ونداي بولماق قايدا دەپ، ايتپا عىلىم سۇيسەڭىز...
ارىستانداي ايباتتى،
جولبارىستاي قايراتتى،
قىرانداي كۇشتى قاناتتى
مەن جاستارعا سەنەمىن! ماعجان اقىن وسىلاي جىرلاپ ەدى. بيىل – جاستار جىلى. جاس عالىمداردىڭ ەڭبەگى ەلەنىپ، ونەرى باعالانىپ جاتىر ما؟ ەل تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارى قازاقتىڭ مىقتى - مىقتى عالىمدارىنىڭ كوبى كۇنكورىستىڭ قامىمەن «بازار» جاعالاپ كەتتى. نارىققا «كوندىگە» الماعاندارى شەكارا اسىپ، شەتەلدى ساعالادى. وعان دا «جاراماعاندار» تيىن - تەبەنگە تەلبىرەپ قالدى. سودان بولار، قازاق عىلىمىنىڭ جايى كەتىپ، «جەتىم قىزدىڭ» كۇيىن كەشتى. ول قيىندىقتار دا ارتتا قالىپ، ەل تۇرمىسى تۇزەلە باستادى. نارىققا دا «بوي ۇيرەتتىك». ەندىگى ماقسات – عىلىمنىڭ كوشىن ىلگەرىلەتۋ. ۇكىمەت «وزگە ەلدىڭ جاستارىن» ەلگە شاقىرىپ، عىلىمنىڭ دامۋىنا مۇمكىندىك جاساعىسى كەلەدى. دۇرىس اق دەلىك. ءدال سونداي بىلىكتى، ءبىلىمدى جاسقا قولداۋ بار ما؟ «ونداي بولماق قايدا دەپ، ايتپا عىلىم سۇيسەڭىز، سىزگە عىلىم كىم بەرەر، جانباي جاتىپ سونسەڭىز؟ دۇنيە دە ءوزى، مال دا ءوزى، عىلىمعا كوڭىل بولسەڭىز»- دەيدى حاكىم اباي. سونىمىن، بىزدەگى عىلىمنىڭ جايى قانداي؟ بۇگىنگى تالقى – وسى.
عىلىمعا بەتبۇرىس جاساۋ كەرەك
بەلگىلى اكادەميك مۇحتارباي وتەلبايەۆ شەتەل عالىمدارىن اكەلگەندى ءجون سانايدى. ونىڭ پىكىرىنشە: «امەريكالىقتار ءتارىزدى شەتەل عىلىمدارىن اكەلگەنىمىز ءجون. ءبىراق ناقتى تەكسەرىستەن وتكىزۋ كەرەك. اعىلشىن ءتىلىن جاقسى بىلگەنمەن، عىلىمدى ناقتى يگەرە الماسا نە كەرەگى بار؟ اقشانى اياماي، ناعىز مىقتىلارىن الىپ كەلسەك، بىزگەدە كومەك بولار ەدى. ءبىراق وسىنداي دا ءبىر سۇراق تۋادى؟ شەتەلدىكتەر جايعاسىپ بولىپ، ارى قاراي جۇمىسىن جانداندىرا باستايدى. سوندا، ەلىمىزدەگى تالانتتى جاستار وسپەي قالماي ما؟ مىسالى، اراب ەلدەرى – وتە باي ەل. سولاي بولعانىمەن عىلىمىن دامىتا الماي جاتىر. بۇعان نە سەبەپ دەپ ويلايسىز؟ سەبەبى، شەتەلدەن جۇمىسىن ناقتى بىلەتىن مامان تارتا الماعان. اكەلگەندەرى ءىسىنىڭ بىلگىرى بولماي شىقتى. جاپونيادا عىلىم XIX عاسىردان باستاپ توقتاۋسىز دامىدى. ناتيجەسىندە، جاپونيا - الەمدىك ستاندارتتارعا سايكەس دامىعان مەملەكەت. وڭتۇستىك كورەيا بولسا، سوڭعى 50 - 60 جىل ىشىندە ەتەك - جەڭىن جيناپ الدى. اتالعاندار – ءوز ىشتەرىندە تاجىريبە الماسىپ، ىشكى پروسەستى يكەمگە كەلتىرگەندەر. ەلىمىزدە دە وسىنداي وزگەرىس بولعانىن قالايمىن. ءقازىر بىزگە عىلىمعا بەتبۇرىس جاساۋ كەرەك. عالىمداردى كوبەيتۋ كەرەك دەگەن جەلەۋمەن پسيەۆدو – عالىمداردى كوبەيتىپ الدىق. ولاردىڭ پايداسىنا زيانى كوپ. جاستاردى ءوسىرۋ ءۇشىن عىلىمي - زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى كەرەك. دارىندى جاستى كورىسىمەن جاعداي جاساۋعا ۇمتىلۋ قاجەت. ەلىمىزدە عالىمعا اقشا از بولىنەدى. سوندىقتان دا جاستاردىڭ عىلىمعا كوزقاراسى ەكىۇشتى. مىسالى، جىلدا دارىندى جاستارعا ارنالعان وليمپيادا وتكىزىلەدى. سونىڭ ىشىندەگى ماتەماتيكانى الىپ قارايىق. قاتىسقانداردىڭ ىشىندە كەم دەگەندە 20 - 30 وقۋشىنىڭ ماتەماتيك ەكەنى كورىنىپ تۇرادى. بۇل – وتە جوعارى كورسەتكىش. ءبىراق ولار مەكتەپتى بىتىرە سالىسىمەن «شەتەلدەن وقيمىز» دەيدى دە، كەتىپ قالادى. جارتىسىنان كوبى شەتەلدە قالىپ قويادى. وسىعان قارسى شارا ۇيىمداستىرۋ كەرەك. سول دارىندىلاردىڭ ءبىرازى Google جانە تاعى باسقا پلاتفورمالاردا ىستەيدى. مەملەكەت جولىن تاپسا، جاستار كەلەدى. مىسالى، Google - دا ىستەيتىن جاسقا «ەلدە فيليالىن اشايىق، سەن وزىڭە دە، ەلىڭە دە كومەكتەس» دەسە، قۇبا - قۇپ ەمەس پە؟ ءبىزدىڭ ەكونوميكادا دا ءتۇرلى وزگەرىس بولاتىن ەدى» دەيدى.
