وقىتۋشىنىڭ كرەاتيۆتىلىگى - بالانىڭ شىعارماشىلىعىن دامىتۋدىڭ باستى كىلتى
كوجانوۆا التىناي مۋحينبايەۆنا
قازىرگى زامان پسيحولوگياسى مەن پەداگوگيكاسىندا پسيحولوگيالىق شىعارماشىلىق اۋماعىنداعى زەرتتەۋلەر بەلسەندىلىك بايقالۋدا. ويتكەنى قوعامدىق تاجىريبە شىعارماشىلىق جەتىستىك تۇلعالىق ەمەس، الەۋمەتتىك ماعىناعا يە بولعاندىعىن مويىنداپ، پسيحولوگيا-پەداگوگيكالىق ويلاردى وسى پروبلەماعا نازار اۋدارۋىنا ءماجبۇر ەتتى.
شىعارماشىلىق پسيحولوگياسىنىڭ نەگىزگى مىندەتى شىعارماشىلىق پروسەسس پەن كرەاتيۆتىلىكتىڭ پسيحولوگيالىق مەحانيزمدەرى مەن زاڭدىلىقتارىن اشۋ. كرەاتيۆتىلىك – اعىلشىننىڭ “Creativity” سوزىنەن اۋدارعاندا شىعارماشىلىق دەگەن ماعىنانى بەرەدى.
شىعارماشىلىق پسيحيكانىڭ دامۋ مەحانيزمى مەن نەگىزى رەتىندە قاراستىرىلادى (ن.ۆ. كيپياني، ا.م.ماتيۋشكين، يا.ا. پونوماريەۆ، ي.ن. سەمەنوۆ جانە ت.ب.). ونى زەرتتەۋ ويلاۋ زاڭدىلىقتارىمەن بايلانىستىرىلادى (ن.گ. الەكسەيەۆ، س.م. بەرنشتەين، ۆ.س. بيبلەر، ۆ.ن. پۋشكين، و.ك. تيحوميروۆ، ە.گ. يۋدين جانە ت.ب.).
شىعارماشىلىق پسيحولوگياسىنداعى كرەاتيۆتىلىك اتاۋىمەن بەلگىلى بولعان باعىتتى زەرتتەۋدى دج. گيلفورد، س. مەدنيك، ۆ. سميت، ك. تەيلور، ە. توررەنس، ح. تريك، م. ۋوللاح، د. حالپەرن جانە تاعى باسقا شەتەل عىلىمدارى جۇرگىزدى. ءبىراق، ن.ت. الەكسەيەۆ، س.م. بەرنشتەين، ا.ن. لۋك، يا.ا. پونوماريەۆ، ن.گ. فرولوۆ، ە.گ. يۋدين، م.گ. ياروشيەۆسكيي سياقتى اۆتورلاردىڭ ايتۋى بويىنشا كرەاتيۆتىلىكتى زەرتتەۋدىڭ قورىتىندىلارى ايتارلىقتاي ناتيجەلى بولمادى. شەتەل زەرتتەۋلەرىنىڭ كرەاتيۆتىلىككە بەرگەن انىقتامالارى مەن ۇعىمدارىن تالداي جانە جالپىلاي وتىرىپ، ر. حوللمەنن بىلاي دەيدى: «كرەاتيۆتىلىك جاڭا تاسىلمەن جۇزەگە اسىرىلعان قابىلداۋ اعىنى (ماككەللار)، جاڭا بايلانىستار تابۋ قابىلەتى (كيۋبي)، جاڭا قارىم-قاتىناستاردىڭ پايدا بولۋى (رودجەرس)، جاڭا شىعارمالاردىڭ تۋىنداۋى (مەررەي)، جاڭالىقتار اشۋعا جانە ولاردى بىلۋگە قابىلەتى (لاسسۋەل)، جاڭا شەشىمدەرگە اكەلەتىن اقىل-وي ىس-ارەكەتى (جەرار)، جاڭا ۇعىمعا تاجىريبەنى كوشىرۋ (تەيلور)، جاڭا كونستەللياسيالىق ماعىنالاردىڭ ەلەسى (گيزەلين)» [1].
ءبىراق كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر كرەاتيۆتىلىكتىڭ انىقتاماسىندا تۇلعانىڭ ەرەكشەلىگىنە نەمەسە قاسيەتىنە باستى نازار اۋدارادى. دج. گيلفورد كرەاتيۆتىلىك پەن شىعارماشىلىق پوتەنسيالدى تابىستى شىعارماشىلىق ويلاۋعا ىقپال ەتەتىن قابىلەتتەر مەن باسقا ەرەكشەلىكتەرىنىڭ جيىنتىعى ءتارىزدى انىقتالۋى مۇمكىن دەپ ەسەپتەيدى.
كرەاتيۆتىلىكتىڭ جاراتىلىسىن قاراستىرۋ ونى وقىپ-ۇيرەنۋدىڭ نەگىزگى ساراپتامالىق باعىتىنا نەگىزدەلگەن. جالپى العاندا ولاردى باعىتتالۋىنا سايكەس ۇلكەن ەكى توپقا بىرىكتىرۋگە بولادى.
