وقۋشىلاردىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعىن دامىتۋ - باستى مىندەت
وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، بايدىبەك اۋدانى،
«بوگەن» جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ ءمۇعالىمى
اسىلبەك روزا نىسان قىزى
وقۋشىلاردىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعىن دامىتۋ - باستى مىندەت
2012 جىلعى 27 قاڭتارداعى ەلباسى ن. نازاربايەۆتىڭ «الەۋمەتتىك – ەكونوميكالىق جاڭعىرتۋ - قازاقستان دامۋىنىڭ باستى باعىتى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعىن دامىتۋ ماقساتىندا 5 جىلدىق ۇلتتىق جوسپاردى قابىلداۋ مىندەتى قويىلعان.
ۇلتتىق جوسپاردىڭ ماقساتى - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعىن دامىتۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ. قازىرگى ۋاقىتتا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە «فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىقتى» قالىپتاستىرۋ ماسەلەسىن نەگىزگە الۋدىڭ وزەكتىلىگىن ارتتىرىپ وتىر.
وقۋشىلاردىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعى ەڭ الدىمەن بىرىنشىدەن، ۇيدەن وتباسىنان باستالادى. ويتكەنى، اتا - انالاردىڭ بالالاردى وقىتۋى جانە تاربيەلەۋى ۇلتتىق جوسپاردا فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىقتىڭ نەگىزگى تەتىكتەرىنىڭ (مەحانيزمدەرىنىڭ) ءبىرى بولىپ كورسەتىلگەن.
بىرىنشىدەن، فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىق دەگەنىمىز - ادامداردىڭ الەۋمەتتىك، مادەني، ساياسي جانە ەكونوميكالىق قىزمەتتەرگە ارالاسۋى. ءبىز ەكونوميكامىزداعى، الەۋمەتتىك – ساياسي جانە رۋحاني ومىرىمىزدەگى جەتىستىكتەردى زاڭدى تۇردە ماقتان ەتەمىز. ءتىپتى «ەكونوميكا» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزىن سوزبە ءسوز اۋدارساق «ءۇي شارۋاشىلىعى» دەگەندى بىلدىرەدى. سوندىقتان دا وتباسىنداعى ەكونوميكانى مەملەكەتتىك ەكونوميكانىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە قاراۋعا تۋرا كەلەدى. دەمەك، وعان بايىپتى تۇردە بىلىممەن ءارى شارۋاقورلىقپەن قاراۋ كەرەك.
بىلىممەن قاراۋ دەگەن تۇسىنىكتى، ال شارۋاقورلىقپەن قاراۋ دەگەن نە نارسە؟ شارۋاقورلىقپەن قاراۋ دەگەنىمىز مىناۋ: ۇيدە جەلىنبەي قالعان ناننىڭ ۇزىندەرىن، قابىقتارىن جانە كەۋىپ قالعان ناندى ەشقاشان لاقتىرىپ تاستاماۋ. ناننىڭ ءبىزدىڭ ومىرىمىزدەگى ماڭىزى تۋرالى – بۇل تاماققا اتا - انا بالاسىن ىزگى قۇرمەتپەن قاراۋعا تاربيەلەۋ كەرەك. حالقىمىز ناندى ەجەلدەن قاستەرلەپ، قۇرمەتتەپ كەلەدى. الايدا ناننىڭ بار ەكەنىنە ءارى ونىڭ ءارقاشان بولاتىنىنا دەگەن سەنىمدىلىك. ادامعا جالعىز نان عانا قاجەت ەمەس، ءبىراق ناندا مينەرالدى زاتتار بار. مىسالى، كاليي ورتالىق نەرۆ جۇيەسىنىڭ قالىپتى جۇمىس ىستەۋىندە جەتەكشى رول اتقارادى، تەمىر – قان تۇزەتىن ەلەمەنت جانە ت. ب. بيداي مەن قارا بيدايدىڭ دانىندە ۆيتاميندەردىڭ ەداۋىر مولشەرى بار. اسىرەسە، ول ۆ توبىنداعى ۆيتاميندەرگە: تيامين (ۆ1)، ريبوفلاۆين (ۆ2)، نيكوتين قىشقىلىنا (رر) باي. بالالاردىڭ تاماقتانۋىندا ۆ2 جانە رر ۆيتاميندەرىنىڭ ءرولى وتە زور. بالانىڭ بويىنىڭ وسۋىنە ىقپال ەتەدى. بۇل جەردە نانعا دەگەن قۇرمەت، شارۋاقورلىقپەن پايدالانۋ تۋرالى اڭگىمە ءتىپتى دە توتەنشە جاعدايعا بايلانىستى تۋىپ وتىرعان جوق. جالپى، بۇل جەردە اتا - انانىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعى، سونىڭ ىشىندە بالانىڭ نانعا دەگەن ۇقىپتىلىقپەن قاراۋى بولىپ وتىر.