«جاراماي» قالعان عالىمدار كەلەدى
ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، اكادەميك مۇرات جۇرىنوۆ: «شەتەلدىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن تەرەڭ زەرتتەگەن اداممىن. ءبىلىم ءمينيسترى بولىپ جۇرگەنىمدە امەريكانىڭ، فرانسيانىڭ، گەرمانيانىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىن، ونىڭ تاسىلدەرىن تەرەڭ زەرتتەدىم. شەتەلدەن عالىمداردى شاقىرىپ، تۇراقتى جۇمىس بەرۋگە قارسىمىن. شەتەلدەن ماماندى قاي ۋاقىتتا شاقىرۋ كەرەك؟ ەگەر ءبىزدىڭ شەشىلمەي جاتقان پروبلەمامىز بولسا، ونى شەشۋگە ءبىزدىڭ عالىمداردىڭ جاعدايى جەتپەي جاتسا، شىقىرۋعا بولادى. كەڭەس الۋعا، تاجىريبە جيناۋعا شاقىرۋعا بولادى. بەلگىلى ءبىر ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى تارقاعان سوڭ، ەلىنە قايتارۋ قاجەت. بىزگە كەلىپ جۇمىس ىستەۋگە شەتەلدىك مىقتى ماماندار كەلىسپەيدى. 3 - رازريادتاعى، ەشتەڭەگە جاراماي قالعان نەمەسە ەندى - ەندى باستاپ جۇرگەن مامان عانا كەلەدى. ويتكەنى قانشا جالاقى تولەگەنىمىزبەن، شەتەل بەرەتىن اقشانى بەرە المايمىز. مىسالى، ول جاقتا پروفەسسورلاردىڭ ايلىعى – 10 مىڭ دوللار. كىم ولارعا 10 مىڭ دوللار بەرەدى؟ بىزگە بريتان ۋنيۆەرسيتەتىنەن ماماندار كەلىپ ءجۇردى. ولار – ەشنارسەگە «جاراماي» قالعان عالىمدار. ءوز ەلىندە ولاردى عالىم ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى. ءبىراق بىزدىكىلەر شاقىرعاسىن كەلەدى. كەلەدى، جۇرەدى، جوعارى جالاقى الادى، كۋرورتقا كەلگەندەي دەمالىپ قايتادى. تەر توگىپ، جانىن سالىپ جۇمىس ىستەمەيدى. سوندىقتان ءبىز ءوز ماماندارىمىزدى تاربيەلەۋىمىز كەرەك. قاجەتتى دەڭگەيگە وسىرگەن سوڭ، شەتەلگە تاجىريبە الماسۋعا جىبەرسەك بولادى. سوندا عانا ولار ۇلكەن عالىمداردى، جاقسى ماماندى كورەدى. شەتەلدىك كورنەكتى عالىمدار ەشقاشان ءبىزدىڭ ەلگە كەلمەيدى. ولاردىڭ ءوز ەلىندە ىستەيتىن ءىسى جەتىپ ارتىلادى. ءتيىمدىسى – جاستار شەتەلگە بارىپ ۇيرەنىپ، كەلگەسىن ەلىمىزدى دامىتۋعا كۇش سالعانى» دەگەن پىكىردى العا تارتادى.
شەتەلدە جۇرگەن عالىم كوپ
سۇندەت كارىموۆ - «قازاقستاننىڭ 100 جاڭا ەسىمىنە» ەنگەن جاس عالىمداردىڭ ءبىرى. ول: «2010 جىلى قازاقستانداي عىلىم كانديداتى، عىلىم دوكتورى دەگەن شىقپايتىن. وسىدان باستاپ 9 جىل وتسە دە، قازاقستاندا قانشا عىلىم كانديداتى، عىلىم دوكتورى شەتەلدە قورعادى. قازاقستاننان شەتەلگە كىمدەر كەتتى، ەلىمىزگە قانداي عالىمدار كەلدى، بۇل تۋرالى اقپارات جوقتىڭ قاسى. دامىعان ەلدەردە عالىمعا بولىنەتىن قارجى جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 3 - 4 پايىزىن قۇرايدى. ءبىزدىڭ ەلدە جالپى ىشكى ونىمگە شىققانداعى كورسەتكىش – 0، 01 - 0، 02 پايىز. ەندى وسى سيفر ەلىمىزگە كەلىپ جۇمىس ىستەيتىن عالىمدارعا ۇلكەن اسەر ەتەدى. شەتەلدەن كەلەتىن مامان، ەڭ الدىمەن، عىلىمدى دامىتامىن دەپ كەلمەيدى. ەڭ ءبىرىنشى «اقشا تابامىن» دەپ كەلەدى. «تۇرمىس جاعدايىمدى تۇزەيمىن» دەگەن ماقساتتا كەلەدى. بۇل بارلىق ەلدە سولاي. مىنە، وسىعان قاراعان كەزدە ەۋروپا ەلدەرىنىڭ اقشاسى ەۋرومەن، امەريكادا دوللار، ءبىزدىڭ ەلدە تەڭگە دەگەن سياقتى كريتەرييلەر بار. ءبىزدىڭ ەلگە كەلەتىن ادام ۆاليۋتا كورسەتكىشتەرىن ەسەپتەيدى. سويتەدى دە، ەلگە كەلۋ مۇمكىندىگى ازايادى. نەگە؟ ويتكەنى ايلىق ەڭبەك جالاقىسى تومەن. قازاقستان بويىنشا ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ 24 اكادەميگى ستيپەنديا الادى. ال جالپى اكادەميكتەر سانى – 181. مۇنىڭ بارلىعى – ەلىمىزگە كەلىپ، جۇمىس ىستەۋگە اسەر ەتەتىن فاكتورلار. عىلىم، ءبىلىم سالاسىندا شەتەلدەن عىلىمي دارەجەسى بار مامانداردى شاقىرتادى. وعان مينيسترلىك ەمەس، جوعارى وقۋ ورىندارى، بولماسا عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ باسشىلارى كەلىسىم نەگىزىندە جالاقى تولەيدى. ول دەگەنىمىز – مينيسترلىك ارقىلى كەلىسىم جاساعاننان، ۋنيۆەرسيتەت باسشىلىعىنىڭ كەلىسىم جاساعانى تيىمدىرەك. نەگە؟ ويتكەنى قارجى مەن جوسپاردىڭ ايلاسىندا جۇمىس ىستەيدى. جۇمىسىنىڭ جاعدايى نە بولارى بەلگىسىز. عىلىمي جۇمىسىن كەڭەيتە مە، الدە باسقا نارسە جاساي ما، ول جاعى قاداعالاۋعا الىنباعان.
ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەرگە، باسقا دا ىرگەلى وقۋ ورىندارىنا كەلىپ لەكسيا وقيتىن كەي عالىمدار – 3، 4 - رازريادتاعى، ءوز جەرىندە مويىندالماعان كىسىلەر. ارينە، ولارعا ەلىمىزگە كەلگەن ءتيىمدى. قازقستاندا 9 ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت، جەكەمەنشىك عىلىم اكادەميالارى بار. ۋنيۆەرسيتەتتە عىلىمي دارەجەسى بار مامان عانا جۇمىس ىستەيدى. ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتە عىلىم كانديداتى ديپلومىنا 25 مىڭ تەڭگە تولەيدى. عىلىم دوكتورىنا 38 - 40 مىڭ تەڭگە كولەمىندە تولەيدى. ودان ارتىق اقشا تولەنبەيدى. بۇل – ەلىمىزدەگى ساپالى كادرلارعا مەملەكەتتەن ايلىعىنا قوسىلاتىن ەڭبەكاقى. مىسالى، الەمگە ايگىلى ەۋروپا، امەريكا ۋنيۆەرسيتەتىندە اتى شىققان عالىمدار وتە كوپ. ول جاقتا ماماننىڭ ەڭبەكاقىسى ايعا بولىنبەيدى. ءبىر جىلعا 1 ميلليون دوللار دەيدى. بولماسا، 5 ميلليون دوللار دەيدى. سونى ولار جۇمىس كورسەتكىشىنە بايلانىستى اي سايىن ءبولىپ الادى. مىسالعا، 1 ميلليون دوللاردىڭ 12 ايعا بولسەك، 80 مىڭ دوللاردان. بىزدەگى كەي عالىمدار سول ەلگە بارىپ جۇمىس ىستەپ ءجۇر. ءبىر عانا سان - فرانسيسكو دەگەن قالادا جاراتىلىستانۋ، تەحنيكالىق سالا بويىنشا 2 مىڭنان استام قازاقستاندىق جۇمىس ىستەيدى. بۇل جايىندا اقپارات قۇرالدارىندا جاريالانبايدى. ەلىمىزدە 17 مىڭنان استام عىلىمي دارەجەسى بار مامان بار. وكىنىشتىسى، بۇل كورسەتكىش جىلدان جىلعا كوبەيمەيدى، قايتا ازايادى» دەيدى.
ءوز الەۋمەتىمىزدى پايدالانعان ءجون
تاۋەلسىز ساراپشى، حيميك اياتجان احمەتجان ۇلى «شەتەلدەن مامان تارتۋ» ماسەلەسىنە قارسى ەكەنىن ايتادى. «ءدال ءقازىر بىزگە مۇنىڭ قاجەتى جوق. سەبەبى، ءوزىمىزدىڭ پوتەنسيالىمىزدى پايدالانۋىمىز كەرەك. قانشاما تالانتتى جاستارىمىز شەتەلگە كەلىپ جاتىر. شەتەلدە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن تالانتتى جاستاردى ەلگە قايتارۋدىڭ امالىن تابۋىمىز قاجەت. شەتەلدەن مامان اكەلىپ جاعداي جاساعانشا، ەلدەگى جاستاردى كوتەرۋگە مۇمكىندىك قاراستىرعان ءجون. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ەلدەن كەتىپ قالعان قانشاما جاس بار. «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن وقىپ، كەلمەي قالعانى تاعى بار. باعدارلاما بولسىن، باسقا بولسىن، شەتەلدە جۇرگەن ءبىراز تالانتتى جاستارىمىز بار. بۇل ماسەلەنىڭ شىعۋى ەڭبەك كۇشى مەن بىلىكتى كادر تاپشىلىعىنا بايلانىستى. قاتارداعى كومپانيالاردىڭ وزىندە تالاپقا ساي كەلەتىن كادر از. مۇنىڭ باستى سەبەبى – بىزدەگى ءبىلىم جۇيەسىندەگى كەمشىلىكتەن دەپ ويلايمىن. سەبەبى، سۇرانىسقا يە ماماندى جەتىلدىرىپ شىعاتىن جوعارى وقۋ ورىندارى بولسىن، مەكتەپ بولسىن، ءالى زامانا كوشىنە ىلەسكەن جوق. حح عاسىرداعى زەرتحانالار، حح عاسىرداعى عىلىمي تەحنيكالىق بۇيىمدار بار. مۇنىڭ ءبارى جاڭا كوزقاراسپەن قاراۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. بۇدان شىعار جول – ۋنيۆەرسيتەت پەن مەكتەپتى زاماناۋي باعىتقا كوشىرۋ. ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ كوپشىلىگىندە تەكسەرىس كەلگەندە عانا اشىلىپ جابىلاتىن زەرحانالار بار. شىنىنا كەلگەندە، ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ وزىندە حيميا، بيولوگيا، بيونجەنەريا، يادرولىق فيزيكا زەرتحانالارى ححI عاسىرعا وتكەن جوق. ەڭ وكىنىشتىسى – وسى»، - دەيدى اياتجان احمەتجان ۇلى.
