وڭتۇستىك امەريكانىڭ حالقى جانە ەلدەرى
گەوگرافيا 7 كلاسس
1. ساباقتىڭ تاقىرىبى: وڭتۇستىك امەريكانىڭ حالقى جانە ەلدەرى (سلايدىمەن)
2. ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا تاقىرىپتى بەكىتۋ ساباعى
3. ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) وقۋشىلارعا ماتەريكتىڭ حالقى قالاي قالىپتاسقاندىعىن، بايىرعى حالقى – ۇندىستەردىڭ تاريحىمەن، حالىقتىڭ اركەلكى ورنالاسۋ سەبەپتەرىمەن تانىستىرۋ؛
ءا) ءبىلىم - بىلىك داعدىلارىن تياناقتاۋ؛
ب) وقۋشىلاردى وڭتۇستىك امەريكانىڭ ساياسي كارتاسىمەن تانىستىرۋ.
4. وقىتۋ ءادىسى: كورنەكىلىكتى - تۇسىندىرمەلى، سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ تەحنولوگياسى ەلەمەنتتەرى.
5. ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس ساباق.
6. ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: وڭتۇستىك امەريكانىڭ فيزيكالىق كارتاسى، اتلاس كارتاسى، كەسكىن كارتاسى، سلايدتار، سىزبالار، ينتەراكتيۆتى تاقتا.
7. ساباقتىڭ قۇرىلىمى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
1) «تابيعا زونالارى» كەستە تولتىرۋ
2) «ويلاندىرعان سۇراقتار» ويىن
ءىىى. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ
«ماعىنانى تانۋ» سلايد ارقىلى جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ
ءىۇ. بەكىتۋ
1) ككەسكىن كارتامەن جۇمىس
2) سىزبامەن جۇمىس
ءۇ. قورىتىندىلاۋ
8. ساباقتىڭ بارىسى:
وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ.
- ال، بالالار ءبىز قانداي ماتەريكتى ءقواراستىرىپ جاتىرمىز؟
- ءيا، وڭتۇستىك امەريكانى.
- ۇيگە قانداي تاپسىرما بەرىلدى؟
- ەندەشە، ءۇي تاپسىرماسىن مىنا كەستەنى تولتىرۋمەن ەسكە تۇسىرەيىك.
- جاقسى، دايىندالعاندارىڭ كورىنىپ تۇر.
- ال، ويىن ويناۋعا قالاي قارايسىڭدار؟
- ويىن «ويلاندىرعان سۇراقتار» دەپ اتالادى.
(ءۇي تاپسىرماسىنا بايلانىستى 12 - سۇراقتان تۇراتىن تاپسىرمانى ورىنداتامىن).
- جارايسىڭدار. ەندى داپتەرلەرىڭدى اشىپ جاڭا تاقىرىپتى جازىپ الىڭدار.
ءىىى. «ماعىنانى تانۋ»
بۇگىن ءبىز «وڭتۇستىك امەريكانىڭ حالقى مەن ەلدەرىن قاراستىرامىز»
(تاقىرىپ جوسپارىن باسشىلىققا الا وتىرىپ تۇسىندىرەمىن)
1. حالقى
2. ەلدەرى
3. اند ەلدەرى
4. شىعىستاعى جازىق ەلدەر
5. برازيليا
1) حالقى.
وڭتۇستىك امەريكا ماتەريگىندە كازىرگى كەزدە 391 ملن - نان استام حالىق تۇرادى. ولار كالىپتاسۋى مەن ناسىلدىك، ۇلتتىق قۇرامى جاعىنان الۋان ءتۇرلى حالىقتاردىڭ جيىنتىعىنان قۇرالعان. ماتەريككە ادامدار العاش رەت بۇدان 15 - 17 مىڭ جىل بۇرىن پاناما مويناعى ارقىلى سولتۇستىك امەريكادان قونىس اۋدارعان. سونداي - اق ادامدار افريكا مەن مۇحيت ارالدارىنان دا كەلدى دەگەن بولجام بار.
وڭتۇستىك امەريكانىڭ بايىرعى حالقى بولىپ ەسەپتەلەتىن ۇندىستەر ماتەريكتىڭ قازىرگى حالقىنىڭ 10%- ىن عانا قۇرايدى. حريستوفور كولۋمب امەريكا دۇنيە بولىگىن اشقانعا دەيىن ۇندىستەر رۋلىق - تايپالىق قوعامدىق قۇرىلىستا ءومىر كەشىپ اڭشىلىقپەن، بالىق اۋلاۋمەن اينالىسقان.