وتباسىندا ءاربىر گرامدى، ۆاتتى، مينۋتتى ەسەپتەي المايتىن جانە دە ەسەپتەگىسى كەلمەيتىن بالانىڭ ءۇي شارۋاسىنا دا قىرى بولمايدى. بالانىڭ بويىنا رۋحاني قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋعا، جاعىمسىز مىنەز - قۇلىق ادەتتەردەن ارىلتۋعا كومەك بەرەتىن فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىق اتا - انا بويىندا دا بولۋعا ءتيىس. اتا – انالار بالانىڭ ۇعىنۋىنا كومەكتەسۋلەرى كەرەك. ۇيدە جارىق پەن تۇرمىستىق پريبورلاردى دەر كەزىندە ءسوندىرۋ، توكتان اجىراتۋ قاجەتتىگىن، ەسىك الداعى سۋ قۇبىرىنىڭ كرانى ارقىلى تامشىدان وزەن قۇرالىپ قايتا اعىپ كەتىپ جاتقانىن بالا بىلۋگە ءتيىس. ەڭبەكتىڭ باعاسىن بىلگەن بالا ونىڭ ناتيجەسىن دە جاقسى باعالاي بىلەدى. وسىنىڭ بارىندە اسا تەرەڭ اتا - انانىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعى تۇر. بالاسىنىڭ بويىنا ادامگەرشىلىك پروبلەماسىن جانە تاۋەلسىزدىك ەلىمىزدىڭ بايلىعىنا ۇنەمدىلىكپەن، ىجداھاتتىلىقپەن قاراۋعا، ادام ەڭبەگىمەن جاسالعان نارسەنىڭ ءبارىن باعالاي بىلەتىن ازاماتتىق ەڭ جاقسى قاسيەتتەردى دارىتۋ. اتا – انا بالانىڭ ەڭ اۋەلى وزدەرى ىستەي الاتىندى ۇيرەتۋى ءتيىس. اكەسى دانەكەرلەي بىلسە – بالاسىن دا ۇيرەتسىن. اناسى: ون ساۋساعىنان ونەر تامعان شەبەر ەكەن، ارينە قىزىن ونەرىنە ءسوزسىز ۇيرەتەدى.
ەكىنشىدەن، فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىق دەگەنىمىز – ءومىر بويى ءبىلىم الۋىنا ىقپال ەتەتىن، اۆتورلىق بازا جاساۋ. ءومىر بويى ىزدەنۋ، ياعني بۇگىنگى جاھاندانۋ داۋىرىندەگى زامان اعىمىنا قاراي ىلەسىپ وتىرۋ.
وقۋشىلاردىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعى ەكىنشىدەن، مەكتەپتەن باستالادى.
مەكتەپ - ۇيرەتەتىن ورتا، ونىڭ جۇرەگى - ءمۇعالىم. وقۋشىنىڭ بويىنا ءبىلىم ءنارىن دارىتۋعا كومەك بەرەتىن فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىق ءمۇعالىم بويىندا دا بولۋى ءتيىس. بارلىق ەلدە بالاعا ءبىلىم بەرۋ ەرەكشە ورىن الىپ كەلەدى. بالالاردىڭ ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋعا، بايلىعىمىز دا، باقىتىمىز دا بولعان ماڭگىلىك تاۋەلسىزدىگىمىزدى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاي بىلۋگە وقۋشىلاردى تاربيەلەۋ مۇعالىمدەردىڭ باستى بورىشى. ءمۇعالىم ساباقتى تۇرلەندىرىپ، ومىرمەن بايلانىستىرىپ وتۋىندە، پاندىك بىلىمدەرىنە، ەپتىلىكتەرىنە جانە ساۋاتتىلىعىنا سۇيەنە وتىرىپ، وقۋ پاندەرى ارقىلى، وقۋشىلاردىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعىن قالىپتاستىرۋ نەگىزىندە جۇزەگە اسادى.