ءبىرىنشى توپقا جالپى پسيحولوگيالىق جانە كونسەپتۋالدىق باعىتتاعى زەرتتەۋلەردى جاتقىزۋعا بولادى (د.ب. بوگوياۆلەنسكايا، 1983؛ ك. دۋنكەر، 1965؛ ا.يا. پونوماريەۆ، 1976؛ س.ل. رۋبينشتەين، 1941؛ و.ك. تيحوميروۆ، 1969 جانە ت.ب.). بۇل توپتىڭ پسيحولوگتارى شىعارماشىلىق پسيحولوگياسىنىڭ مەتودولوگيالىق نەگىزدەرىن، ونىڭ زاڭدىلىقتارى مەن شىعارماشىلىق قىزمەتتىڭ مەحانيزمدەرىن زەرتتەدى. شىعارماشىلىق پسيحولوگياسىندا جالپى پسيحولوگيالىق تەوريانى قۇرۋ ماسەلەسى (ب.ف. لوموۆ، يا.ا. پونوماريەۆ، و.ك. تيحوميروۆ)، پەداگوگيكا مەن پسيحولوگيانىڭ ءارتۇرلى باعىتتارىن زەرتتەۋدەگى الەۋمەتتىك تۇرعىدان ماڭىزدى قورىتىندىسىن ءبىرتۇتاس ەتە الۋ قابىلەتى شۇعىل شەشىم قابىلداۋدى قاجەت ەتىپ تۇر.
ەكىنشى توپتى شىعارماشىلىق ىس-ارەكەتكە قابىلەتتىلىكتىڭ تۇلعالىق مىنەزىن سيپاتتاۋ مەن انىقتاۋعا باعىتتالعان ديففەرەنسيالدى-پسيحولوگيالىق ءتيپتى شىعارماشىلىقتى ساراپتامالىق-ەمپيريكالىق زەرتتەۋ قۇرايدى.
پاندىك-پروسەسسۋالدىق دەڭگەيگە قاتىستى قازىرگى زامان جانە شەتەل شىعارماشىلىق پسيحولوگياسىندا شىعارماشىلىق پروسەستىڭ ساتىلانۋى تۋرالى پىكىر قالىپتاسقان (ماسەلەنىڭ پايدا بولۋى، ينكۋباسيا، ءينتۋيتيۆتى شەشىم قابىلداۋ، يدەيالاردى جۇزەگە اسىرۋ، ۆەريفيكاسيا). ونىڭ ورتالىق بۋىنى بولىپ ءينتۋيتيۆتى كەزەڭ سانالادى (ا.ۆ. برۋشلينسكيي، ا. كەستلەر، ا.ن. لۋك، ۆ.ا. مولياكو، يا.ا. پونوماريەۆ، ت. ريبو، ر. ۋوللەس، پ.م. ياكوبسون جانە ت.ب.). ە. توررەنس كرەاتيۆتىلىكتى ءبىلىمنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن، قيىندىقتاردى سايكەستەندىرۋدەن، بولجامداردىڭ پايدا بولۋى جانە قالىپتاسۋىمەن بايلانىستى تۋىنداعان ماسەلەگە دەگەن سەزىمتالدىقتىڭ پايدا بولۋى رەتىندە انىقتايدى (ە. توررەنس، 1996). الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك-باسقارۋشىلىق دەڭگەيىندە، باسقاشا ايتساق، شىعارماشىلىق دەتەرمينانتتارىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلۋدە (ۆ.پ. كارسيەۆ، ر. پيۆي، ب. حوللەران، ۆ.ل. حۋداكوۆ، ف. ەندريۋس، م.گ. ياروشيەۆسكيي جانە ت.ب.). ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسى بويىنشا جۇمىستار، سونىمەن قاتار ۇجىمدى فۋنكسيونالدى-رولدىك سارالاۋ جولىمەن ۇجىمدىق شىعارماشىلىقتى باسقارۋ تۋرالى جۇمىستار بار (چ.م. گادجييەۆ، ۆ.پ. كارسيەۆ، م.گ. ياروشيەۆسكيي جانە ت.ب.).
