ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ كوبەيۋ ەرەكشەلىكتەرى
ساباق: 46
تاقىرىبى: §48. ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ كوبەيۋ ەرەكشەلىكتەرى
ساباقتىڭ ماقساتى: ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ كوبەيۋ ەرەكشەلىكتەرىن اتاپ، سىزبانۇسقا رەتىندە ءتۇسىندىرىپ، اربىرەۋىنە جەكە سيپاتتاما بەرۋ؛ ادامگەرشىلىك، ەكولوگيالىق جانە ەستەتيكالىق تاربيە بەرە وتىرىپ عىلىمي دۇنيەتانىمىن بايىتۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
تۇرلەنىپ دامۋ دەگەن نە؟
تۇرلەنىپ دامۋدىڭ بۋناقدەنەلىلەر ءۇشىن قانداي ماڭىزى بار؟
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
بالىقتاردىڭ كوپشىلىك تۇرلەرى مەن قوسمەكەندىلەردىڭ جىنىس مۇشەلەرىنىڭ قۇرىلىسى ۇقساس، بۇلار – دارا جىنىستىلار. انالىق اعزانىڭ ءبىر جۇپ انالىق بەزىندە ۋىلدىرىق دەپ اتالاتىن وتە مايدا جۇمىرتقالار تۇزىلەدى. ال اتالىق بالىق نەمەسە باقانىڭ اعزاسىندا ءبىر جۇپ اتالىق بەزىندە سپەرماتوزويدتەر ءپىسىپ جەتىلەدى. جىنىس بەزدەرى جەتىلگەن سوڭ بالىقتار (مىسالى: سازان، بەكىرە، تۇقى، ت. ب.) بولاشاق ۇرپاقتارىنىڭ ءوسىپ - جەتىلۋىنە قولايلى سۋعا بارىپ، ۋىلدىرىقتارىن شاشادى. مىسالى، بەكىرە ۋىلدىرىق شاشار كەزدە تەڭىزدەن تۇششى سۋلى وزەنگە قاراي ورىستەيدى. ولار ۋىلدىرىق شاشىپ بولعان سوڭ تەڭىزگە قايتا ورالادى.
بالىقتار ۋىلدىرىقتارىن سۋعا جەكە - جەكە شاشپايدى. كوپ جاعدايدا ۋىلدىرىقتار ءبىر - بىرىمەن سىلەمەيلى، تىعىزداۋ شىرىشتى زات ارقىلى بايلانىسادى. ىشىندە جۇزدەگەن، كەيدە ميلليونداعان ۋىلدىرىقتارى بار وسىنداي ءمولدىر ءتۇزىلىم سۋ تۇبىندەگى وسىمدىكتەرگە بەكىنىپ تۇرادى (110 - سۋرەت). ۋىلدىرىق شاشىلعان جەرگە اتالىق بالىقتار كەلىپ، ىشىندە سپەرماتوزويدتارى بار سۇيىقتىعىن توگەدى. تالشىقتى سپەرماتوزويدتار ۋىلدىرىقتارمەن قوسىلىپ، ولاردى ۇرىقتاندىرادى. ۇرىقتانعان ۋىلدىرىقتان ۇرىقتىڭ ودان ءارى دامۋى باستالادى.
باقا، تريتون، قۇرباقا جانە ت. ب. قوسمەكەندىلەر دە ۋىلدىرىقتارىن سۋعا شاشادى.
كوپجاسۋشالى ۇرىقتىڭ پايدا بولۋى، ودان دەرناسىلدىڭ دامىپ - جەتىلۋى ۋىلدىرىقتىڭ ىشىندە وتەدى. دەرناسىل ۋىلدىرىقتاعى قورەكتىك زاتتاردىڭ مول قورىمەن قورەكتەنەدى. ودان سوڭ ۋىلدىرىق قابىعىنان شىعادى. العاشقى كەزەڭدە ۋىلدىرىقتان قالعان كىشكەنتاي سارىقاپشىق تۇرىندەگى قورەكتىك زاتپەن قورەكتەنەدى. ول تاۋسىلعان سوڭ مايدا جاسىل بالدىرلاردى، قاراپايىم جاندىكتەردى، ۇساق شايانداردى قورەك ەتەدى. وزدىگىنەن قورەك اۋلاپ، تىرشىلىك ەتە باستاعان بالىق دەرناسىلىن شاباق دەيدى. شاباق ەرەسەك بالىققا ۇقساس بولادى. تەك دەنە مولشەرى مەن قورەكتەنۋىندە عانا وزىنە ءتان ازداعان ەرەكشەلىكتەرى بار.