تەك ءبىلىم عانا باسەكەگە قابىلەتتى تۇلعانى قالىپتاستىرا الادى. سوندىقتان دا ءمۇعالىم ساپالى ءبىلىم، ساليقالى وي - ءورىسى كەڭ تۇلعانى قالىپتاستىرۋى ءۇشىن 45 مينۋتتىق ساباعىن قازىرگى زامانعى ءبىلىم بەرۋدىڭ جاڭا تەحنولوگيالارىن قولدانا وتىرىپ ءوتۋ كەرەك. وسى جەردە ورىس پەداگوگى ا.س.ماكارەنكونىڭ «45 جىل ءمۇعالىم بولسا دا 45 مينۋتتىق ساباعىنا دايىندالىپ كەلۋ كەرەك» دەگەن ناقىل ءسوزىن ەسكە الۋعا بولادى. ءمۇعالىم وقۋشىنى تەك قانا مەكتەپتىڭ باعدارلاماسىمەن شەكتەلىپ قالدىرماي، تەوريالىق بىلىمدەرىن پراكتيكالىق جۇمىستارمەن، ومىرمەن بايلانىستىرا بىلۋگە ۇيرەتۋ كەرەك. وسىنداي ءادىس - تاسىلدەردى تۇرلەندىرىپ، جۇيەلى تۇردە پايدالانىپ ءمۇعالىمنىڭ شاكىرتتەرى ءوز بەتىمەن جۇمىس ىستەۋگە تەز ۇيرەنەدى.
فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىقتىڭ نەگىزگى مىندەتى - ءمۇعالىم بالانى وقىتا وتىرىپ، ونىڭ ەركىندىگىن، بەلسەندىلىگىن، شىعارماشىلىق تۇرعىدا ويلاۋىن قالىپتاستىرىپ جانە دە بالانىڭ ءوز بەتىنشە شەشىم قابىلداۋعا داعدىلاندىرۋ.
وسىعان وراي وقۋشىلاردىڭ العان بىلىمدەرى نەگىزىندە ارەكەت ەتۋگە قابىلەتتىلىك پەن دانالىقتى بىلدىرەتىن قۇزىرەتتەردى قالىپتاسىتىرۋ ورتا مەكتەپتەردەگى جاراتىلىستانۋ باعىتىنداعى پاندەر باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. وي - ءورىسى كەڭ تۇلعانى قالىپتاستىرۋدا جاراتىلىستانۋ پاندەرىنىڭ ورنى ەرەكشە. جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ ىشىندە، وزگەلەرىنەن گورى، تەزىرەك دامىپ، كۇندەلىكتى ومىردە كەڭىنەن قولدانىس تاپقانى فيزيكا. سوندىقتان دا بولار، بۇگىنگى تاڭداعى رول اتقاراتىن جەتەكشى عىلىمداردىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر. جىل سايىن كوپتەگەن جاڭاشىلداردىڭ بەتى اشىلۋدا. فيزيكا عىلىمىنىڭ ىلگەرىلەگەن العى شەبىن بىلاي قويعاندا، ءتىپتى ونىڭ كۇنبە - كۇنگى تۇرمىستا جان - جاقتى ورىن تەبە باستاعان سالالارىن فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعى بار وقۋشىلار ەركىن بويلاپ الۋى كەرەك.
فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىقتى قالىپتاستىرۋ - جاراتىلىستانۋ باعىتىنداعى پاندەر وقۋشىلاردىڭ ومىرلىك داعدىلارىن دامىتۋدىڭ باستى شارتى.
فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىقتى قالىپتاستىرۋ - وقۋشىنىڭ لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋدىڭ ۇيلەسىمدى جولى.