رۋسلان مەدەلبەك، جۋرناليست:
- شەتەلدە جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىممەن قازاقستانعا قىزمەت ىستەپ جاتىرمىن. ءبىراق شەتەلدە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن قانشاما قازاق بالاسى بار. ولار قازاقستاننان جۇمىس پەن لايىقتى جالاقتى تاپپاعاننان كەيىن شەتەلدە ءجۇر. كوبىنە، شىعىس ەۋروپادا جاستار 500 مىڭ تەڭگە جالاقى الادى. جەرگىلىكتى جاستار بۇل جالاقىنى قاناعات تۇتپايدى. ولار ءۇشىن بۇل – وتە از. سوندىقتان ءبىرازى امەريكا مەن انگلياعا كەتەدى. كەتىپ قالعان كادرلاردىڭ ورنىن تولتىرۋ قاجەت. كەتىپ قالعان كادرلاردىڭ ورنىن تولتىرۋ قاجەت. سودان ولار قازاق بالالارىن جۇمىسقا الادى. Google - دا جانە تاعى باسقا ءىرى كومپانيالاردا ىستەيتىن قازاق جاستارىن ەستىپ جاتامىز. قازاقستانعا كەلەتىن شەتەلدىكتەرگە لايىقتى جالاقى تولەۋ كەرەك. ولار كەم دەگەندە 500 - 600 مىڭ تەڭگە، ءتىپتى 1 ميلليون تەڭگەگە كەلىسىپ كەلەدى. ەشكىم از جالاقىعا كەلىسە قويمايدى.
بەكارىس نۇريمانوۆ، عالىم: - Cوڭعى ۋاقىتتا قازاقستانداعى جاس عالىمدارعا جاسالىپ جاتقان جاعداي جوق ەمەس. قولداۋ ءبىلدىرىپ جاتىر. ءوزىنىڭ عىلىمي جۇمىستارى مەن جەتىستىككە جەتە الماي جاتقان، قانشا عىلىمي پوتەنسيالى بولسا، دا قولداۋ تاپپاي جاتقاندارى بار. سوندىقتان جاعداي جاسالىپ جاتىر ما دەگەندە «ءيا»، «جوق»، دەپ كەسىپ ايتۋ قيىنداۋ. ەندى جاقسى جاعىنا نازار اۋدارىپ كورەيىكشى. ماگيستراتۋرادا 10 كۇنگە گەرمانيادان عىلىمي تاعىلىمدامادان وتەۋگە باردىم. ول جاقتاعى عىلىمي ورتالىقتارمەن جاقسى بايلانىسا الدىق. ءالى كۇنگە دەيىن سونىڭ پايداسىن كورىپ كەلە جاتىرمىن. دوكتورانتۋرانىڭ كەزىندە 3 اي تۇركيادان عىلىمي تاعىلىمدامادان ءوتتىم. 3 ايدا كەتكەن قاراجاتتى مەملەكەت كوتەرىپ الدى. سونداعى جاستار ماعان تاڭعالدى. ەلىمىزدىڭ وسىنشا مۇمكىندىك جاساعانىنا قىزىعا قارادى. سوڭعى ۋاقىتتا مينيسترلىك جاريالاعان عىلىمي جوبالاردى تەكسەرەتىن عالىمدار قۇرامىندا 30 پايىزى 35 - كە دەيىنگى جاستار بولسىن دەگەن تالاپ قويىپ وتىر. دەمەك، جاستارعا قولداۋ ءبىلدىرىپ وتىر. شەتەلدە جاس عالىمدارعا جاقسى جاعداي جاسايدى. ولار وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ، دوكتورلىق ديسسەرتاسيا قورعايمىن دەگەنشە ءبىراز قينالادى. كەيىننەن ۋنيۆەرسيتەتكە ورنالاسقاندا جالاقى ماسەلەسى، عىلىمي جاڭالىقتارىنا ەڭبەكاقىسى ماردىمدى بولادى. ولارمەن سالىستىرعاندا بىزدەگى عالىمداردىڭ ايلىعى از.
قازاقتا ونەرتاپقىش، ءبىلىمدى جاستار كوپ. ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ عىلىمنىڭ دامۋىنا، الەۋەتىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىگى بار. «ولەڭگە اركىمنىڭ - اق بار تالاسى». عىلىمعا دا سولاي. يننوۆاسيالىق ەكونوميكانىڭ دامۋ كۇشى نەدە؟ ارينە، عىلىمدا. كاسىبي كادر بولماسا، عىلىم قۇردىمعا كەتەدى. عىلىمي قۇلدىراعان ەلدىڭ ەكونوميكاسى مەن الەۋمەتتىك جاعدايى ءبىر ادىم العا باسپايدى. ۇلتتىق مۇددە دەگەنىمىز نە؟ وزگە ەلدىڭ عىلىمىنا ەمەس، ءوز عالىمىمىزعا جاعداي جاساۋ. «التىن باستارعا» مۇمكىندىك بەرۋ. ەلدىڭ عىلىمي الەۋەتىن كوتەرۋ. نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتى - حالىقارالىق دارەجەدەگى ۋنيۆەرسيتەت. «وسى ۋنيۆەرسيتەت ارقىلى ءوز عالىمدارىمىزدىڭ شەتەلدىك عالىمدارمەن بىرلەسكەن جوبالارىن جۇزەگە اسىرساق ۇتىلمايمىز» دەيدى وتاندىق عالىمدار. ءدال ءقازىر بىزگە ءتيىمدىسى دە وسى بولار، مۇمكىن. باستىسى، ۇلتتىق عىلىمدى وركەندەتۋگە ۇتىلماعانىمىز.