ال باقا دەرناسىلى – يتشاباقتىڭ (ءشومىشبالىق) دامۋىنىڭ ءار ساتىسىندا ەلەۋلى وزگەرىستەرى بولادى. ۋىلدىرىقتان شىققاننان كەيىنگى ەرەكشە بەلگى – ارتقى اياقتىڭ بىلىنۋىنە 2، 5 ايداي، ەكى جۇپ اياقتىڭ قالىپتاسۋىنا 3 ايداي ۋاقىت كەتەدى. دەرناسىلدەر 2 جىل 8 ايدا كادىمگى ەرەسەك باقاعا اينالىپ، قۇرلىققا شىعادى.
جورعالاۋشىلار مەن قۇستاردىڭ كوبەيۋىندە دە ۇقساستىقتار بار. بۇلار ۇرىقتىڭ دامۋىنا قولايلى جاعدايلارى (جىلۋ مەن ىلعال) بار جەرگە ىشتەي ۇرىقتانىپ جۇمىرتقالايدى. قۇستار ۇيا سالادى. ال كەسىرتكە، شايان، تاسباقا جۇمىرتقالارىن قۇم، كوڭ، وسىمدىك قالدىقتارى ءشىرىندىسىنىڭ اراسىندا قالدىرادى.
جورعالاۋشىلار جۇمىرتقاسى جىلۋ مەن ىلعالدى اينالاسىنداعى ورتادان الادى، قۇس جۇمىرتقالارىن ءوزىنىڭ دەنە قىزۋىمەن باسىپ، شىعارادى.
جورعالاۋشىنىڭ جۇمىرتقاسى دا، قۇس جۇمىرتقاسى دا قورەكتىك زاتقا وتە باي.
تاۋىق جۇمىرتقاسىنىڭ ىشىندەگى اق ۋىز بەن سارى ۋىز – قۇس ۇرىعىنىڭ ءالى جۇمىرتقادان شىقپاعان كەزدەگى قورەگى بولىپ سانالادى.
قۇستىڭ دا، جورعالاۋشىنىڭ دا جۇمىرتقاداعى ۇرىقتارىنىڭ دامۋى وتكەن ومىرتقاسىزدار ۇرىقتارىنىڭ دامۋ ساتىلارىنان وتەدى. جۇمىرتقا ىشىندەگى دامۋىنىڭ سوڭىندا بالاپان جۇمىرتقانى تۇگەل تولتىرادى. تەك جۇپ - جۇقا جارعاق پەردەمەن بولىنگەن، ىشىندە اۋاسى بار جۇمىرتقانىڭ ءبىر شەتىندەگى قۋىس قانا ساقتالادى. بالاپان تۇمسىعىمەن الگى جۇقا پەردەنى تەسىپ، العاش رەت اۋامەن تىنىس الادى. ودان سوڭ ءمۇيىزدى كىشكەنتاي تۇمسىعىمەن جۇمىرتقانىڭ قاتتى قابىعىن تەسىپ، سىرتقا شىعادى.
تاۋىق، ۇيرەك، ساڭىراۋ قۇر، بودەنە جانە تاعى باسقا دا كوپتەگەن قۇستاردىڭ بالاپاندارى جۇمىرتقادان كوزى اشىق، دەنەسىندە مامىعى بار بولىپ شىعادى. بۇل بالاپاندار ءۇستى ءسال دەگدىگەن سوڭ وزدىگىنەن قورەك ىزدەپ، اناسىنا ەرىپ، جۇگىرىپ كەتەدى. وسىنداي بالاپان شىعاراتىن قۇستاردى شيراق بالاپان شىعاراتىن قۇستار دەپ اتايدى.
تورعاي، بوزتورعاي، قارلىعاش، قاراتورعاي، كوگەرشىن، جىرتقىش قۇستار (بۇركىت، قارشىعا، قىران جانە ت. ب.)، قارا قارعا سياقتى قۇستاردىڭ بالاپاندارى جۇمىرتقاسىنان ءالى كوزى اشىلماعان، مامىعى جەتىلمەگەن، قۇلاق ساڭىلاۋى جابىق، دارمەنسىز كۇيدە شىعادى. مۇنداي قۇستاردى قىزىلشاقا بالاپان شىعاراتىن قۇستار دەپ اتايدى.
قۇستار ءوز بالاپاندارىنا كوپ قامقورلىق جاساپ، باۋلىپ وسىرەدى.