اند تاۋلارىن مەكەندەگەن ۇندىستەر دامۋدىڭ جوعارى ساتىسىنا كوتەرىلىپ، ينكتەر يمپەرياسىن قۇرعان. ولار بيىك تاۋلى وڭىردەگى ەگىنشىلىكتى جوعارى دارەجەدە دامىتقان. سونداي - اق ينكتەردىڭ جازۋ مەن بەينەلەۋ ونەرى، التىن مەن كۇمىستەن، اسىل تاستاردان جاسالعان اسەمدىك بۇيىمدارى ولاردىڭ مادەنيەتى جوعارى بولعاندىعىن دالەلدەيدى. ينكتەر قوعامىندا ادامگەرشىلىك قاعيدالارى قاتاڭ ساقتالعان: ۇرلىق، جالقاۋلىق، وتىرىك ايتۋعا جول بەرىلمەگەن، ۇلكەندى سىيلاۋ، قۇرمەتتەۋ، قامقورلىق كورسەتۋگە ەرەك - شە ءمان بەرىلگەن. جۇمىس ىستەۋگە دەنساۋلىعى جارامسىز جانە قارت ادامدارعا جاردەماقى تولەۋ العاش رەت ينكتەر يمپەرياسىندا جۇزەگە اسقان. XVI عاسىردان باستاپ ەۋروپالىق باسقىنشىلاردىڭ ماتەريككە جاپپاي كەلۋى مەن وزبىرلىق ارەكەتتەرىنىڭ ناتيجەسىندە ينكتەر وركەنيەتى تالقاندالدى. ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاپ قالعان ەجەلگى ينكتەردىڭ ۇرپاقتارى قازىرگى كەزدە امازونيانىڭ نۋ ورماندارى مەن اند تاۋلارىنىڭ بيىك بولىكتەرىندە تۇرادى.
ەۋروپالىقتاردىڭ جەرگىلىكتى ۇندىستەرمەن نەكەلەرىنەن تاراعان ۇرپاقتار - مەتيستەر كازىرگى كەزدە وڭتۇستىك امەريكانىڭ اند ەلدەرىنىڭ نەگىزگى حالقىن قۇرايدى. XVI عاسىردان باستاپ افريكادان 300 جىل بويى ماتەريكتەگى كەنىشتەر مەن پلانتاسيالاردا جۇمىس ىستەتۋ ءۇشىن ميلليونداعان قۇل - نەگرلەر اكەلىندى. ولاردىڭ ەۋروپالىقتارمەن نەكەلەسۋى ناتيجەسىندە مۋلاتتار، ال ۇندىستەرمەن نەكەلەسۋىنەن سامبو قالىپتاستى. نەگرلەر مەن مۋلاتتار وڭتۇستىك امەريكانىڭ سولتۇستىگى مەن شىعىسىندا تۇرادى. XIX عاسىردا يسپانيا مەن پورتۋگاليادان كەلگەندەر ماتەريكتىڭ وڭتۇستىك - شىعىسىنا كوبىرەك قونىس اۋدارعان. ولاردىڭ ۇرپاقتارى وزدەرىن كرەولدار دەپ اتايدى. وڭتۇستىك امەريكا حالقىنىڭ كوپشىلىگى لاتىن تىلدەرىنە جاتاتىن يسپان جانە پورتۋگال تىلدەرىندە سويلەيدى. سوندىقتان ماتەريكتى ورتالىق امەريكامەن بىرگە لاتىن امەريكاسى دەپ اتايدى.
وڭتۇستىك امەريكا - دۇنيە جۇزىندەگى حالىق از قونىستانعان ماتەريكتەردىڭ ءبىرى. ماتەريكتىڭ تابيعات جاعدايلارىنا بايلانىستى حالىقتىڭ تىعىزدىعى اركەلكى بولادى. تابيعاتى قولايلى، ماڭىزدى تەڭىز جولدارى وتەتىن جاعالاۋلارداعى قالالاردا حالىق ءجيى قونىستانعان. وڭتۇستىك امەريكادا تۇرعىندار سانى 1 ملن - نان اساتىن 20-دان اسا ميلليونەر - قالالار بار.