جولبارىستاي قايراتتى،
قىرانداي كۇشتى قاناتتى
مەن جاستارعا سەنەمىن! ماعجان اقىن وسىلاي جىرلاپ ەدى. بيىل – جاستار جىلى. جاس عالىمداردىڭ ەڭبەگى ەلەنىپ، ونەرى باعالانىپ جاتىر ما؟ ەل تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارى قازاقتىڭ مىقتى - مىقتى عالىمدارىنىڭ كوبى كۇنكورىستىڭ قامىمەن «بازار» جاعالاپ كەتتى. نارىققا «كوندىگە» الماعاندارى شەكارا اسىپ، شەتەلدى ساعالادى. وعان دا «جاراماعاندار» تيىن - تەبەنگە تەلبىرەپ قالدى. سودان بولار، قازاق عىلىمىنىڭ جايى كەتىپ، «جەتىم قىزدىڭ» كۇيىن كەشتى. ول قيىندىقتار دا ارتتا قالىپ، ەل تۇرمىسى تۇزەلە باستادى. نارىققا دا «بوي ۇيرەتتىك». ەندىگى ماقسات – عىلىمنىڭ كوشىن ىلگەرىلەتۋ. ۇكىمەت «وزگە ەلدىڭ جاستارىن» ەلگە شاقىرىپ، عىلىمنىڭ دامۋىنا مۇمكىندىك جاساعىسى كەلەدى. دۇرىس اق دەلىك. ءدال سونداي بىلىكتى، ءبىلىمدى جاسقا قولداۋ بار ما؟ «ونداي بولماق قايدا دەپ، ايتپا عىلىم سۇيسەڭىز، سىزگە عىلىم كىم بەرەر، جانباي جاتىپ سونسەڭىز؟ دۇنيە دە ءوزى، مال دا ءوزى، عىلىمعا كوڭىل بولسەڭىز»- دەيدى حاكىم اباي. سونىمىن، بىزدەگى عىلىمنىڭ جايى قانداي؟ بۇگىنگى تالقى – وسى.
عىلىمعا بەتبۇرىس جاساۋ كەرەك
بەلگىلى اكادەميك مۇحتارباي وتەلبايەۆ شەتەل عالىمدارىن اكەلگەندى ءجون سانايدى. ونىڭ پىكىرىنشە: «امەريكالىقتار ءتارىزدى شەتەل عىلىمدارىن اكەلگەنىمىز ءجون. ءبىراق ناقتى تەكسەرىستەن وتكىزۋ كەرەك. اعىلشىن ءتىلىن جاقسى بىلگەنمەن، عىلىمدى ناقتى يگەرە الماسا نە كەرەگى بار؟ اقشانى اياماي، ناعىز مىقتىلارىن الىپ كەلسەك، بىزگەدە كومەك بولار ەدى. ءبىراق وسىنداي دا ءبىر سۇراق تۋادى؟ شەتەلدىكتەر جايعاسىپ بولىپ، ارى قاراي جۇمىسىن جانداندىرا باستايدى. سوندا، ەلىمىزدەگى تالانتتى جاستار وسپەي قالماي ما؟ مىسالى، اراب ەلدەرى – وتە باي ەل. سولاي بولعانىمەن عىلىمىن دامىتا الماي جاتىر. بۇعان نە سەبەپ دەپ ويلايسىز؟ سەبەبى، شەتەلدەن جۇمىسىن ناقتى بىلەتىن مامان تارتا الماعان. اكەلگەندەرى ءىسىنىڭ بىلگىرى بولماي شىقتى. جاپونيادا عىلىم XIX عاسىردان باستاپ توقتاۋسىز دامىدى. ناتيجەسىندە، جاپونيا - الەمدىك ستاندارتتارعا سايكەس دامىعان مەملەكەت. وڭتۇستىك كورەيا بولسا، سوڭعى 50 - 60 جىل ىشىندە ەتەك - جەڭىن جيناپ الدى. اتالعاندار – ءوز ىشتەرىندە تاجىريبە الماسىپ، ىشكى پروسەستى يكەمگە كەلتىرگەندەر. ەلىمىزدە دە وسىنداي وزگەرىس بولعانىن قالايمىن. ءقازىر بىزگە عىلىمعا بەتبۇرىس جاساۋ كەرەك. عالىمداردى كوبەيتۋ كەرەك دەگەن جەلەۋمەن پسيەۆدو – عالىمداردى كوبەيتىپ الدىق. ولاردىڭ پايداسىنا زيانى كوپ. جاستاردى ءوسىرۋ ءۇشىن عىلىمي - زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى كەرەك. دارىندى جاستى كورىسىمەن جاعداي جاساۋعا ۇمتىلۋ قاجەت. ەلىمىزدە عالىمعا اقشا از بولىنەدى. سوندىقتان دا جاستاردىڭ عىلىمعا كوزقاراسى ەكىۇشتى. مىسالى، جىلدا دارىندى جاستارعا ارنالعان وليمپيادا وتكىزىلەدى. سونىڭ ىشىندەگى ماتەماتيكانى الىپ قارايىق. قاتىسقانداردىڭ ىشىندە كەم دەگەندە 20 - 30 وقۋشىنىڭ ماتەماتيك ەكەنى كورىنىپ تۇرادى. بۇل – وتە جوعارى كورسەتكىش. ءبىراق ولار مەكتەپتى بىتىرە سالىسىمەن «شەتەلدەن وقيمىز» دەيدى دە، كەتىپ قالادى. جارتىسىنان كوبى شەتەلدە قالىپ قويادى. وسىعان قارسى شارا ۇيىمداستىرۋ كەرەك. سول دارىندىلاردىڭ ءبىرازى Google جانە تاعى باسقا پلاتفورمالاردا ىستەيدى. مەملەكەت جولىن تاپسا، جاستار كەلەدى. مىسالى، Google - دا ىستەيتىن جاسقا «ەلدە فيليالىن اشايىق، سەن وزىڭە دە، ەلىڭە دە كومەكتەس» دەسە، قۇبا - قۇپ ەمەس پە؟ ءبىزدىڭ ەكونوميكادا دا ءتۇرلى وزگەرىس بولاتىن ەدى» دەيدى.