كرەاتيۆتىلىكتى – جاڭا ءونىم نەمەسە شىعارماشىلىق ويلاۋدىڭ قورىتىندىسى دەگەن پىكىردى ۇستانعان عالىمدار تالاسى ءالى دە جالعاسۋدا (ك. تەيلور، ۆ.ا. تەرەحوۆ، و.ك. تيحوميروۆ جانە ت.ب.). باسقا زەرتتەۋلەردە جاڭانى قۇرۋدا شىعارماشىلىق پروسەستىڭ باسىمدىلىعى كورىنەدى (ر. ارنگەيم، ا.ۆ. برۋشلينسكيي، ۆ.ا. مولياكو، ۆ.ن. پۋشكين، ر. ۋوللەس، پ.م. ياكوبسون جانە ت.ب.). بۇل ۇستانىم اسىرەسە ر. ارنگەيمنىڭ ەڭبەكتەرىندە ايقىن كورىنەدى. ول «شىعارماشىلىق تۋرالى ول تۋىنداتاتىن نىسانعا قاراپ ايتۋعا بولمايدى... كرەاتيۆتىلىك – بۇل ءبىلىم، ارەكەت جانە تىلەكتەردىڭ تولىق اشىلۋى» [6، 376]. پسيحولوگياداعى ەۆريستيكا ماسەلەسىن زەرتتەي كەلە، ۆ.ن. پۋشكين: «پسيحولوگيالىق پروسەسس كومەگىمەن شەشىلەتىن جاڭا ستراتەگيا قالىپتاسادى، ەۆريستيكالىق ىس-ارەكەت دەگەن اتاۋعا يە جاڭا دۇنيە انىقتالادى» دەگەن پىكىرگە كەلدى [2].
كرەاتيۆتىلىك سيپاتتاماسى بەلگىلى ءبىر ءونىمدى نەمەسە كاسىپتىك ارەكەتتەگى تۋىندايتىن پسيحولوگيالىق قاسيەتپەن بايلانىستى. دج. گيلفورد، ل.ب. ەرمولايەۆا-تومينا، ا.ن. جۋك، يۋ.ن. كۋليۋتكين، ب. ولمو، يا.ا. پونوماريەۆ، ن.ۆ. روجدەنستۆەنسكايا، ە. توررەنس جانە باسقالار كرەاتيۆتىلىك ەلەمەنتتەرى رەتىندە ءارتۇرلى قابىلەتتەردى كورسەتەدى. ولاردىڭ ويلارىنشا، نەگىزگى قابىلەت يدەيالاردى جۇزەگە اسىرۋ جانە قانىقتىرۋ مۇمكىندىگىمەن ايقىندالادى. پسيحولوگيالىق زەرتتەۋلەردە كرەاتيۆتىلىك تەرمينى تۇلعانىڭ ينتەللەكتۋالدىق جانە ءوز بەتىنشە ماسەلەنى كوتەرۋى، ەرەكشە يدەيالاردى ايتىپ، ولاردى وزگەشە جولمەن شەشۋ ەرەكشەلىكتەرىنىڭ كەشەنىن بىلدىرەدى.
كرەاتيۆتىلىك ماڭىزدى جانە ەرەكشە فەنومەن بولاتىن بۇرىنعى زەرتتەۋلەر مەن قازىرگى زەرتتەۋلەردە كرەاتيۆتىلىكتى تۇلعانىڭ ينتەللەكتۋالدىق جانە تۇلعالىق ەرەكشەلىكتەرى رەتىندە قاراۋ بەتالىسى ايقىندالادى. بۇل كرەاتيۆتىلىك ماسەلەسىنە دەگەن ءار ءتۇرلى باعىتتالعاندىقتى كورسەتەدى: ول ارينە، بارلىق تۇلعا بىردەي جەتە المايتىن كرەاتيۆتىلىك قورىتىندىسى ەمەس (بۇل ماسەلە كۇردەلىرەك، ويتكەنى قورىتىندى رەتىندە تەك عىلىمدار مەن قاس شەبەرلەر جەتەتىن وبەكتيۆتى الەۋمەتتىك ماڭىزدى جاڭا قورىتىندى قاراستىرىلادى)، رەفلەكسيا جانە سۋبەكتيۆتى ءوز-وزىن باعالاۋ نەگىزىندەگى تۇلعالىق ماڭىزدى جاڭا ساپا دەپ زەرتتەلەدى.
كوپتەگەن كرەاتيۆتىلىكتى زەرتتەۋلەردە پسيحولوگيالىق كرەاتيۆتىلىك مەحانيزمدەرى مەن شىعارماشىلىق پوتەنسيالىن تۇلعالارداعى ءتۇرلى ساندىق جانە ساپالىق قاسيەتتەرىن انىقتاۋعا باستى نازار اۋدارىلادى. بۇندا ولاردىڭ دامۋى جانە شىعۋ دەڭگەيىن اجىراتا ءبىلۋ قيىندىعى تۋىندايدى.
سونىمەن، ءداستۇرلى پسيحولوگيا مەن پەداگوگيكادا كرەاتيۆتىلىك تۇلعالىق كاتەگوريا رەتىندە قاراستىرىلدى، پىكىرلەر مەن تالاستار نەگىزىنەن تۇسىنىكتەمەنى ايقىنداۋ جونىندە بولدى. اتاپ ايتقاندا كرەاتيۆتىلىك ديۆەرگەنتتىك ويلاۋ (گيلفورد، و.ك. تيحوميروۆ) نەمەسە ينتەللەكتۋالدىق بەلسەندىلىك (د.ب. بوگوياۆلەنسكايا، ل.ب. ەرمولايەۆا-تومينا)، نەمەسە تۇلعانىڭ ىقپالداستىق ساپاسى (يا.ا. پونوماريەۆ جانە ت.ب.) دەپ قاراستىرىلادى.