2. ەلدەرى: وڭتۇستىك امەريكانىڭ قازىرگى ساياسي كارتاسى ۇزاققا سوزىلعان تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس ناتيجەسىندە قالىپتاستى. XIX عاسىردىڭ باسىندا قۇل يەلەنۋشىلىك جويىلعاننان كەيىن، ەۋروپا ەلدەرى ءوز يەلىگىندەگى جەرلەرگە ازاتتىق بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. قازىرگى مەملەكەتتەردىڭ شەكارالارىنىڭ قالىپتاسۋى XX عاسىردا عانا اياقتالدى. تابيعات جاعدايلارىنا بايلانىستى ماتەريك اند ەلدەرى مەن شى - گىستاگى جازىق ەلدەرىنە ايقىن اجىراتىلادى.
3. اند ەلدەرى قاتارىنا كولۋمبيا، ەكۆادور، پەرۋ، بوليۆيا، چيلي جاتادى. بۇل ەلدەردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. اتاقتى ساياحاتشى ەسىمىمەن اتالاتىن كولۋمبيادا التىن مەن اسىل تاستاردىڭ، اسىرەسە جاقۇتتاردىڭ مول قورى بار. ەلدىڭ استاناسى بوگوتا قالاسىنداعى مەملەكەتتىك التىن مۇراجايىندا التىننان جاسالعان 25 مىڭ ەجەلگى بۇيىم ساقتالعان. ال ەكۆاتور سىزىعى كەسىپ وتەتىن ەكۆادوردا ارەكەت ەتۋشى 30 جانارتاۋ ورنالاسقان. ال ينكتەر مادەنيەتىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى ساقتالعان پەرۋ مەملەكەتىن «ەجەلگى وركەنيەت ەلى، وڭتۇستىك امەريكانىڭ ارحەولوگيالىق مۇراجايى» دەپ اتايدى. مۇندا بيىك تاۋلى تيتيكاكا كولى ورنالاسقان، جەرىنىڭ 60%- ىن ورماندار الىپ جاتىر. تىنىق مۇحيتتىڭ پەرۋ جاعالاۋى بالىققا دا باي. ەلدىڭ ازاتتىعى جولىندا كۇرەسكەن سيمون بوليۆاردىڭ قۇرمەتىنە بوليۆيا اتالعان ەلدىڭ استاناسى لا - پاس دۇنيە جۇزىندەگى تەڭىز دەڭگەيىنەن ەڭ بيىك ورنالاسقان (3630 م) قالا بولىپ سانالادى. بوليۆيانىڭ نەگىزگى بولىگىن الىپ جاتقان ىلعالدى تروپيكتىك ورمانداردا سۇرەگى قاتتى اعاشتاردىڭ 2 مىڭنان استام ءتۇرى وسەدى. ال ەڭ وڭتۇستىكتە ورنالاسقان اند ەلى - چيلي دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇزىن ەل بولىپ تابىلادى. وسىنداعى اتاكاما ءشولىنىڭ ۇزىندىعىنىڭ ءوزى 1000 كم - دەن اسادى. ءچيليدىڭ وڭتۇستىك جاعالىق بولىگى وتە كۇشتى تىلىمدەنگەن. اپاتتى جەر سىلكىنۋلەر ءجيى قايتالانادى.
4. شىعىستاعى جازىق ەلدەرىنە ۆەنەسۋەلا، گايانا، سۋرينام، برازيليا، پاراگۆاي، ۋرۋگۆاي، ارگەنتينا جانە فرانسيا يەلىگىندەگى فرانسۋز گۆياناسى جاتادى. وسى ايماقتاعى ەڭ ءىرى، حالقى ەڭ كوپ برازيليا جەرىندە وڭتۇستىك امەريكاعا ءتان ەرەكشەلىكتەردىڭ بارلىعى دەرلىك كورىنىس تاپقان دەۋگە بولادى.
5. برازيليا جەرىنىڭ اۋدانى مەن حالىق سانى جونىنەن دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءىرى بەس ەلدىڭ قاتارىنا كىرەدى. مەملەكەتتىك قۇرىلىمى 22 - شتاتتان تۇراتىن فەدەراسيالىق رەسپۋبليكا.