«جاراماي» قالعان عالىمدار كەلەدى
ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، اكادەميك مۇرات جۇرىنوۆ: «شەتەلدىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن تەرەڭ زەرتتەگەن اداممىن. ءبىلىم ءمينيسترى بولىپ جۇرگەنىمدە امەريكانىڭ، فرانسيانىڭ، گەرمانيانىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىن، ونىڭ تاسىلدەرىن تەرەڭ زەرتتەدىم. شەتەلدەن عالىمداردى شاقىرىپ، تۇراقتى جۇمىس بەرۋگە قارسىمىن. شەتەلدەن ماماندى قاي ۋاقىتتا شاقىرۋ كەرەك؟ ەگەر ءبىزدىڭ شەشىلمەي جاتقان پروبلەمامىز بولسا، ونى شەشۋگە ءبىزدىڭ عالىمداردىڭ جاعدايى جەتپەي جاتسا، شىقىرۋعا بولادى. كەڭەس الۋعا، تاجىريبە جيناۋعا شاقىرۋعا بولادى. بەلگىلى ءبىر ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى تارقاعان سوڭ، ەلىنە قايتارۋ قاجەت. بىزگە كەلىپ جۇمىس ىستەۋگە شەتەلدىك مىقتى ماماندار كەلىسپەيدى. 3 - رازريادتاعى، ەشتەڭەگە جاراماي قالعان نەمەسە ەندى - ەندى باستاپ جۇرگەن مامان عانا كەلەدى. ويتكەنى قانشا جالاقى تولەگەنىمىزبەن، شەتەل بەرەتىن اقشانى بەرە المايمىز. مىسالى، ول جاقتا پروفەسسورلاردىڭ ايلىعى – 10 مىڭ دوللار. كىم ولارعا 10 مىڭ دوللار بەرەدى؟ بىزگە بريتان ۋنيۆەرسيتەتىنەن ماماندار كەلىپ ءجۇردى. ولار – ەشنارسەگە «جاراماي» قالعان عالىمدار. ءوز ەلىندە ولاردى عالىم ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى. ءبىراق بىزدىكىلەر شاقىرعاسىن كەلەدى. كەلەدى، جۇرەدى، جوعارى جالاقى الادى، كۋرورتقا كەلگەندەي دەمالىپ قايتادى. تەر توگىپ، جانىن سالىپ جۇمىس ىستەمەيدى. سوندىقتان ءبىز ءوز ماماندارىمىزدى تاربيەلەۋىمىز كەرەك. قاجەتتى دەڭگەيگە وسىرگەن سوڭ، شەتەلگە تاجىريبە الماسۋعا جىبەرسەك بولادى. سوندا عانا ولار ۇلكەن عالىمداردى، جاقسى ماماندى كورەدى. شەتەلدىك كورنەكتى عالىمدار ەشقاشان ءبىزدىڭ ەلگە كەلمەيدى. ولاردىڭ ءوز ەلىندە ىستەيتىن ءىسى جەتىپ ارتىلادى. ءتيىمدىسى – جاستار شەتەلگە بارىپ ۇيرەنىپ، كەلگەسىن ەلىمىزدى دامىتۋعا كۇش سالعانى» دەگەن پىكىردى العا تارتادى.
شەتەلدە جۇرگەن عالىم كوپ
سۇندەت كارىموۆ - «قازاقستاننىڭ 100 جاڭا ەسىمىنە» ەنگەن جاس عالىمداردىڭ ءبىرى. ول: «2010 جىلى قازاقستانداي عىلىم كانديداتى، عىلىم دوكتورى دەگەن شىقپايتىن. وسىدان باستاپ 9 جىل وتسە دە، قازاقستاندا قانشا عىلىم كانديداتى، عىلىم دوكتورى شەتەلدە قورعادى. قازاقستاننان شەتەلگە كىمدەر كەتتى، ەلىمىزگە قانداي عالىمدار كەلدى، بۇل تۋرالى اقپارات جوقتىڭ قاسى. دامىعان ەلدەردە عالىمعا بولىنەتىن قارجى جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 3 - 4 پايىزىن قۇرايدى. ءبىزدىڭ ەلدە جالپى ىشكى ونىمگە شىققانداعى كورسەتكىش – 0، 01 - 0، 02 پايىز. ەندى وسى سيفر ەلىمىزگە كەلىپ جۇمىس ىستەيتىن عالىمدارعا ۇلكەن اسەر ەتەدى. شەتەلدەن كەلەتىن مامان، ەڭ الدىمەن، عىلىمدى دامىتامىن دەپ كەلمەيدى. ەڭ ءبىرىنشى «اقشا تابامىن» دەپ كەلەدى. «تۇرمىس جاعدايىمدى تۇزەيمىن» دەگەن ماقساتتا كەلەدى. بۇل بارلىق ەلدە سولاي. مىنە، وسىعان قاراعان كەزدە ەۋروپا ەلدەرىنىڭ اقشاسى ەۋرومەن، امەريكادا دوللار، ءبىزدىڭ ەلدە تەڭگە دەگەن سياقتى كريتەرييلەر بار. ءبىزدىڭ ەلگە كەلەتىن ادام ۆاليۋتا كورسەتكىشتەرىن ەسەپتەيدى. سويتەدى دە، ەلگە كەلۋ مۇمكىندىگى ازايادى. نەگە؟ ويتكەنى ايلىق ەڭبەك جالاقىسى تومەن. قازاقستان بويىنشا ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ 24 اكادەميگى ستيپەنديا الادى. ال جالپى اكادەميكتەر سانى – 181. مۇنىڭ بارلىعى – ەلىمىزگە كەلىپ، جۇمىس ىستەۋگە اسەر ەتەتىن فاكتورلار. عىلىم، ءبىلىم سالاسىندا شەتەلدەن عىلىمي دارەجەسى بار مامانداردى شاقىرتادى. وعان مينيسترلىك ەمەس، جوعارى وقۋ ورىندارى، بولماسا عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ باسشىلارى كەلىسىم نەگىزىندە جالاقى تولەيدى. ول دەگەنىمىز – مينيسترلىك ارقىلى كەلىسىم جاساعاننان، ۋنيۆەرسيتەت باسشىلىعىنىڭ كەلىسىم جاساعانى تيىمدىرەك. نەگە؟ ويتكەنى قارجى مەن جوسپاردىڭ ايلاسىندا جۇمىس ىستەيدى. جۇمىسىنىڭ جاعدايى نە بولارى بەلگىسىز. عىلىمي جۇمىسىن كەڭەيتە مە، الدە باسقا نارسە جاساي ما، ول جاعى قاداعالاۋعا الىنباعان.
ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەرگە، باسقا دا ىرگەلى وقۋ ورىندارىنا كەلىپ لەكسيا وقيتىن كەي عالىمدار – 3، 4 - رازريادتاعى، ءوز جەرىندە مويىندالماعان كىسىلەر. ارينە، ولارعا ەلىمىزگە كەلگەن ءتيىمدى. قازقستاندا 9 ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت، جەكەمەنشىك عىلىم اكادەميالارى بار. ۋنيۆەرسيتەتتە عىلىمي دارەجەسى بار مامان عانا جۇمىس ىستەيدى. ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتە عىلىم كانديداتى ديپلومىنا 25 مىڭ تەڭگە تولەيدى. عىلىم دوكتورىنا 38 - 40 مىڭ تەڭگە كولەمىندە تولەيدى. ودان ارتىق اقشا تولەنبەيدى. بۇل – ەلىمىزدەگى ساپالى كادرلارعا مەملەكەتتەن ايلىعىنا قوسىلاتىن ەڭبەكاقى. مىسالى، الەمگە ايگىلى ەۋروپا، امەريكا ۋنيۆەرسيتەتىندە اتى شىققان عالىمدار وتە كوپ. ول جاقتا ماماننىڭ ەڭبەكاقىسى ايعا بولىنبەيدى. ءبىر جىلعا 1 ميلليون دوللار دەيدى. بولماسا، 5 ميلليون دوللار دەيدى. سونى ولار جۇمىس كورسەتكىشىنە بايلانىستى اي سايىن ءبولىپ الادى. مىسالعا، 1 ميلليون دوللاردىڭ 12 ايعا بولسەك، 80 مىڭ دوللاردان. بىزدەگى كەي عالىمدار سول ەلگە بارىپ جۇمىس ىستەپ ءجۇر. ءبىر عانا سان - فرانسيسكو دەگەن قالادا جاراتىلىستانۋ، تەحنيكالىق سالا بويىنشا 2 مىڭنان استام قازاقستاندىق جۇمىس ىستەيدى. بۇل جايىندا اقپارات قۇرالدارىندا جاريالانبايدى. ەلىمىزدە 17 مىڭنان استام عىلىمي دارەجەسى بار مامان بار. وكىنىشتىسى، بۇل كورسەتكىش جىلدان جىلعا كوبەيمەيدى، قايتا ازايادى» دەيدى.
ءوز الەۋمەتىمىزدى پايدالانعان ءجون
تاۋەلسىز ساراپشى، حيميك اياتجان احمەتجان ۇلى «شەتەلدەن مامان تارتۋ» ماسەلەسىنە قارسى ەكەنىن ايتادى. «ءدال ءقازىر بىزگە مۇنىڭ قاجەتى جوق. سەبەبى، ءوزىمىزدىڭ پوتەنسيالىمىزدى پايدالانۋىمىز كەرەك. قانشاما تالانتتى جاستارىمىز شەتەلگە كەلىپ جاتىر. شەتەلدە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن تالانتتى جاستاردى ەلگە قايتارۋدىڭ امالىن تابۋىمىز قاجەت. شەتەلدەن مامان اكەلىپ جاعداي جاساعانشا، ەلدەگى جاستاردى كوتەرۋگە مۇمكىندىك قاراستىرعان ءجون. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ەلدەن كەتىپ قالعان قانشاما جاس بار. «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن وقىپ، كەلمەي قالعانى تاعى بار. باعدارلاما بولسىن، باسقا بولسىن، شەتەلدە جۇرگەن ءبىراز تالانتتى جاستارىمىز بار. بۇل ماسەلەنىڭ شىعۋى ەڭبەك كۇشى مەن بىلىكتى كادر تاپشىلىعىنا بايلانىستى. قاتارداعى كومپانيالاردىڭ وزىندە تالاپقا ساي كەلەتىن كادر از. مۇنىڭ باستى سەبەبى – بىزدەگى ءبىلىم جۇيەسىندەگى كەمشىلىكتەن دەپ ويلايمىن. سەبەبى، سۇرانىسقا يە ماماندى جەتىلدىرىپ شىعاتىن جوعارى وقۋ ورىندارى بولسىن، مەكتەپ بولسىن، ءالى زامانا كوشىنە ىلەسكەن جوق. حح عاسىرداعى زەرتحانالار، حح عاسىرداعى عىلىمي تەحنيكالىق بۇيىمدار بار. مۇنىڭ ءبارى جاڭا كوزقاراسپەن قاراۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. بۇدان شىعار جول – ۋنيۆەرسيتەت پەن مەكتەپتى زاماناۋي باعىتقا كوشىرۋ. ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ كوپشىلىگىندە تەكسەرىس كەلگەندە عانا اشىلىپ جابىلاتىن زەرحانالار بار. شىنىنا كەلگەندە، ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ وزىندە حيميا، بيولوگيا، بيونجەنەريا، يادرولىق فيزيكا زەرتحانالارى ححI عاسىرعا وتكەن جوق. ەڭ وكىنىشتىسى – وسى»، - دەيدى اياتجان احمەتجان ۇلى.