ولاي بولسا، فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىق وقۋشىنىڭ بەلگىلى ورتادا ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن قاجەتتى دەپ سانالاتىن جانە ءبىلىم، بىلىك داعدىلارىنىڭ جيىنتىعى. ول تەك ءبىلىم مەن بىلىك الەمىنە بارۋدىڭ جولى عانا ەمەس، ۇلتتىق الەۋمەتتىك دامۋىنىڭ ولشەمى.
وقۋشىلاردىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىقتارىن دامىتۋ ءۇشىن جاراتىلىستانۋ باعىتىنداعى پاندەر وقۋشىلاردىڭ ساپالى ەسەپتەردى ءوز بەتىنشە شىعارۋىنا كوپ كوڭىل بولەدى. ساپالى ەسەپتەر وقۋشىنىڭ لوگيكالىق ويلاۋ قاسيەتىن شىڭدايدى جانە پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرادى. ساباقتا ءارتۇرلى ءادىس - تاسىلدەردى قولدانا وتىرىپ، وقۋشىلاردىڭ وي - ءورىسىن دامىتۋعا، ەسەپتەر شىعارۋ كەزىندە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋعا، تەوريالىق بىلىمدەرىن پراكتيكادا قولدانا بىلۋگە ۇيرەتەدى.
وسىنداي ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن مىنانداي مىندەتتەرگە توقتالايىق.
1. وقۋشىنىڭ العان تەوريالىق بىلىمدەرىن پراكتيكامەن ۇشتاستىرا ءبىلۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ العان ساپالى بىلىمدەرىن ومىردە قولدانا بىلۋگە ۇيرەتۋ.
3. كەز كەلگەن پروبلەمالىق سيتۋاسيالاردىڭ شەشىمىن تابا بىلۋگە ۇيرەتۋ
4. وقۋشىلاردى ىزدەنىسكە باۋلىپ، ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەۋگە ۇيرەتۋ
5. وقۋشىلاردىڭ بىلىمدەرىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋداعى 2011 – 2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىنداعى حالىقارالىق زەرتتەۋلەرگە ( TIMS، PISA جانە PIRLS) قاتىستىرۋ.
ساپالى ەسەپتەر شىعارۋ بارىسىندا وقۋشىلار قاجەتتى كولەمدەگى ءبىلىمدى يگەرىپ قانا قويماستان، ءوز بەتىنشە شەشىم قابىلداۋعا جانە بولاشاقتا ماماندىق تاڭداۋىنا ىنتالاندىرىلادى. ساباقتا ساپالى ەسەپتەر شىعارۋ ارقىلى العان بىلىمدەرىن وقۋشىلار كۇندەلىكتى ومىرمەن بايلانىستىرىپ وتىرادى، ويتكەنى وقۋشى ويلاۋعا دا ويلانۋعا دا قابىلەتتى.
پرەزيدەنتىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ بيىلعى جولداۋىندا: «قازاقستان - 2050» ستراتەگياسى – بارلىق ساليقانى قامتيتىن جانە ۇزدىكسىز ءوسۋدى قامتاماسىز ەتەتىن جاڭعىرۋ جولى. ول – ەلدىگىمىز بەن بىرلىگىمىز، ەرلىگىمىز بەن ەڭبەگىمىز سىنالاتىن، سىنالا ءجۇرىپ شىڭدالاتىن ۇلكەن ەمتيحان. ستراتەگيانىڭ مۇلتىكسىز ورىنداپ، ەمتيحاننان مۇدىرمەي ءوتۋ، ورتاق پارىز، ابىرويلى مىندەت!» دەيدى. وسى ورتاق پارىزدى، ابىرويلى مىندەتتى كىم قالاي تۇسىنەدى، كىم قالاي ورىندايدى. ەلباسىمىزدىڭ جىلقى جىلىنداعى جولداۋىن مۇعالىمدەردىڭ نەگىزگى ورىنداۋ مىندەتىنە: ءپان ساباقتارىندا بولاشاق قازاقستاننىڭ ناعىز ازاماتىنىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعىن دامىتۋ بولىپ وتىر.