برازيليا جەرى امازونيا ويپاتى مەن برازيليا تاۋلى ءۇستىرتىن الىپ جاتىر. ەلدە تەمىر، ءتۇستى مەتالل، مۇناي مەن تابيعي گازدىڭ، الماس، ۋراننىڭ مول قورى بار. ەكۆاتور مەن تروپيك ارالىعىنداعى كليمات جاعدايى الۋان ءتۇرلى. برازيليا جەرى ارقىلى دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ مول سۋلى وزەن - امازونكا اعىپ وتەدى. برازيليا تاۋلى ۇستىرتىنەن باستالاتىن وزەندەردىڭ كوپشىلىگى شوڭعالدى - سارقىرامالى، گيدروەنەرگەتيكالىق قورعا باي بولىپ كەلەدى. تابيعات زونالارى امازونيا بويىنداعى ىلعالدى تروپيكتىك ورمانداردان، برازيليا تاۋلى ءۇستىرتىنىڭ سولتۇستىك - شىعىسىندا تىكەنەكتى بۇتالى ساۆانناعا اۋىسادى. برازيليا ورماندارىندا وتە باعالى برازيليا اراۋكارياسى، بالاۋىز پالماسى، كەبراچو، گيەۆەيا، پاراگۆاي شايى وسەدى.
تابيعات قورلارىنىڭ الۋان ءتۇرلى، ءارى مول بولۋى برازيليا شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋگە قولايلى جاعداي جاسايدى. شارۋاشىلىقتىڭ دامۋ دەڭگەيىن كوتەرۋدە امازونيا ورماندارى ارقىلى وتەتىن ترانسامازونكا تاس جولىنىڭ ماڭىزى زور. برازيليا ماتەريكتەگى ەڭ جوعارى دامىعان ەل بولىپ تابىلادى، شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋ دارەجەسى جونىنەن دامۋشى ەلدەر اراسىندا ءبىرىنشى ورىن الادى. ەلدە تاۋ - كەن ءوندىرىسى، قارا جانە ءتۇستى مەتاللۋرگيا، ماشينا جاساۋ جاقسى دامىعان. جىلىنا قانت قۇراعىنان الىناتىن ەتيل سپيرتىمەن جۇمىس جاسايتىن 1 ملن - نان استام اۆتوموبيل شىعارىلادى. حالىقتىڭ نەگىزگى بولىگى اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. قۇرعاق ساۆاننالار مەن پامپادا ءىرى قارا كوپ وسىرىلەدى. پلانتاسيالاردا كوفە، كاكاو، قانت قۇراعى، كۇرىش، سويا، بانان، اپەلسين وسىرىلەدى، ولاردىڭ كەيبىرەۋىن ءوندىرۋ جونىندە دۇنيە جۇزىندە الدىڭعى ورىنداردى الادى.
برازيليا حالقىنىڭ ناسىلدىك جانە ۇلتتىق قۇرامى كۇردەلى. ۇندىستەر مەن مەتيستەردىڭ كوپشىلىگى ەلدىڭ سولتۇستىگى مەن باتىسىندا تۇرادى. سانى جاعىنان ەۋروپالىقتار باسىم. سونىمەن قاتار مۋلاتتار مەن نەگرلەر دە كوپ تۇرادى. ەل حالقى جىل سايىن 3 ملن ادامعا كوبەيىپ وتىرادى. حالىقتىڭ باسىم بولىگى جاعالاۋداعى ءىرى پورتتى قالالاردا شوعىرلانعان. مۇنداعى ريو - دە - جانەيرو، سان - پاۋلۋ قالالارى الەمدەگى الىپ، كورىكتى قالالار قاتارىنا جاتادى.
ءىۇ. بەكىتۋ تاپسىرمالارى:
1. كەسكىن كارتاعا وڭتۇستىك امەريكا ماتەريگىندەگى مەملەكەتتەردىڭ شەكاراسىن سىزىڭدار.
2. سىزبا كەستەنى وڭتۇستىك امەريكانىڭ اتلاس كارتاسىن پايدالانىپ تولتىرىڭدار.
ءۇ. وقۋشى ەڭبەگىن قورىتىندىلاپ، باعالاۋ. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ
§43 حالقى جانە ەلدەرى وقۋ.