رۋسلان مەدەلبەك، جۋرناليست:
- شەتەلدە جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىممەن قازاقستانعا قىزمەت ىستەپ جاتىرمىن. ءبىراق شەتەلدە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن قانشاما قازاق بالاسى بار. ولار قازاقستاننان جۇمىس پەن لايىقتى جالاقتى تاپپاعاننان كەيىن شەتەلدە ءجۇر. كوبىنە، شىعىس ەۋروپادا جاستار 500 مىڭ تەڭگە جالاقى الادى. جەرگىلىكتى جاستار بۇل جالاقىنى قاناعات تۇتپايدى. ولار ءۇشىن بۇل – وتە از. سوندىقتان ءبىرازى امەريكا مەن انگلياعا كەتەدى. كەتىپ قالعان كادرلاردىڭ ورنىن تولتىرۋ قاجەت. كەتىپ قالعان كادرلاردىڭ ورنىن تولتىرۋ قاجەت. سودان ولار قازاق بالالارىن جۇمىسقا الادى. Google - دا جانە تاعى باسقا ءىرى كومپانيالاردا ىستەيتىن قازاق جاستارىن ەستىپ جاتامىز. قازاقستانعا كەلەتىن شەتەلدىكتەرگە لايىقتى جالاقى تولەۋ كەرەك. ولار كەم دەگەندە 500 - 600 مىڭ تەڭگە، ءتىپتى 1 ميلليون تەڭگەگە كەلىسىپ كەلەدى. ەشكىم از جالاقىعا كەلىسە قويمايدى.
بەكارىس نۇريمانوۆ، عالىم: - Cوڭعى ۋاقىتتا قازاقستانداعى جاس عالىمدارعا جاسالىپ جاتقان جاعداي جوق ەمەس. قولداۋ ءبىلدىرىپ جاتىر. ءوزىنىڭ عىلىمي جۇمىستارى مەن جەتىستىككە جەتە الماي جاتقان، قانشا عىلىمي پوتەنسيالى بولسا، دا قولداۋ تاپپاي جاتقاندارى بار. سوندىقتان جاعداي جاسالىپ جاتىر ما دەگەندە «ءيا»، «جوق»، دەپ كەسىپ ايتۋ قيىنداۋ. ەندى جاقسى جاعىنا نازار اۋدارىپ كورەيىكشى. ماگيستراتۋرادا 10 كۇنگە گەرمانيادان عىلىمي تاعىلىمدامادان وتەۋگە باردىم. ول جاقتاعى عىلىمي ورتالىقتارمەن جاقسى بايلانىسا الدىق. ءالى كۇنگە دەيىن سونىڭ پايداسىن كورىپ كەلە جاتىرمىن. دوكتورانتۋرانىڭ كەزىندە 3 اي تۇركيادان عىلىمي تاعىلىمدامادان ءوتتىم. 3 ايدا كەتكەن قاراجاتتى مەملەكەت كوتەرىپ الدى. سونداعى جاستار ماعان تاڭعالدى. ەلىمىزدىڭ وسىنشا مۇمكىندىك جاساعانىنا قىزىعا قارادى. سوڭعى ۋاقىتتا مينيسترلىك جاريالاعان عىلىمي جوبالاردى تەكسەرەتىن عالىمدار قۇرامىندا 30 پايىزى 35 - كە دەيىنگى جاستار بولسىن دەگەن تالاپ قويىپ وتىر. دەمەك، جاستارعا قولداۋ ءبىلدىرىپ وتىر. شەتەلدە جاس عالىمدارعا جاقسى جاعداي جاسايدى. ولار وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ، دوكتورلىق ديسسەرتاسيا قورعايمىن دەگەنشە ءبىراز قينالادى. كەيىننەن ۋنيۆەرسيتەتكە ورنالاسقاندا جالاقى ماسەلەسى، عىلىمي جاڭالىقتارىنا ەڭبەكاقىسى ماردىمدى بولادى. ولارمەن سالىستىرعاندا بىزدەگى عالىمداردىڭ ايلىعى از.
قازاقتا ونەرتاپقىش، ءبىلىمدى جاستار كوپ. ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ عىلىمنىڭ دامۋىنا، الەۋەتىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىگى بار. «ولەڭگە اركىمنىڭ - اق بار تالاسى». عىلىمعا دا سولاي. يننوۆاسيالىق ەكونوميكانىڭ دامۋ كۇشى نەدە؟ ارينە، عىلىمدا. كاسىبي كادر بولماسا، عىلىم قۇردىمعا كەتەدى. عىلىمي قۇلدىراعان ەلدىڭ ەكونوميكاسى مەن الەۋمەتتىك جاعدايى ءبىر ادىم العا باسپايدى. ۇلتتىق مۇددە دەگەنىمىز نە؟ وزگە ەلدىڭ عىلىمىنا ەمەس، ءوز عالىمىمىزعا جاعداي جاساۋ. «التىن باستارعا» مۇمكىندىك بەرۋ. ەلدىڭ عىلىمي الەۋەتىن كوتەرۋ. نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتى - حالىقارالىق دارەجەدەگى ۋنيۆەرسيتەت. «وسى ۋنيۆەرسيتەت ارقىلى ءوز عالىمدارىمىزدىڭ شەتەلدىك عالىمدارمەن بىرلەسكەن جوبالارىن جۇزەگە اسىرساق ۇتىلمايمىز» دەيدى وتاندىق عالىمدار. ءدال ءقازىر بىزگە ءتيىمدىسى دە وسى بولار، مۇمكىن. باستىسى، ۇلتتىق عىلىمدى وركەندەتۋگە ۇتىلماعانىمىز.
You Might Also Like
-
ستۋدەنتتەردى الاش ارىسى، اۋدارماشى، عالىم، پۋبليسيست ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ومىرىمەن جانە شىعارماشىلىعىمەن تانىستىرۋ؛
-
ابايدىڭ پەداگوگيكالىق ەڭبەكتەرىندەگى تاربيەنىڭ ءمانىقازاق حالقىنىڭ ءبىر تۋار عۇلاما ۇلى ابايدىڭ كەز - كەلگەن پەداگوگيكالىق ەڭبەكتەرىن دۇرىس ءتۇسىنىپ يگەرۋ ارقىلى عانا، شىنايى حالقىمىزعا ءتان ءتالىم ءتارب...