ال كەسىرتكە، جىلان، تاسباقا سياقتى جورعالاۋشىلار جۇمىرتقالارىن قولايلى جەرگە كومىپ كەتكەن سوڭ ءوز «ۇرپاقتارىن» ىزدەمەيدى. ولار جۇمىرتقادان شىعىپ، ءوز الدىنا تىرشىلىك ەتە بەرەدى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
تاقىرىبى: §48. ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ كوبەيۋ ەرەكشەلىكتەرى
ساباقتىڭ ماقساتى: ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ كوبەيۋ ەرەكشەلىكتەرىن اتاپ، سىزبانۇسقا رەتىندە ءتۇسىندىرىپ، اربىرەۋىنە جەكە سيپاتتاما بەرۋ؛ ادامگەرشىلىك، ەكولوگيالىق جانە ەستەتيكالىق تاربيە بەرە وتىرىپ عىلىمي دۇنيەتانىمىن بايىتۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
تۇرلەنىپ دامۋ دەگەن نە؟
تۇرلەنىپ دامۋدىڭ بۋناقدەنەلىلەر ءۇشىن قانداي ماڭىزى بار؟
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
بالىقتاردىڭ كوپشىلىك تۇرلەرى مەن قوسمەكەندىلەردىڭ جىنىس مۇشەلەرىنىڭ قۇرىلىسى ۇقساس، بۇلار – دارا جىنىستىلار. انالىق اعزانىڭ ءبىر جۇپ انالىق بەزىندە ۋىلدىرىق دەپ اتالاتىن وتە مايدا جۇمىرتقالار تۇزىلەدى. ال اتالىق بالىق نەمەسە باقانىڭ اعزاسىندا ءبىر جۇپ اتالىق بەزىندە سپەرماتوزويدتەر ءپىسىپ جەتىلەدى. جىنىس بەزدەرى جەتىلگەن سوڭ بالىقتار (مىسالى: سازان، بەكىرە، تۇقى، ت. ب.) بولاشاق ۇرپاقتارىنىڭ ءوسىپ - جەتىلۋىنە قولايلى سۋعا بارىپ، ۋىلدىرىقتارىن شاشادى. مىسالى، بەكىرە ۋىلدىرىق شاشار كەزدە تەڭىزدەن تۇششى سۋلى وزەنگە قاراي ورىستەيدى. ولار ۋىلدىرىق شاشىپ بولعان سوڭ تەڭىزگە قايتا ورالادى.
بالىقتار ۋىلدىرىقتارىن سۋعا جەكە - جەكە شاشپايدى. كوپ جاعدايدا ۋىلدىرىقتار ءبىر - بىرىمەن سىلەمەيلى، تىعىزداۋ شىرىشتى زات ارقىلى بايلانىسادى. ىشىندە جۇزدەگەن، كەيدە ميلليونداعان ۋىلدىرىقتارى بار وسىنداي ءمولدىر ءتۇزىلىم سۋ تۇبىندەگى وسىمدىكتەرگە بەكىنىپ تۇرادى (110 - سۋرەت). ۋىلدىرىق شاشىلعان جەرگە اتالىق بالىقتار كەلىپ، ىشىندە سپەرماتوزويدتارى بار سۇيىقتىعىن توگەدى. تالشىقتى سپەرماتوزويدتار ۋىلدىرىقتارمەن قوسىلىپ، ولاردى ۇرىقتاندىرادى. ۇرىقتانعان ۋىلدىرىقتان ۇرىقتىڭ ودان ءارى دامۋى باستالادى.
باقا، تريتون، قۇرباقا جانە ت. ب. قوسمەكەندىلەر دە ۋىلدىرىقتارىن سۋعا شاشادى.
كوپجاسۋشالى ۇرىقتىڭ پايدا بولۋى، ودان دەرناسىلدىڭ دامىپ - جەتىلۋى ۋىلدىرىقتىڭ ىشىندە وتەدى. دەرناسىل ۋىلدىرىقتاعى قورەكتىك زاتتاردىڭ مول قورىمەن قورەكتەنەدى. ودان سوڭ ۋىلدىرىق قابىعىنان شىعادى. العاشقى كەزەڭدە ۋىلدىرىقتان قالعان كىشكەنتاي سارىقاپشىق تۇرىندەگى قورەكتىك زاتپەن قورەكتەنەدى. ول تاۋسىلعان سوڭ مايدا جاسىل بالدىرلاردى، قاراپايىم جاندىكتەردى، ۇساق شايانداردى قورەك ەتەدى. وزدىگىنەن قورەك اۋلاپ، تىرشىلىك ەتە باستاعان بالىق دەرناسىلىن شاباق دەيدى. شاباق ەرەسەك بالىققا ۇقساس بولادى. تەك دەنە مولشەرى مەن قورەكتەنۋىندە عانا وزىنە ءتان ازداعان ەرەكشەلىكتەرى بار.