رەفەرات جازۋ:
1. امازونكا كەرەمەتتەرى
2. انحەل سارقىراماسى
1. ساباقتىڭ تاقىرىبى: وڭتۇستىك امەريكانىڭ حالقى جانە ەلدەرى (سلايدىمەن)
2. ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا تاقىرىپتى بەكىتۋ ساباعى
3. ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) وقۋشىلارعا ماتەريكتىڭ حالقى قالاي قالىپتاسقاندىعىن، بايىرعى حالقى – ۇندىستەردىڭ تاريحىمەن، حالىقتىڭ اركەلكى ورنالاسۋ سەبەپتەرىمەن تانىستىرۋ؛
ءا) ءبىلىم - بىلىك داعدىلارىن تياناقتاۋ؛
ب) وقۋشىلاردى وڭتۇستىك امەريكانىڭ ساياسي كارتاسىمەن تانىستىرۋ.
4. وقىتۋ ءادىسى: كورنەكىلىكتى - تۇسىندىرمەلى، سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ تەحنولوگياسى ەلەمەنتتەرى.
5. ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس ساباق.
6. ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: وڭتۇستىك امەريكانىڭ فيزيكالىق كارتاسى، اتلاس كارتاسى، كەسكىن كارتاسى، سلايدتار، سىزبالار، ينتەراكتيۆتى تاقتا.
7. ساباقتىڭ قۇرىلىمى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
1) «تابيعا زونالارى» كەستە تولتىرۋ
2) «ويلاندىرعان سۇراقتار» ويىن
ءىىى. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ
«ماعىنانى تانۋ» سلايد ارقىلى جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ
ءىۇ. بەكىتۋ
1) ككەسكىن كارتامەن جۇمىس
2) سىزبامەن جۇمىس
ءۇ. قورىتىندىلاۋ
8. ساباقتىڭ بارىسى:
وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ.
- ال، بالالار ءبىز قانداي ماتەريكتى ءقواراستىرىپ جاتىرمىز؟
- ءيا، وڭتۇستىك امەريكانى.
- ۇيگە قانداي تاپسىرما بەرىلدى؟
- ەندەشە، ءۇي تاپسىرماسىن مىنا كەستەنى تولتىرۋمەن ەسكە تۇسىرەيىك.
- جاقسى، دايىندالعاندارىڭ كورىنىپ تۇر.
- ال، ويىن ويناۋعا قالاي قارايسىڭدار؟
- ويىن «ويلاندىرعان سۇراقتار» دەپ اتالادى.
(ءۇي تاپسىرماسىنا بايلانىستى 12 - سۇراقتان تۇراتىن تاپسىرمانى ورىنداتامىن).
- جارايسىڭدار. ەندى داپتەرلەرىڭدى اشىپ جاڭا تاقىرىپتى جازىپ الىڭدار.
ءىىى. «ماعىنانى تانۋ»
بۇگىن ءبىز «وڭتۇستىك امەريكانىڭ حالقى مەن ەلدەرىن قاراستىرامىز»
(تاقىرىپ جوسپارىن باسشىلىققا الا وتىرىپ تۇسىندىرەمىن)
1. حالقى
2. ەلدەرى
3. اند ەلدەرى
4. شىعىستاعى جازىق ەلدەر
5. برازيليا
1) حالقى.
وڭتۇستىك امەريكا ماتەريگىندە كازىرگى كەزدە 391 ملن - نان استام حالىق تۇرادى. ولار كالىپتاسۋى مەن ناسىلدىك، ۇلتتىق قۇرامى جاعىنان الۋان ءتۇرلى حالىقتاردىڭ جيىنتىعىنان قۇرالعان. ماتەريككە ادامدار العاش رەت بۇدان 15 - 17 مىڭ جىل بۇرىن پاناما مويناعى ارقىلى سولتۇستىك امەريكادان قونىس اۋدارعان. سونداي - اق ادامدار افريكا مەن مۇحيت ارالدارىنان دا كەلدى دەگەن بولجام بار.
وڭتۇستىك امەريكانىڭ بايىرعى حالقى بولىپ ەسەپتەلەتىن ۇندىستەر ماتەريكتىڭ قازىرگى حالقىنىڭ 10%- ىن عانا قۇرايدى. حريستوفور كولۋمب امەريكا دۇنيە بولىگىن اشقانعا دەيىن ۇندىستەر رۋلىق - تايپالىق قوعامدىق قۇرىلىستا ءومىر كەشىپ اڭشىلىقپەن، بالىق اۋلاۋمەن اينالىسقان.