ورتاق وتانىمىز – قازاقستاننىڭ ودان ءارى ماڭگىلىك ەل بولىپ وركەندەۋى ءۇشىن، جان – جاقتى دامۋى ءۇشىن وقۋشىلاردىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعىن دامىتۋ ارقاسىندا تالاي اسۋلاردان ابىرويمەن وتەمىز دەپ جانە مۇعالىمدەر تەك قانا ادال ساليقالى ەڭبەك ەتىپ، فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعى بار تۇلعا تاربيەلەپ شىعارىمىز دەپ ۇادە ەتەمىز
«بىلىمنەن قىمبات نارسە جوق.
كوڭىلدە جاتسا باسپاي توت» دەگەندەي وقۋشىلار العان ساپالى بىلىمدەرىن، تاربيەسىن، بويعا دارىعان ونەرلەرىن ۇنەمى جاڭعىرتىپ، جەتىلدىرىپ ونى عىلىمي جەتىستىكتەرمەن تولىقتىرىپ وتىرۋى ءتيىس.
قورىتا ايتقاندا، فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىقتى جۇزەگە اسىرۋدىڭ باستى مىندەتى - وقۋشىلاردىڭ تەوريالىق بىلىمدەرىن پراكتيكالىق تۇرعىدا قولدانۋىمەن قاتار تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ كەلەشەگىنە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋعا ۇلەستەرىن قوسۋ بولىپ تابىلادى. وسى رەتتە، جاراتىلىستانۋ باعىتىنداعى پاندەرىن دۇرىس جۇرگىزە ءبىلۋدىڭ ماڭىزى زور.
«بوگەن» جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ ءمۇعالىمى
اسىلبەك روزا نىسان قىزى
وقۋشىلاردىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعىن دامىتۋ - باستى مىندەت
2012 جىلعى 27 قاڭتارداعى ەلباسى ن. نازاربايەۆتىڭ «الەۋمەتتىك – ەكونوميكالىق جاڭعىرتۋ - قازاقستان دامۋىنىڭ باستى باعىتى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعىن دامىتۋ ماقساتىندا 5 جىلدىق ۇلتتىق جوسپاردى قابىلداۋ مىندەتى قويىلعان.
ۇلتتىق جوسپاردىڭ ماقساتى - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعىن دامىتۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ. قازىرگى ۋاقىتتا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە «فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىقتى» قالىپتاستىرۋ ماسەلەسىن نەگىزگە الۋدىڭ وزەكتىلىگىن ارتتىرىپ وتىر.
وقۋشىلاردىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعى ەڭ الدىمەن بىرىنشىدەن، ۇيدەن وتباسىنان باستالادى. ويتكەنى، اتا - انالاردىڭ بالالاردى وقىتۋى جانە تاربيەلەۋى ۇلتتىق جوسپاردا فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىقتىڭ نەگىزگى تەتىكتەرىنىڭ (مەحانيزمدەرىنىڭ) ءبىرى بولىپ كورسەتىلگەن.
بىرىنشىدەن، فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىق دەگەنىمىز - ادامداردىڭ الەۋمەتتىك، مادەني، ساياسي جانە ەكونوميكالىق قىزمەتتەرگە ارالاسۋى. ءبىز ەكونوميكامىزداعى، الەۋمەتتىك – ساياسي جانە رۋحاني ومىرىمىزدەگى جەتىستىكتەردى زاڭدى تۇردە ماقتان ەتەمىز. ءتىپتى «ەكونوميكا» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزىن سوزبە ءسوز اۋدارساق «ءۇي شارۋاشىلىعى» دەگەندى بىلدىرەدى. سوندىقتان دا وتباسىنداعى ەكونوميكانى مەملەكەتتىك ەكونوميكانىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە قاراۋعا تۋرا كەلەدى. دەمەك، وعان بايىپتى تۇردە بىلىممەن ءارى شارۋاقورلىقپەن قاراۋ كەرەك.