ءاربىر عىلىمنىڭ ۇستانىمى دالەلدەنگەن، ماقۇلداۋدى كۇتەدى. ءبىراق، پەداگوگيكادا (كرەاتيۆتىك اندراگوگيكادا) ونىڭ ساپالى كورسەتكىشتەرى مەن پايدا بولۋ دەڭگەيىن انىقتاۋ تولىق مۇمكىن ەمەس. ەگەر كرەاتيۆتىلىك سيپاتتالعان ۇستانىمداردىڭ تەك بىرەۋى ارقىلى عانا تۇسىندىرىلسە، وندا ماسەلە ءبىر جاقتى عانا قاراستىرىلادى. تۇلعانىڭ شىعارماشىلىق پوتەنسيالى جالپى العاندا كرەاتيۆتىلىگى داميتىن شىعارماشىلىق ءبىلىم بەرۋ مەن تاربيەلەۋ پروسەسىن ۇيىمداستىرۋ جانە باسقارۋ رەتىندە قاراستىراتىن پەداگوگيكاعا قاتىستى. سول سەبەپتى كرەاتيۆتى ءبىلىم بەرۋ جانە تاربيەلەۋ پروسەسىندە تۇلعالىق كاتەگوريا رەتىندە كرەاتيۆتىلىكتىڭ دامىتۋ مۇمكىندىگىن زەرتتەۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىر.
زەرتتەۋ پانىنە بايلانىستى قاراستىرىلاتىن پسيحولوگيا-پەداگوگيكالىق قۇبىلىستى جۇيەلى تۇردە قاراستىرۋ كەرەك. مۇنداي ادىستەمەلىك باعدار پەداگوگيكادا كرەاتيۆتىلىكتىڭ بۇكىل پروسەسسۋالدى كەشەندىلىگىن قاراستىرۋدى تالاپ ەتەدى، ياعني عىلىم نەگىزدەرىن تانۋ پروسەسى مەن قاراما-قايشىلىق نەگىزىندەگى جاڭا يدەلارىنىڭ تۋىنداۋىنىڭ (ىشكى جانە سىرتقى) باستاپقى ساتىسىنان پەداگوگتىڭ شىعارماشىلىق گۇلدەنۋ كەزەڭىندەگى تۇلعالىق جانە الەۋمەتتىك ناتيجەسىنە دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى.
يا.ا. پونوماريەۆ شىعارماشىلىق پسيحولوگياسىندا تۋعان جاڭا باعىتتاردى سيپاتتاي وتىرىپ، پايدا بولىپ، سودان سوڭ ءوز بەتىنشە ءومىر سۇرە باستاعان الەۋمەتتىك پسيحولوگيانى جانە شىعارماشىلىق پسيحوفيزيولوگياسىن ءبولىپ كورسەتەدى. شىعارماشىلىق پسيحولوگياسىنان جوعارى قاراي شىعارماشىلىق الەۋمەتتىك پسيحولوگياسى تۋىندادى. الەۋمەتتىك پسيحولوگياسى ارقىلى قوعامدىق عىلىمدارمەن، ال شىعارماشىلىق پسيحوفيزيولوگياسى ارقىلى بيولوگيالىق كەڭ كولەمدى بايلانىس پايدا بولادى. شىعارماشىلىق پسيحولوگيا جانە وعان جاقىن پسيحولوگيالىق توپتار ماڭىندا پەداگوگيكالىق جانە سول سياقتى باسقا عىلىمدار، ولار ارقىلى پراكتيكامەن بايلانىستىراتىن قولدانبالى پاندەر پايدا بولادى [4].
پەداگوگيكادا كرەاتيۆتىلىك پروبلەماسىنداعى كۇرت وزگەرىس 60-70 جىلدارى باستالدى. شىعارماشىلىقپەن جۇمىس ىستەيتىن پەداگوگ-جاڭاشىلدار پايدا بولدى. ولاردىڭ ءبىلىم بەرۋدەگى يننوۆاسيالىق جۇيەسى باسىلىپ، راديو جانە تەلەديدار بويىنشا جاڭا ادىستەرى ناسيحاتتالا باستادى. جاڭاشىلدىق ناتيجەلەرى تەك پەداگوگتاردى عانا ەمەس، ءبىلىم مەن تاربيەدەگى شىعارماشىلىقتىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى مەن پەداگوگيكالىق پسيحولوگياداعى شىعارماشىلىق ارەكەت مەحانيزمدەرىن وقىپ-ۇيرەنە باستاعان پسيحولوگتاردى دا قىزىقتىرا باستادى (ۆ.ۆ. داۆىدوۆ، ي.ا. زيمنيايا، ن.ۆ. كۋزمينا، يا.ا. پونوماريەۆ، ا.م. ماتيۋشكين، ۆ.ۆ. رۋبسوۆ، د.ي. فەلدشتەين جانە باسقالار).