اند تاۋلارىن مەكەندەگەن ۇندىستەر دامۋدىڭ جوعارى ساتىسىنا كوتەرىلىپ، ينكتەر يمپەرياسىن قۇرعان. ولار بيىك تاۋلى وڭىردەگى ەگىنشىلىكتى جوعارى دارەجەدە دامىتقان. سونداي - اق ينكتەردىڭ جازۋ مەن بەينەلەۋ ونەرى، التىن مەن كۇمىستەن، اسىل تاستاردان جاسالعان اسەمدىك بۇيىمدارى ولاردىڭ مادەنيەتى جوعارى بولعاندىعىن دالەلدەيدى. ينكتەر قوعامىندا ادامگەرشىلىك قاعيدالارى قاتاڭ ساقتالعان: ۇرلىق، جالقاۋلىق، وتىرىك ايتۋعا جول بەرىلمەگەن، ۇلكەندى سىيلاۋ، قۇرمەتتەۋ، قامقورلىق كورسەتۋگە ەرەك - شە ءمان بەرىلگەن. جۇمىس ىستەۋگە دەنساۋلىعى جارامسىز جانە قارت ادامدارعا جاردەماقى تولەۋ العاش رەت ينكتەر يمپەرياسىندا جۇزەگە اسقان. XVI عاسىردان باستاپ ەۋروپالىق باسقىنشىلاردىڭ ماتەريككە جاپپاي كەلۋى مەن وزبىرلىق ارەكەتتەرىنىڭ ناتيجەسىندە ينكتەر وركەنيەتى تالقاندالدى. ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاپ قالعان ەجەلگى ينكتەردىڭ ۇرپاقتارى قازىرگى كەزدە امازونيانىڭ نۋ ورماندارى مەن اند تاۋلارىنىڭ بيىك بولىكتەرىندە تۇرادى.
ەۋروپالىقتاردىڭ جەرگىلىكتى ۇندىستەرمەن نەكەلەرىنەن تاراعان ۇرپاقتار - مەتيستەر كازىرگى كەزدە وڭتۇستىك امەريكانىڭ اند ەلدەرىنىڭ نەگىزگى حالقىن قۇرايدى. XVI عاسىردان باستاپ افريكادان 300 جىل بويى ماتەريكتەگى كەنىشتەر مەن پلانتاسيالاردا جۇمىس ىستەتۋ ءۇشىن ميلليونداعان قۇل - نەگرلەر اكەلىندى. ولاردىڭ ەۋروپالىقتارمەن نەكەلەسۋى ناتيجەسىندە مۋلاتتار، ال ۇندىستەرمەن نەكەلەسۋىنەن سامبو قالىپتاستى. نەگرلەر مەن مۋلاتتار وڭتۇستىك امەريكانىڭ سولتۇستىگى مەن شىعىسىندا تۇرادى. XIX عاسىردا يسپانيا مەن پورتۋگاليادان كەلگەندەر ماتەريكتىڭ وڭتۇستىك - شىعىسىنا كوبىرەك قونىس اۋدارعان. ولاردىڭ ۇرپاقتارى وزدەرىن كرەولدار دەپ اتايدى. وڭتۇستىك امەريكا حالقىنىڭ كوپشىلىگى لاتىن تىلدەرىنە جاتاتىن يسپان جانە پورتۋگال تىلدەرىندە سويلەيدى. سوندىقتان ماتەريكتى ورتالىق امەريكامەن بىرگە لاتىن امەريكاسى دەپ اتايدى.
وڭتۇستىك امەريكا - دۇنيە جۇزىندەگى حالىق از قونىستانعان ماتەريكتەردىڭ ءبىرى. ماتەريكتىڭ تابيعات جاعدايلارىنا بايلانىستى حالىقتىڭ تىعىزدىعى اركەلكى بولادى. تابيعاتى قولايلى، ماڭىزدى تەڭىز جولدارى وتەتىن جاعالاۋلارداعى قالالاردا حالىق ءجيى قونىستانعان. وڭتۇستىك امەريكادا تۇرعىندار سانى 1 ملن - نان اساتىن 20-دان اسا ميلليونەر - قالالار بار.
