرعان بولاتىن. اشىعىن ايتقاندا، جالعان نامىس پەن كەمدەمسوقتىق شىندىقتىڭ بەتىنە تۋرا قاراۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. وزىمشىلدىككە سالىپ، ارى-بەرى تارتىسىپ، شەشىمىن تاپپاي تۇرعانى سوندىقتان. اسىلى، دالەلدەنگەن دۇنيەنى جوققا شىعارۋ دۇرىس بولماس.

---