كرەاتيۆتىلىكتى زەرتتەۋدە وتكىزىلگەن تالداۋ جالپى زاڭدىلىقتار مەن ەرەكشەلىكتەردى تاۋىپ، كاسىپتىك اندراگوگيكادا جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. كرەاتيۆتىلىك تۇلعانىڭ اسا ماڭىزدى ينتەللەكتۋالدىق-ەۆريستيكالىق ساپاسى رەتىندە ەمەس، باعالى-تۇلعالىق، كوپ دەڭگەيلى ءبىلىم بەرۋ دەپ تۇسىندىرىلەدى.
كرەاتيۆتىلىك ادامنىڭ رۋحاني جانە تۇلعانىڭ شىعارماشىلىق وزىندىك دامۋ شارتىنىڭ اجىراماس بولىگى بولاتىن باعالى تۇلعالىق سانالى كاتەگورياسى. ول ونىڭ وزىندىك كوكەيتەستىلىگىنىڭ ايتارلىقتاي رەزەرۆى بولىپ تابىلادى. كرەاتيۆتىلىك تۇلعانىڭ ءبىلىمنىڭ جان-جاقتىلىعىمەن ەمەس، قابىلداۋ، ماسەلەلەرگە سەزىمتالدىعى، جاڭا يدەيالاردى قابىلداۋعا يكەمدىلىگى مەن جاڭانى قۇرۋ ماقساتىندا تۇراقتاپ قالعان ستەرەوتيپتەردى وزگەرتىپ، ومىرلىك پروبلەمالاردىڭ كۇتپەگەن جانە كەزدەيسوق شەشىمىن تابۋمەن ايقىندالادى.
پەداگوگيكادا كرەاتيۆتىلىكتى زەرتتەۋ ونىڭ تۇلعالى كاتەگورياسى رەتىندە وزدىك ءبىلىمىن كوتەرۋ مەن شىعارماشىلىق تۇلعانىڭ دامۋىنا جەتۋ ماقساتىندا وقىتۋ جانە تاربيەلەۋدىڭ شىعارماشىلىق پروسەستى ءتيىمدى ۇيىمداستىرۋ مەن باسقارۋ فورمالارىن تابۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. پراكتيكالىق اسپەكتىدەگى عىلىمي زەرتتەۋلەردى جۇزەگە اسىرۋ مازمۇندى تۇردە يننوۆاسيالىق پراكتيكادا قورىتىندىلاتىن ءبىلىم بەرۋ مەن تاربيەلەۋ پروسەسىن مودەلدەۋدەن كورىنەدى. تۇلعانىڭ كرەاتيۆتىلىك پوتەنسيالى سانالى ىس-ارەكەتتە داميتىن بولعاندىقتان ءبىلىم بەرۋ ارەكەتىندە تۇلعانىڭ كرەاتيۆتى پروسەسكە ءتيىمدى كىرىسۋىنە جاعداي تۋعىزۋ كەرەك. شىعارماشىلىق دارا تۇلعانىڭ سانالى جانە بەيسانالى ۇعىمدارى قالىپتاساتىن كرەاتيۆتى پروسەستى ۇزدىك ۇيىمداستىرۋ مەن رەتتەۋدە قيىنشىلىق تۋعىزادى.
زەرتتەۋ كورسەتكەندەي كرەاتيۆتىلىكتىڭ دامۋىنىڭ سانالى ديالەكتيكالىق پروسەسىنە تۇلعالىق جۇيەدەگى سانا جانە بەيسانا ۇعىمدارى جاتادى. كرەاتيۆتىلىك تۇلعانىڭ سانالى جانە بەيسانالى فەنومەندارىنىڭ پسيحيكاسىن زەرتتەۋ ءوزىن-وزى تانۋ مەن وزىندىك سانا ساتىلارىن ايقىنداۋ قاجەتتىلىكتەرىنە اكەلىپ سوعادى.
فيلوسوفتار مەن پسيحولوگتاردىڭ انىقتاماسى بويىنشا سانالىلىق تۇلعانىڭ قورشاعان ورتا، ادامدار جانە ءوزى تۋرالى الەۋمەتتىك ماڭىزدى مەڭگەرگەن سانالى ءبىلىم كولەمى. ولار ينتەريوريزاسيا مەن ەكستەريوريزاسيادان كەيىن ۆەربالدى جانە ۆەربالدى ەمەس ادىستەر، سيمۆولدار، ەموسيونالدىق كوركەمدىك وبرازدار كومەگىمەن الەۋمەتتىك جانە جەكە تاجىريبەسى ارقىلى قورىتىندىلانىپ، باسقا ادامدارعا جەتىلدىرىلەدى. ءبىز سانالى تۇردە قابىلدايتىن ميداعى وقيعالار ميدىڭ تىلدىك جۇيەسىمەن وڭدەلەتىن وقيعا بولىپ تابىلادى.