2. ەلدەرى: وڭتۇستىك امەريكانىڭ قازىرگى ساياسي كارتاسى ۇزاققا سوزىلعان تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس ناتيجەسىندە قالىپتاستى. XIX عاسىردىڭ باسىندا قۇل يەلەنۋشىلىك جويىلعاننان كەيىن، ەۋروپا ەلدەرى ءوز يەلىگىندەگى جەرلەرگە ازاتتىق بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. قازىرگى مەملەكەتتەردىڭ شەكارالارىنىڭ قالىپتاسۋى XX عاسىردا عانا اياقتالدى. تابيعات جاعدايلارىنا بايلانىستى ماتەريك اند ەلدەرى مەن شى - گىستاگى جازىق ەلدەرىنە ايقىن اجىراتىلادى.
3. اند ەلدەرى قاتارىنا كولۋمبيا، ەكۆادور، پەرۋ، بوليۆيا، چيلي جاتادى. بۇل ەلدەردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. اتاقتى ساياحاتشى ەسىمىمەن اتالاتىن كولۋمبيادا التىن مەن اسىل تاستاردىڭ، اسىرەسە جاقۇتتاردىڭ مول قورى بار. ەلدىڭ استاناسى بوگوتا قالاسىنداعى مەملەكەتتىك التىن مۇراجايىندا التىننان جاسالعان 25 مىڭ ەجەلگى بۇيىم ساقتالعان. ال ەكۆاتور سىزىعى كەسىپ وتەتىن ەكۆادوردا ارەكەت ەتۋشى 30 جانارتاۋ ورنالاسقان. ال ينكتەر مادەنيەتىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى ساقتالعان پەرۋ مەملەكەتىن «ەجەلگى وركەنيەت ەلى، وڭتۇستىك امەريكانىڭ ارحەولوگيالىق مۇراجايى» دەپ اتايدى. مۇندا بيىك تاۋلى تيتيكاكا كولى ورنالاسقان، جەرىنىڭ 60%- ىن ورماندار الىپ جاتىر. تىنىق مۇحيتتىڭ پەرۋ جاعالاۋى بالىققا دا باي. ەلدىڭ ازاتتىعى جولىندا كۇرەسكەن سيمون بوليۆاردىڭ قۇرمەتىنە بوليۆيا اتالعان ەلدىڭ استاناسى لا - پاس دۇنيە جۇزىندەگى تەڭىز دەڭگەيىنەن ەڭ بيىك ورنالاسقان (3630 م) قالا بولىپ سانالادى. بوليۆيانىڭ نەگىزگى بولىگىن الىپ جاتقان ىلعالدى تروپيكتىك ورمانداردا سۇرەگى قاتتى اعاشتاردىڭ 2 مىڭنان استام ءتۇرى وسەدى. ال ەڭ وڭتۇستىكتە ورنالاسقان اند ەلى - چيلي دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇزىن ەل بولىپ تابىلادى. وسىنداعى اتاكاما ءشولىنىڭ ۇزىندىعىنىڭ ءوزى 1000 كم - دەن اسادى. ءچيليدىڭ وڭتۇستىك جاعالىق بولىگى وتە كۇشتى تىلىمدەنگەن. اپاتتى جەر سىلكىنۋلەر ءجيى قايتالانادى.
4. شىعىستاعى جازىق ەلدەرىنە ۆەنەسۋەلا، گايانا، سۋرينام، برازيليا، پاراگۆاي، ۋرۋگۆاي، ارگەنتينا جانە فرانسيا يەلىگىندەگى فرانسۋز گۆياناسى جاتادى. وسى ايماقتاعى ەڭ ءىرى، حالقى ەڭ كوپ برازيليا جەرىندە وڭتۇستىك امەريكاعا ءتان ەرەكشەلىكتەردىڭ بارلىعى دەرلىك كورىنىس تاپقان دەۋگە بولادى.
5. برازيليا جەرىنىڭ اۋدانى مەن حالىق سانى جونىنەن دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءىرى بەس ەلدىڭ قاتارىنا كىرەدى. مەملەكەتتىك قۇرىلىمى 22 - شتاتتان تۇراتىن فەدەراسيالىق رەسپۋبليكا.