بىلىممەن قاراۋ دەگەن تۇسىنىكتى، ال شارۋاقورلىقپەن قاراۋ دەگەن نە نارسە؟ شارۋاقورلىقپەن قاراۋ دەگەنىمىز مىناۋ: ۇيدە جەلىنبەي قالعان ناننىڭ ۇزىندەرىن، قابىقتارىن جانە كەۋىپ قالعان ناندى ەشقاشان لاقتىرىپ تاستاماۋ. ناننىڭ ءبىزدىڭ ومىرىمىزدەگى ماڭىزى تۋرالى – بۇل تاماققا اتا - انا بالاسىن ىزگى قۇرمەتپەن قاراۋعا تاربيەلەۋ كەرەك. حالقىمىز ناندى ەجەلدەن قاستەرلەپ، قۇرمەتتەپ كەلەدى. الايدا ناننىڭ بار ەكەنىنە ءارى ونىڭ ءارقاشان بولاتىنىنا دەگەن سەنىمدىلىك. ادامعا جالعىز نان عانا قاجەت ەمەس، ءبىراق ناندا مينەرالدى زاتتار بار. مىسالى، كاليي ورتالىق نەرۆ جۇيەسىنىڭ قالىپتى جۇمىس ىستەۋىندە جەتەكشى رول اتقارادى، تەمىر – قان تۇزەتىن ەلەمەنت جانە ت. ب. بيداي مەن قارا بيدايدىڭ دانىندە ۆيتاميندەردىڭ ەداۋىر مولشەرى بار. اسىرەسە، ول ۆ توبىنداعى ۆيتاميندەرگە: تيامين (ۆ1)، ريبوفلاۆين (ۆ2)، نيكوتين قىشقىلىنا (رر) باي. بالالاردىڭ تاماقتانۋىندا ۆ2 جانە رر ۆيتاميندەرىنىڭ ءرولى وتە زور. بالانىڭ بويىنىڭ وسۋىنە ىقپال ەتەدى. بۇل جەردە نانعا دەگەن قۇرمەت، شارۋاقورلىقپەن پايدالانۋ تۋرالى اڭگىمە ءتىپتى دە توتەنشە جاعدايعا بايلانىستى تۋىپ وتىرعان جوق. جالپى، بۇل جەردە اتا - انانىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعى، سونىڭ ىشىندە بالانىڭ نانعا دەگەن ۇقىپتىلىقپەن قاراۋى بولىپ وتىر.
وتباسىندا ءاربىر گرامدى، ۆاتتى، مينۋتتى ەسەپتەي المايتىن جانە دە ەسەپتەگىسى كەلمەيتىن بالانىڭ ءۇي شارۋاسىنا دا قىرى بولمايدى. بالانىڭ بويىنا رۋحاني قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋعا، جاعىمسىز مىنەز - قۇلىق ادەتتەردەن ارىلتۋعا كومەك بەرەتىن فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىق اتا - انا بويىندا دا بولۋعا ءتيىس. اتا – انالار بالانىڭ ۇعىنۋىنا كومەكتەسۋلەرى كەرەك. ۇيدە جارىق پەن تۇرمىستىق پريبورلاردى دەر كەزىندە ءسوندىرۋ، توكتان اجىراتۋ قاجەتتىگىن، ەسىك الداعى سۋ قۇبىرىنىڭ كرانى ارقىلى تامشىدان وزەن قۇرالىپ قايتا اعىپ كەتىپ جاتقانىن بالا بىلۋگە ءتيىس. ەڭبەكتىڭ باعاسىن بىلگەن بالا ونىڭ ناتيجەسىن دە جاقسى باعالاي بىلەدى. وسىنىڭ بارىندە اسا تەرەڭ اتا - انانىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعى تۇر. بالاسىنىڭ بويىنا ادامگەرشىلىك پروبلەماسىن جانە تاۋەلسىزدىك ەلىمىزدىڭ بايلىعىنا ۇنەمدىلىكپەن، ىجداھاتتىلىقپەن قاراۋعا، ادام ەڭبەگىمەن جاسالعان نارسەنىڭ ءبارىن باعالاي بىلەتىن ازاماتتىق ەڭ جاقسى قاسيەتتەردى دارىتۋ. اتا – انا بالانىڭ ەڭ اۋەلى وزدەرى ىستەي الاتىندى ۇيرەتۋى ءتيىس. اكەسى دانەكەرلەي بىلسە – بالاسىن دا ۇيرەتسىن. اناسى: ون ساۋساعىنان ونەر تامعان شەبەر ەكەن، ارينە قىزىن ونەرىنە ءسوزسىز ۇيرەتەدى.
