ومىردە ۇمىتىلمايتىن كۇندەر
— مەن نە كورمەدىم، — دەپ باستايدى ءسوزىن نۇرمان قارت، — سەلتەكەي بالالارى ءومىر بويى نۇرالى تۇقىمىندا قۇلدىقتا ءشىرىدى. 1916 جىلعى قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ پاتشا وكىمەتىنە قارسى كوتەرىلىسىنە قاتىناسقانى ءۇشىن ولجاباي جازالاۋشى وترياد اكەلىپ بار مالىمىزدى تالاپ الدى. التى ادامىمىزدى بىردەي اتىپ ءولتىردى، ونىڭ ىشىندە ءابجول سەلتەكەي ۇلى، پلي سيتەكەي ۇلى، اقپەت سەلتەكەي كەلىنى، ءابدىرتاي دۇيسەنبى ۇلى،
بەكى تايباعار ۇلى، دوسجان ويتان ۇلى بار.
بۇل جالشى-كەدەيلەردىڭ كۇن كوزىن كورە المايتىن قارا تۇمان باسقان كەز بولاتىن. اكەم قالي سەلتەكەي ۇلى دا ءومىر بويى جالشى، بۇل قاندى قاقپانعا ون ءتورت جاسىمدا مەن دە ىلىكتىم.
ولجاباي، بارلىبايدىڭ قويىن باقتىم، تەزەگىن تەرىپ، وتىن جاقتىم. ولجابايدىڭ ۇلكەن ايەلى قازينەنىڭ دالاعا شىققانى دا ماعان سور، مەن شاينەگىن الىپ اڭدىپ جۇرگەنىم. قانىشەر بايلار قوي باعۋعا ات تا بەرمەيدى، وگىزبەن جۇرگەنىمدە ءبىر كۇنى قويعا قاسقىر شاپتى، بارلىباي ءۇيىنىڭ ءبىر قويىن ءولتىرىپ كەتتى، مەنىڭ قولىمنان كەلەر ەشبىر شارا بولمادى. قويدى قاسقىر جەدى، مەن
بارلىبايدان تاياق جەدىم. اقىما تيەتىن ءبىر قويدى بەرمەدى.
ءبىر كۇنى بارلىبايدىكىنە نەمەرە اعاسى بايۇزاق دەگەن تۇستەندى، ەت جەردە:
— بەلدەۋدىڭ قىنىنداعى پىشاعىمدى اپەر، — دەدى ماعان.
قاراسام، قىندا كەزدىك جوق ەكەن.
— قىندا پىشاعىڭىز جوق ەكەن، — دەدىم مەن. بارلىباي ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ:
— سەن ۇرلاپ الدىڭ، — دەپ، مەنى قۇلاق-شەكەنى الا قويدى كەلىپ جۇدىرىقپەن، كوزىمنىڭ وتى جارق ەتە ءتۇستى. «كوزىم شىققان شىعار» دەپ ويلاپ ەدىم، ايتەۋىر امان قالىپتى. ارتىنان بايقاساق، كەزدىك تاعى ءبىر تۇستەنگەن ۇيىندە قالعان ەكەن. مەنى جازىقسىز ۇردىڭ دەيتىن ءتىل جوق. ءتىل بار-اۋ، زامان جوق، جىلاپ-سىقتاپ جۇرە بەردىك.
نۇرالى بالالارى — قازاق اۋىلىنداعى جالشىلار مەن كەدەيلەردىڭ قاس جاۋى عانا ەمەس، الاشوردا پارتياسىنىڭ بەلسەندى مۇشەلەرى ولجاباي، بارلىباي، تولەۋبايلار سوۆەت وكىمەتى مەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ دا قاس جاۋى.
ولجاباي پاتشا وكىمەتىنىڭ بولىسى، تولەۋباي ادۆوكاتى، بارلىباي دا بايلاردىڭ، پاتشانىڭ اتاقتى، بەلسەندى جاۋىنىڭ ءبىرى. بۇلار سوۆەت وكىمەتىن تانىمادى، جارلى-جالشىلاردىڭ وكىمەتىن ەلدى بيلەپ ءومىر سۇرەدى دەپ تە ويلاعان جوق. وزدەرىنىڭ ەل ىشىندەگى قانقۇيلى، جاۋىزدىق ارەكەتتەرىن جۇرگىزىپ جاتتى.
اقمولادا العاشقى ورناعان سوۆەت وكىمەتىنە ەرەيمەندى مەكەندەگەن ەزىلگەن ەڭبەكشىلەردەن نۇرالى تۇقىمدارىنىڭ وزبىرلىعى جونىندە كوپتەپ ارىز تۇسە باستاعان. سوۆەت باسشىلارى جۇماباي نۇركين باستاعان ءبىر توپ بولشيەۆيكتەردى ولجابايدىڭ مال-مۇلكىن كونفەسكەلەۋدى، ءوزىن تۇتقىنعا الۋدى تاپسىرىپ جىبەرەدى.