سانانىڭ پايدا بولۋى ىشكى پروسەستەردىڭ ينتەريوريزاسياسى مەن ءوزىن-وزى تانۋىنىڭ پايدا بولۋىنا اكەلىپ سوعاتىن وي جانە ۆەربالدى ديالوگتار مەن كوممۋنيكاتيۆتى پروسەستەرمەن بايلانىستى. ءوزىن-وزى تانۋدى پسيحولوگتار سانامەن گەنەتيكالىق جانە فۋنكسيونالدى بايلانىستاعى تۇلعانىڭ ورتالىق قالىپتاسۋىنىڭ ءبىرى رەتىندە قاراستىرادى (ب.گ. انانيەۆ، س.ل. رۋبينشتەين، ا.گ. سپيركين). سانا الەۋمەتتىك ورتا مەن پسيحيكانىڭ جوعارعى ىقپالدىق فورماسى. سانانىڭ دەڭگەيى ينتەللەكتۋالدىق دامۋدان، دارا اقپاراتتىق تاجىريبەدەن جانە ءوزىن-وزى تانىپ بىلۋگە دەگەن قابىلەتتىلىكتەرىنە بايلانىستى. تۇسكەن اقپارات سانادا وڭدەلەدى جانە تۇلعانىڭ ينتەللەكتۋالدىق تاجىريبە، ويلاۋ، دۇنيەتانۋ جانە سانالىلىعىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى.
تۇلعانىڭ كرەاتيۆتىلىگى مەن شىعارماشىلىق ويلاۋىن پسيحولوگيالىق تۇرعىدان زەرتتەۋ ولاردىڭ شىعارماشىلىق ەرەكشەلىگىنىڭ عىلىمي-پسيحولوگيالىق ادىستەرىن تابۋىمەن بايلانىستى بولدى. ويلاۋ مەحانيزمدەرىن زەرتتەۋ پروبلەمالار مەن مىندەتتەردى شەشۋ ماتەريالدارىمەن وتكىزىلدى. بۇلاي ىستەۋ ابستراكسيانىڭ سايكەس جۇيەسىن قۇراستىرىپ، شىعارماشىلىق ويلاۋدىڭ ونىمدىلىگىن ايقىنداۋدى تالاپ ەتەدى.
1914 جىلى پسيحولوگ و. كيۋلپەنى تۇلعا ساناسىنداعى ويلاۋ پروسەستەرى، ال و. زەلستى تۇلعانىڭ ينتەللەكتۋالدىق اسپەكتى قىزىقتىرا باستادى. سول كەزدىڭ وزىندە-اق ءونىمدى ويلاۋ پسيحولوگياسىنا ينتەللەكتۋالدىق باعدار پايدا بولدى. س.ل. رۋبينشتەين اتاپ كورسەتكەندەي، بۇل مەكتەپتىڭ شىعارماشىلىق سيپاتى «ينتەللەكتۋالدىق ينتۋيسيامەن» ەرەكشەلەندى.
زەرتتەۋدىڭ تاعى ءبىر تارماعى ويلاۋ پروبلەمالارىنا تۇلعالىق باعدار تۇرعىسىنان دامىدى. ب.ۆ. زەيگارنيك، ا.ر. لۋريا، يۋ.ا. سامارين، ب.م. تەپلوۆ ەڭبەكتەرىندە اقىل-ويدىڭ تۇلعالىق ەرەكشەلىكتەرى سيپاتتالعان.
ويلاۋدى زەرتتەپ، ءبىلۋدىڭ جولدارى مەن پرينسيپتەرىن تابا وتىرىپ، س.ل. رۋبينشتەين زەرتتەۋ پروسەسىن تەرەڭدەتۋ جانە تۇلعالىق اسپەكتسىن ەنگىزۋ قاجەتتىلىگىن باسا كورسەتكەن.
ويلاۋ سالاسىنداعى پسيحولوگيا-پەداگوگيكالىق زەرتتەۋلەردى تالداي وتىرىپ، ولاردىڭ تۇلعالىق شارتتارىنىڭ ءارتۇرلى اسپەكتىلەرىن ايقىنداۋعا بولادى: دارالىق-جىكتەۋ ايىرماشىلىقتارى، كرەاتيۆتىلىك قاسيەتتەرى، شىعارماشىلىق بەلسەندىلىگى، باعىتتىلىق، جيناقىلىعى، قايراتتىلىعى، تۇرتكىلىك جانە ەموسيونالدىق فاكتورلار.
شىعارماشىلىق ويلاۋدى تانىپ-بىلۋدەگى ءارتۇرلى باعىتتاردى سارالاي وتىرىپ، ويلاۋ ارەكەتىنىڭ تانىمدىق جوسپارىن ايقىنداپ الۋ كەرەك.