ال باقا دەرناسىلى – يتشاباقتىڭ (ءشومىشبالىق) دامۋىنىڭ ءار ساتىسىندا ەلەۋلى وزگەرىستەرى بولادى. ۋىلدىرىقتان شىققاننان كەيىنگى ەرەكشە بەلگى – ارتقى اياقتىڭ بىلىنۋىنە 2، 5 ايداي، ەكى جۇپ اياقتىڭ قالىپتاسۋىنا 3 ايداي ۋاقىت كەتەدى. دەرناسىلدەر 2 جىل 8 ايدا كادىمگى ەرەسەك باقاعا اينالىپ، قۇرلىققا شىعادى.
جورعالاۋشىلار مەن قۇستاردىڭ كوبەيۋىندە دە ۇقساستىقتار بار. بۇلار ۇرىقتىڭ دامۋىنا قولايلى جاعدايلارى (جىلۋ مەن ىلعال) بار جەرگە ىشتەي ۇرىقتانىپ جۇمىرتقالايدى. قۇستار ۇيا سالادى. ال كەسىرتكە، شايان، تاسباقا جۇمىرتقالارىن قۇم، كوڭ، وسىمدىك قالدىقتارى ءشىرىندىسىنىڭ اراسىندا قالدىرادى.
جورعالاۋشىلار جۇمىرتقاسى جىلۋ مەن ىلعالدى اينالاسىنداعى ورتادان الادى، قۇس جۇمىرتقالارىن ءوزىنىڭ دەنە قىزۋىمەن باسىپ، شىعارادى.
جورعالاۋشىنىڭ جۇمىرتقاسى دا، قۇس جۇمىرتقاسى دا قورەكتىك زاتقا وتە باي.
تاۋىق جۇمىرتقاسىنىڭ ىشىندەگى اق ۋىز بەن سارى ۋىز – قۇس ۇرىعىنىڭ ءالى جۇمىرتقادان شىقپاعان كەزدەگى قورەگى بولىپ سانالادى.
قۇستىڭ دا، جورعالاۋشىنىڭ دا جۇمىرتقاداعى ۇرىقتارىنىڭ دامۋى وتكەن ومىرتقاسىزدار ۇرىقتارىنىڭ دامۋ ساتىلارىنان وتەدى. جۇمىرتقا ىشىندەگى دامۋىنىڭ سوڭىندا بالاپان جۇمىرتقانى تۇگەل تولتىرادى. تەك جۇپ - جۇقا جارعاق پەردەمەن بولىنگەن، ىشىندە اۋاسى بار جۇمىرتقانىڭ ءبىر شەتىندەگى قۋىس قانا ساقتالادى. بالاپان تۇمسىعىمەن الگى جۇقا پەردەنى تەسىپ، العاش رەت اۋامەن تىنىس الادى. ودان سوڭ ءمۇيىزدى كىشكەنتاي تۇمسىعىمەن جۇمىرتقانىڭ قاتتى قابىعىن تەسىپ، سىرتقا شىعادى.
تاۋىق، ۇيرەك، ساڭىراۋ قۇر، بودەنە جانە تاعى باسقا دا كوپتەگەن قۇستاردىڭ بالاپاندارى جۇمىرتقادان كوزى اشىق، دەنەسىندە مامىعى بار بولىپ شىعادى. بۇل بالاپاندار ءۇستى ءسال دەگدىگەن سوڭ وزدىگىنەن قورەك ىزدەپ، اناسىنا ەرىپ، جۇگىرىپ كەتەدى. وسىنداي بالاپان شىعاراتىن قۇستاردى شيراق بالاپان شىعاراتىن قۇستار دەپ اتايدى.
تورعاي، بوزتورعاي، قارلىعاش، قاراتورعاي، كوگەرشىن، جىرتقىش قۇستار (بۇركىت، قارشىعا، قىران جانە ت. ب.)، قارا قارعا سياقتى قۇستاردىڭ بالاپاندارى جۇمىرتقاسىنان ءالى كوزى اشىلماعان، مامىعى جەتىلمەگەن، قۇلاق ساڭىلاۋى جابىق، دارمەنسىز كۇيدە شىعادى. مۇنداي قۇستاردى قىزىلشاقا بالاپان شىعاراتىن قۇستار دەپ اتايدى.
قۇستار ءوز بالاپاندارىنا كوپ قامقورلىق جاساپ، باۋلىپ وسىرەدى.
ال كەسىرتكە، جىلان، تاسباقا سياقتى جورعالاۋشىلار جۇمىرتقالارىن قولايلى جەرگە كومىپ كەتكەن سوڭ ءوز «ۇرپاقتارىن» ىزدەمەيدى. ولار جۇمىرتقادان شىعىپ، ءوز الدىنا تىرشىلىك ەتە بەرەدى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: §51. جانۋارلاردىڭ مىنەز - قىلىعى تۋرالى ءبىلىمدى ءىس - جۇزىندە پايدالانۋ