بۇل — 1918 جىلى. كولچاك باندالارىنىڭ ايتاقتاۋىمەن ەلدەگى باي-كۋلاكتار باس كوتەرىپ، اقمولاداعى سوۆەت مۇشەلەرىن تۇتقىنعا الادى. وسى جاعدايدى تولەۋباي حات ارقىلى ولجابايعا حابارلايدى. «اقمولادا سوۆەت وكىمەتى قۇلادى» دەپ جازدى ول، «وزدەرىڭە بارعان ءبىر توپ بولشيەۆيكتەردى تۇتقىنداپ، اقمولاعا جەتكىزىڭدەر» دەپ تاپسىردى.
ولجاباي باستاعان ءجۇز شامالى ادام مالتاباردا قونىپ جاتقان نۋركيندەردى ۇستاۋعا ارەكەتتەندى. بولشيەۆيكتەر دە مۇنى سەزىپ، شەگىنە اعاش اراسىنا كىرە بەرەدى. جۇمابايدىڭ جانىندا وسپان ەسجانوۆ، وفاناس دەيتىن اسكەردەن كەلگەن ورىس جىگىتى بار، بارلىعى ءۇش ادام. بىرەۋى مالتاباردا قولعا ءتۇسىپ قالعان-دى.
قۋعىنشىلار بولشيەۆيكتەرگە ۆينتوۆكادان وق اتتى. ولجابايدىڭ نەمەرە اعاسى جولدىباي نۇرماعانبەتوۆ: «قولدارىڭدى كوتەر، اتامىن!» — دەپ جاقىن كەلىپ قالدى. ەسجاندا التى-اتار بار ەدى، قۋعىنشىلار جاقىنداپ قالعاندا، ول مىلتىقتى وفاناسقا بەرە قويدى. وفاناس قولىن كوتەرە بەرگەن بولىپ جولدىبايدى تارتىپ جىبەردى، جولدىباي اتتان ۇشىپ ءتۇستى. وفاناس ونىڭ قولىنداعى ۆينتوۆكانى الا سالىپ، جاقىن كەلىپ
قالعان ايتجان شوشانوۆتى ۆينتوۆكامەن اتتى. ايتجان دا اتتان قۇلادى. ەكى كىسى جىعىلعان سوڭ، باسقالارى بەتتەي المادى. قۋعىنشىلار وق تيگەن ادامدارمەن اينالىسىپ جاتقاندا بولشيەۆيكتەر قالىڭ ورمانعا كىرىپ، ۇزاپ كەتكەن بولاتىن.
اۋىلدا سوۆەت وكىمەتى بىرتە-بىرتە نىعايا باستادى. جالشىلار، كەدەيلەردىڭ تاپ سەزىمى ويانىپ، كىمنىڭ دوس، كىمنىڭ جاۋ ەكەنىن ايىرا باستادى. نۇرمان قالييەۆ بۇل جىلدارى نۇرالى بالالارىنان قول ءۇزىپ، زۆەنيگورودكا پوسەلكاسىنىڭ كۋلاكتارىنا جالدانىپ تاس قوپارۋدى كاسىپ ەتكەن. ەندى، مىنە، 23 جاستاعى تەپسە تەمىر ۇزەتىن، كوكىرەگىن كەك كەرنەگەن وجەت تە قايراتتى جىگىت وتكەن ومىرىنە، الداعى ىسكە كوز جىبەرەتىن.
اۋىلدا سوۆەت سايلاۋى جۇرە باستادى. ۋەزدەن كەلگەن وكىل ءساتىموۆ دەگەن ازامات قورجىنكول بولىسىنا كەلىپ، كىسى ەڭبەگىن قاناعان بۇرىنعى بولىستار مەن بايلاردى قارا تىزىمگە الىپ، سايلاۋدا داۋىس پراۆوسىن جويدى. كەيبىر ءقاۋىپتى دەگەندەرىن تۇرمەگە دە وتىرعىزدى سايلاۋ كەزىندە.
— ءبىر كۇنى، — دەيدى نۇرمان قارت، — تاس قوپارىپ جۇرگەن مەنى 7-اۋىلدىق سوۆەتتىڭ كەڭسەسىنە شاقىرىپ شاپقىنا كەلدى. مەن اۋەلدە ەشنارسەنى تۇسىنگەن جوقپىن. وكىل ءساتىموۆ: «جولداس، ءسىزدى قورجىنكول بولىسىنىڭ 7-اۋىلىنا سوۆەت پرەدسەداتەلى ەتىپ سايلاۋعا ۇيعارىپ وتىر كوپشىلىك، قالاي قارايسىڭ؟» — دەدى ماعان. مەن كەلىسىم بەردىم.