ەكىنشىدەن، فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىق دەگەنىمىز – ءومىر بويى ءبىلىم الۋىنا ىقپال ەتەتىن، اۆتورلىق بازا جاساۋ. ءومىر بويى ىزدەنۋ، ياعني بۇگىنگى جاھاندانۋ داۋىرىندەگى زامان اعىمىنا قاراي ىلەسىپ وتىرۋ.
وقۋشىلاردىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعى ەكىنشىدەن، مەكتەپتەن باستالادى.
مەكتەپ - ۇيرەتەتىن ورتا، ونىڭ جۇرەگى - ءمۇعالىم. وقۋشىنىڭ بويىنا ءبىلىم ءنارىن دارىتۋعا كومەك بەرەتىن فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىق ءمۇعالىم بويىندا دا بولۋى ءتيىس. بارلىق ەلدە بالاعا ءبىلىم بەرۋ ەرەكشە ورىن الىپ كەلەدى. بالالاردىڭ ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋعا، بايلىعىمىز دا، باقىتىمىز دا بولعان ماڭگىلىك تاۋەلسىزدىگىمىزدى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاي بىلۋگە وقۋشىلاردى تاربيەلەۋ مۇعالىمدەردىڭ باستى بورىشى. ءمۇعالىم ساباقتى تۇرلەندىرىپ، ومىرمەن بايلانىستىرىپ وتۋىندە، پاندىك بىلىمدەرىنە، ەپتىلىكتەرىنە جانە ساۋاتتىلىعىنا سۇيەنە وتىرىپ، وقۋ پاندەرى ارقىلى، وقۋشىلاردىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعىن قالىپتاستىرۋ نەگىزىندە جۇزەگە اسادى.
تەك ءبىلىم عانا باسەكەگە قابىلەتتى تۇلعانى قالىپتاستىرا الادى. سوندىقتان دا ءمۇعالىم ساپالى ءبىلىم، ساليقالى وي - ءورىسى كەڭ تۇلعانى قالىپتاستىرۋى ءۇشىن 45 مينۋتتىق ساباعىن قازىرگى زامانعى ءبىلىم بەرۋدىڭ جاڭا تەحنولوگيالارىن قولدانا وتىرىپ ءوتۋ كەرەك. وسى جەردە ورىس پەداگوگى ا.س.ماكارەنكونىڭ «45 جىل ءمۇعالىم بولسا دا 45 مينۋتتىق ساباعىنا دايىندالىپ كەلۋ كەرەك» دەگەن ناقىل ءسوزىن ەسكە الۋعا بولادى. ءمۇعالىم وقۋشىنى تەك قانا مەكتەپتىڭ باعدارلاماسىمەن شەكتەلىپ قالدىرماي، تەوريالىق بىلىمدەرىن پراكتيكالىق جۇمىستارمەن، ومىرمەن بايلانىستىرا بىلۋگە ۇيرەتۋ كەرەك. وسىنداي ءادىس - تاسىلدەردى تۇرلەندىرىپ، جۇيەلى تۇردە پايدالانىپ ءمۇعالىمنىڭ شاكىرتتەرى ءوز بەتىمەن جۇمىس ىستەۋگە تەز ۇيرەنەدى.
فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىقتىڭ نەگىزگى مىندەتى - ءمۇعالىم بالانى وقىتا وتىرىپ، ونىڭ ەركىندىگىن، بەلسەندىلىگىن، شىعارماشىلىق تۇرعىدا ويلاۋىن قالىپتاستىرىپ جانە دە بالانىڭ ءوز بەتىنشە شەشىم قابىلداۋعا داعدىلاندىرۋ.