الەۋمەتتىك ورتا تانىمدىق سفەرامەن تىعىز بايلانىستى ساناعا اسەر ەتەدى. سانادا وندىرىلگەن اقپاراتتىق، تۇلعالىق ماڭىزدى تاجىريبە ساناسىزدىق، بەيسانالىلىق، سانادان تىس دەڭگەيلەرىندە ساقتالادى.
بەيسانالىلىق جانە ساناسىزدىق پروسەستەرىن تانىپ-بىلمەي، شىعارماشىلىق تۇلعانىڭ دامۋى مەن كرەاتيۆتىلىكتى تانۋ جولدارىن انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس.
ءينتۋيتيۆتى فازاداعى شىعارماشىلىق كەزدەيسوق، باسقارىلمايدى، اياق استىنان تۋىندايدى. شىعارماشىلىق پەن اياق استىلىقتىڭ ءوزارا بايلانىسىن ف. نيسشە ىشكى سەبەپتەرمەن پايدا بولعان، سىرتقى اسەرمەن بولماعان، ياعني اياق استىلىقتى شىعارماشىلىقتىڭ قوزعاۋشى كۇشى دەپ قاراستىرعان. بۇل سەبەپتى زەرتتەۋ بايلانىسىمەن ىقپالداسپايدى، سوندىقتان كەزدەيسوق بولىپ تابىلادى: «مەن كەزدەيسوقتىق اراسىنداعى شىعارماشىلىق باستاۋىن، بەلسەندى كۇشتى اشتىم: وقيعا شىعارماشىلىق يمپۋلستاردىڭ قاقتىعىسۋى»، - دەيدى ف. نيسشە.
ميدىڭ ارەكەتىنىڭ ساناسىزدىق پروسەستەرىن زەرتتەي وتىرىپ، پ.ۆ. سيمونوۆ بىر-بىرىنەن ايىرماشىلىقتارىمەن ەرەكشەلەنەتىن ءۇش قۇبىلىستى اتاپ كورسەتتى.
ءبىرىنشى توپ – ساناسىزدىق؛
ەكىنشى توپ – بەيسانا سفەراسى؛
ءۇشىنشى توپ – سانادان تىس.
حح عاسىردىڭ سوڭعى ءۇش جىلدىعى شىعارماشىلىق پروبلەمالارىن زەرتتەپ، تانۋدا ءونىمدى بولىپ وتىر. بۇل زەرتتەۋلەردىڭ ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى – شىعارماشىلىق فەنومەنىنىڭ باسىمدىلىعى. سونىمەن قاتار، تەرمينولوگيالىق اپپارات جەتىلدىرىلە باستادى. شىعارماشىلىق، شىعارماشىلىق پوتەنسيال، شىعارماشىلىق قابىلەتتەر، شىعارماشىلىق پروسەسس، شىعارماشىلىق ويلاۋ، شىعارماشىلىق تۇلعا، شىعارماشىلىق ارەكەت تاعى باسقا تەرميندەرگە تالداۋ جاسالىپ، ولاردىڭ قولدانۋ اياسى، جىكتەلۋى نەگىزدەلە باستادى.
شىعارماشىلىق پروبلەماسىنا ارەكەتتى تۇرلەندىرۋ ارقىلى قاراستىرۋ ءتيىمدى بولا باستادى. بۇرىننان بەلگىلى عىلىمي، تەحنيكالىق، ادەبي، مۋزىكالىق، كوركەمدىلىك شىعارماشىلىققا ويىن، وقىتۋ، كوممۋنيكاتيۆتى، جاعداياتتىق، اسكەري، باسقارۋ تاعى باسقا شىعارماشىلىق تۇرلەرى قوسىلدى.
«شىعارماشىلىق جالپىلامالىق سيپاتتا بولا ما، ول نەدەن كورىنەدى؟» - سۇراعىنا جاۋاپ ىزدەگەن قازىرگى زامان زەرتتەۋشىلەرىنىڭ پەداگوگيكالىق ارەكەتكە كوزقاراستارىن قاراستىرايىق.
ل.ي. بەليايەۆانىڭ پىكىرىنشە، «پەداگوگيكالىق ارەكەت» ۇعىمى پەداگوگيكانىڭ نەگىزگى كاتەگوريالارىنىڭ اراسىنان لايىقتى ورىن العان جوق.
م.م. پوتاشنيكتىڭ ويىنشا: «پەداگوگيكالىق ەڭبەكتىڭ شىعارماشىلىقسىز بولۋى مۇمكىن ەمەس، ولاي بولمايدى دا، ويتكەنى، قايتالانباس بالالار، ءتۇرلى جاعدايلار، وقىتۋشى تۇلعاسى جانە كەز-كەلگەن پەداگوگيكالىق شەشىم ۇنەمى وسى ەرەكشە فاكتورلاردان تۋىندايدى. بالالارمەن جۇمىس ىستەپ جۇرگەن مۇعالىمدەر وسى ەرەكشەلىكتەردى ەسكەرمەسە، ونىڭ ارەكەتى «پەداگوگيكالىق» ەڭبەكتەن تىسقارى جاتىر دەگەن ءسوز. عىلىم جانە ونەر قورتپاسىنان تۋىنداعان پەداگوگيكالىق ارەكەت شىعارماشىلىقتى تۋىنداتادى».