ءبىراق تا بايلاردىڭ جاقىندارى، قۇداندالارى ايتپاي ءجۇنىس ۇلى دەگەندى ۇسىنىپ، ۋەزگە دەيىن ارىز جازىپ، كىسى شاپتىردى. «ەل باسقارۋ جالشى نۇرمان قالييەۆتىڭ قولىنان كەلمەيدى، قاراڭعى» دەپ كورسەتتى. بايلاردىڭ بۇل ارەكەتتەرىنەن ەشنارسە شىقپادى. نۇرمان قالييەۆ قورجىنكول بولىسى، 7-اۋىلعا سوۆەت پرەدسەداتەلى بولىپ سايلاندى.
— العاشقى كەزدە مەنى سوۆەت پرەدسەداتەلى دەپ بايلار، اتقامىنەرلەر تانىعىسى كەلمەدى، — دەيدى. ولارعا ەندى نۇرمان دا باعىنبادى. جالشىلارعا، كەدەي شارۋالارعا ارقا سۇيەپ، شىن مانىسىندە وكىمەت بيلىگىن جۇرگىزە ءبىلدى. نۇرمان ءوزى ەسىگىندە جالشى بولعان ولجاباي، بارلىباي، سۇلەيمەن، يماعانبەت، تاعى باسقا دا بايلار وسى قورجىنكول بولىسىنداعى 7-اۋىلدا. ءتۇرلى الىم-سالىق، حالىق جۇكتەرىن تاسيتىن كولىك كۇشتەرى، تاعى باسقالارى بايلارعا باسا سالىنا باستادى. بايلار مۇنى اۋىرسىنىپ، نە ىستەرىن بىلمەي جۇرگەندە، «مۇرتقا وكپەلەپ جۇرگەن
دە ساقال شىقتى، قاقالعاننىڭ ۇستىنە جۇدىرىقتاپ» دەگەندەي ەندى جەر ءبولىسى [شىقتى]...
ۋەزدەن، بولىستان وكىلدەر كەلىپ، اۋىلدا دا ۇشتىك كوميسسيا قۇرىلدى. اۋىلداعى پارتيا ياچەيكاسىمەن جالشىلاردىڭ، كەدەيلەردىڭ باس قوسقان جينالىسى: «پارتيا مەن وكىمەتتىڭ جەر ءبولۋ جونىندەگى ساياساتى وتە دۇرىس» دەپ ماقۇلداپ، شابىندىق جەردىڭ شۇرايلىسىن جالشىلار مەن كەدەيلەرگە بەرىپ، بۇرىنعى جەر يەلەنگەن بايلاردى الىسقا، ناشار جەرلەرگە ىعىستىرىپ شىعاردى. بۇل كەزدە بايلار، اتقامىنەرلەر سوۆەت وكىمەتىن، ونىڭ وكىلدەرىن تانۋعا ءماجبۇر بولعان-دى.
جەر ءبولىسى ءىرى بايلاردىڭ مال-مۇلىكتەرىن كونفيسكەلەۋ ناۋقانى الدىنداعى رەپەتيسيا دەرلىك ەدى. بۇل ءوڭىر دە ءىرى بايلاردىڭ تىزىمىنە الىنعان ولجاباي، بارلىباي، تولەۋباي، ءۋايىس، تاعى باسقالار بولدى. تولەۋباي قىزىلوردادا، الماتىدا ءجۇرىپ ولجاباي، بارلىبايدى ەكى رەت تىزىمنەن شىعارتىپ، جالشى-كەدەيلەردىڭ قاۋلىسىن بۇزدىردى. جالشىلار مەن كەدەيلەردىڭ جينالىسى ءۇشىنشى رەت قايتا قاراپ: «مال-مۇلىكتەرى كون فيسكەلەنسىن، وزدەرى جەر اۋدارىلسىن!» — دەپ قايتا قاۋلى الىپ بەكىتتى.
ءسويتىپ، بۇل بايلار كونفيسكەلەنىپ، مال-مۇلىكتەرى جالشىلارعا، كەدەيلەرگە ءبولىنىپ بەرىلدى دە، وزدەرى جەر اۋدارىلدى...
You Might Also Like
-
قارعىس — ءزابىر-جاپا شەگىپ، قورلىق كورگەن، ازاپتالعان ادامنىڭ جابىرلەنۋشىسىنە اشىنىپ ايتقان ءزىلدى كەيىس ءسوزى، لاگنەتى. قازاق حالقى قارعىسقا وتە ابايلاپ قاراعان. سوندىقتان قازاق ۇرپاعىنا «...