برازيليا جەرى امازونيا ويپاتى مەن برازيليا تاۋلى ءۇستىرتىن الىپ جاتىر. ەلدە تەمىر، ءتۇستى مەتالل، مۇناي مەن تابيعي گازدىڭ، الماس، ۋراننىڭ مول قورى بار. ەكۆاتور مەن تروپيك ارالىعىنداعى كليمات جاعدايى الۋان ءتۇرلى. برازيليا جەرى ارقىلى دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ مول سۋلى وزەن - امازونكا اعىپ وتەدى. برازيليا تاۋلى ۇستىرتىنەن باستالاتىن وزەندەردىڭ كوپشىلىگى شوڭعالدى - سارقىرامالى، گيدروەنەرگەتيكالىق قورعا باي بولىپ كەلەدى. تابيعات زونالارى امازونيا بويىنداعى ىلعالدى تروپيكتىك ورمانداردان، برازيليا تاۋلى ءۇستىرتىنىڭ سولتۇستىك - شىعىسىندا تىكەنەكتى بۇتالى ساۆانناعا اۋىسادى. برازيليا ورماندارىندا وتە باعالى برازيليا اراۋكارياسى، بالاۋىز پالماسى، كەبراچو، گيەۆەيا، پاراگۆاي شايى وسەدى.
تابيعات قورلارىنىڭ الۋان ءتۇرلى، ءارى مول بولۋى برازيليا شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋگە قولايلى جاعداي جاسايدى. شارۋاشىلىقتىڭ دامۋ دەڭگەيىن كوتەرۋدە امازونيا ورماندارى ارقىلى وتەتىن ترانسامازونكا تاس جولىنىڭ ماڭىزى زور. برازيليا ماتەريكتەگى ەڭ جوعارى دامىعان ەل بولىپ تابىلادى، شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋ دارەجەسى جونىنەن دامۋشى ەلدەر اراسىندا ءبىرىنشى ورىن الادى. ەلدە تاۋ - كەن ءوندىرىسى، قارا جانە ءتۇستى مەتاللۋرگيا، ماشينا جاساۋ جاقسى دامىعان. جىلىنا قانت قۇراعىنان الىناتىن ەتيل سپيرتىمەن جۇمىس جاسايتىن 1 ملن - نان استام اۆتوموبيل شىعارىلادى. حالىقتىڭ نەگىزگى بولىگى اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. قۇرعاق ساۆاننالار مەن پامپادا ءىرى قارا كوپ وسىرىلەدى. پلانتاسيالاردا كوفە، كاكاو، قانت قۇراعى، كۇرىش، سويا، بانان، اپەلسين وسىرىلەدى، ولاردىڭ كەيبىرەۋىن ءوندىرۋ جونىندە دۇنيە جۇزىندە الدىڭعى ورىنداردى الادى.
برازيليا حالقىنىڭ ناسىلدىك جانە ۇلتتىق قۇرامى كۇردەلى. ۇندىستەر مەن مەتيستەردىڭ كوپشىلىگى ەلدىڭ سولتۇستىگى مەن باتىسىندا تۇرادى. سانى جاعىنان ەۋروپالىقتار باسىم. سونىمەن قاتار مۋلاتتار مەن نەگرلەر دە كوپ تۇرادى. ەل حالقى جىل سايىن 3 ملن ادامعا كوبەيىپ وتىرادى. حالىقتىڭ باسىم بولىگى جاعالاۋداعى ءىرى پورتتى قالالاردا شوعىرلانعان. مۇنداعى ريو - دە - جانەيرو، سان - پاۋلۋ قالالارى الەمدەگى الىپ، كورىكتى قالالار قاتارىنا جاتادى.
ءىۇ. بەكىتۋ تاپسىرمالارى:
1. كەسكىن كارتاعا وڭتۇستىك امەريكا ماتەريگىندەگى مەملەكەتتەردىڭ شەكاراسىن سىزىڭدار.
2. سىزبا كەستەنى وڭتۇستىك امەريكانىڭ اتلاس كارتاسىن پايدالانىپ تولتىرىڭدار.
ءۇ. وقۋشى ەڭبەگىن قورىتىندىلاپ، باعالاۋ. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ
§43 حالقى جانە ەلدەرى وقۋ.
رەفەرات جازۋ:
1. امازونكا كەرەمەتتەرى
2. انحەل سارقىراماسى
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
باعدارلامالىق مازمۇنى: مۋزىكالىق شىعارمانى تىڭداۋ جانە ەموسياسىن اجىراتا بىلۋگە ۇيرەتۋ. ءاننىڭ ءسوزىن انىق، دۇرىس ايتۋعا تالپىندىرۋ. زەر سالۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن قالىپتاستىرۋ.