پەداگوگيكالىق ارەكەتتى شىعارماشىلىق ۇستانىم جاعىنان قاراستىرا وتىرىپ، م.م. پوتاشنيك ونىڭ پراكتيكالىق تۇرعىدان ىسكە اساتىنىنا نازار اۋدارادى: پروبلەمالاردى ۇلگىدەن تىس شەشۋ باعدارى؛ جاڭا فورمالار، ادىستەر مەن تاسىلدەردى دايىنداپ، سونىلىلىقپەن ۇيلەستىرۋ؛ تاجىريبەنى ءتيىمدى تۇردە پايدالانا ءبىلۋ؛ جەتىلدىرۋ، تيىمدىلىك، بىلەتىندەرىن جاڭا مىندەتتەرگە سايكەس جەتىلدىرۋ؛ جوعارى دامىعان ينتۋيسيانى ساتتىلىكپەن قولدانا ءبىلۋ؛ ءبىر پروبلەمانىڭ شەشىمىن ءارتۇرلى تاسىلمەن شەشە ءبىلۋ جولدارىن تابا ءبىلۋ؛ ادىستەمەلىك ۇسىنىستاردى، تەوريالىق ءبىلىمدى ناقتى پەداگوگيكالىق ارەكەتتە قولدانا ءبىلۋ جانە تاعى باسقا.
«پەداگوگيكالىق شىعارماشىلىق» جانە «پەداگوگيكالىق شەبەرلىك» ۇعىمدارىن تالداي وتىرىپ، عالىم ولاردىڭ ماعىنالارى جاعىنان ۇقساستىعىن اتاپ كورسەتەدى. «شەبەر دەپ ءوز ماماندىعىن تەرەڭ يگەرگەن قىزمەتكەردى اتاۋعا بولادى. شەبەرلىك ۇلكەن تاجىريبەگە بايلانىستى. شەبەر بولا قويماعان جاس ءمۇعالىم دە شىعارماشىلىقپەن جۇمىس ىستەي الادى».
حح ءجۇزجىلدىقتىڭ سوڭىندا پسيحولوگيا مەن پەداگوگيكادا شىعارماشىلىق تۋرالى ءارتۇرلى مالىمەتتەر جيناقتالدى. ءبىراق، جاڭا بىلىمگە ەنگىزىپ، جەتىلدىرۋ ءۇشىن، بارلىق اقپاراتتىق ماتەريالدار ءوز كەزەگىندە ماعىنالىلىقتى، جۇيەلىلىكتى قاجەت ەتەدى. بۇنداي جاڭا بىلىمگە شىعارماشىلىق تۇلعالاردىڭ تيپتەرىن، شىعارماشىلىق تۇلعانىڭ اقىلىنىڭ بەلگىلەرى مەن ساپاسى، شىعارماشىلىقتىڭ پايدا بولۋىنىڭ مەحانيزمدەرى مەن فورمالارى، شىعارماشىلىق ەڭبەك شارتتارى مەن ونىڭ تۇرتكىسىن جاتقىزۋعا بولادى.
ادەبيەتتەر
1. چەرنيليەۆسكيي د.ۆ. كرەاتيۆنىە اسپەكتى ستانوۆلەنيا وبرازوۆاتەلنوي سيستەمى. - م.، 1996.
2. شيەۆچەنكو ل.ل. پەداگوگيچەسكوە تۆورچەستۆو. - م.، 1996.
3. راحيموۆ ا.ز. پسيحولوگيا تۆورچەستۆا. - ۋفا، 1995.
4. گناتكو ن.م. پروبلەما كرەاتيۆنوستي ي ياۆلەنيا پودراجانيا. - م.، 1994.
5. كان-كاليك ۆ.ا.، نيكاندروۆ ن.د. پەداگوگيچەسكوە تۆورچەستۆو. - م.، 1990.
6. كالمىكوۆا ز.ي. پرودۋكتيۆنوە مىشلەنيە كاك وسنوۆا وبۋچاەموستي.- م.، 1981.
7. كوزىريەۆا ل.ا. لەكسيي پو پەداگوگيكە ي پسيحولوگيي تۆورچەستۆا. - پەنزا، 1994.
8. موروزوۆ ا.ۆ. دياگنوستيكا كرەاتيۆنوستي //مونوگرافيا. - م.، 2002.
You Might Also Like
-
قاراقۇيرىق سيرەك كەزدەسىن ءتۇر. كەيبىر اۋدانداردا سانى ازايىپ، مەكەندەيتىن جەرلەرى تارىلۋدا. ولار بەكىتىلگەن توبەشىك قۇمدا، شاقپاتاستى جانە سازبالشىقتى شولدەردە، ويلى-قىرلى قۇرعاق اڭعارلاردا، سەكسەۋ...