وسىعان وراي وقۋشىلاردىڭ العان بىلىمدەرى نەگىزىندە ارەكەت ەتۋگە قابىلەتتىلىك پەن دانالىقتى بىلدىرەتىن قۇزىرەتتەردى قالىپتاسىتىرۋ ورتا مەكتەپتەردەگى جاراتىلىستانۋ باعىتىنداعى پاندەر باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. وي - ءورىسى كەڭ تۇلعانى قالىپتاستىرۋدا جاراتىلىستانۋ پاندەرىنىڭ ورنى ەرەكشە. جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ ىشىندە، وزگەلەرىنەن گورى، تەزىرەك دامىپ، كۇندەلىكتى ومىردە كەڭىنەن قولدانىس تاپقانى فيزيكا. سوندىقتان دا بولار، بۇگىنگى تاڭداعى رول اتقاراتىن جەتەكشى عىلىمداردىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر. جىل سايىن كوپتەگەن جاڭاشىلداردىڭ بەتى اشىلۋدا. فيزيكا عىلىمىنىڭ ىلگەرىلەگەن العى شەبىن بىلاي قويعاندا، ءتىپتى ونىڭ كۇنبە - كۇنگى تۇرمىستا جان - جاقتى ورىن تەبە باستاعان سالالارىن فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعى بار وقۋشىلار ەركىن بويلاپ الۋى كەرەك.
فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىقتى قالىپتاستىرۋ - جاراتىلىستانۋ باعىتىنداعى پاندەر وقۋشىلاردىڭ ومىرلىك داعدىلارىن دامىتۋدىڭ باستى شارتى.
فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىقتى قالىپتاستىرۋ - وقۋشىنىڭ لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋدىڭ ۇيلەسىمدى جولى.
ولاي بولسا، فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىق وقۋشىنىڭ بەلگىلى ورتادا ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن قاجەتتى دەپ سانالاتىن جانە ءبىلىم، بىلىك داعدىلارىنىڭ جيىنتىعى. ول تەك ءبىلىم مەن بىلىك الەمىنە بارۋدىڭ جولى عانا ەمەس، ۇلتتىق الەۋمەتتىك دامۋىنىڭ ولشەمى.
وقۋشىلاردىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىقتارىن دامىتۋ ءۇشىن جاراتىلىستانۋ باعىتىنداعى پاندەر وقۋشىلاردىڭ ساپالى ەسەپتەردى ءوز بەتىنشە شىعارۋىنا كوپ كوڭىل بولەدى. ساپالى ەسەپتەر وقۋشىنىڭ لوگيكالىق ويلاۋ قاسيەتىن شىڭدايدى جانە پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرادى. ساباقتا ءارتۇرلى ءادىس - تاسىلدەردى قولدانا وتىرىپ، وقۋشىلاردىڭ وي - ءورىسىن دامىتۋعا، ەسەپتەر شىعارۋ كەزىندە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋعا، تەوريالىق بىلىمدەرىن پراكتيكادا قولدانا بىلۋگە ۇيرەتەدى.
وسىنداي ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن مىنانداي مىندەتتەرگە توقتالايىق.
1. وقۋشىنىڭ العان تەوريالىق بىلىمدەرىن پراكتيكامەن ۇشتاستىرا ءبىلۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ العان ساپالى بىلىمدەرىن ومىردە قولدانا بىلۋگە ۇيرەتۋ.
3. كەز كەلگەن پروبلەمالىق سيتۋاسيالاردىڭ شەشىمىن تابا بىلۋگە ۇيرەتۋ
4. وقۋشىلاردى ىزدەنىسكە باۋلىپ، ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەۋگە ۇيرەتۋ
5. وقۋشىلاردىڭ بىلىمدەرىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋداعى 2011 – 2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىنداعى حالىقارالىق زەرتتەۋلەرگە ( TIMS، PISA جانە PIRLS) قاتىستىرۋ.
ساپالى ەسەپتەر شىعارۋ بارىسىندا وقۋشىلار قاجەتتى كولەمدەگى ءبىلىمدى يگەرىپ قانا قويماستان، ءوز بەتىنشە شەشىم قابىلداۋعا جانە بولاشاقتا ماماندىق تاڭداۋىنا ىنتالاندىرىلادى. ساباقتا ساپالى ەسەپتەر شىعارۋ ارقىلى العان بىلىمدەرىن وقۋشىلار كۇندەلىكتى ومىرمەن بايلانىستىرىپ وتىرادى، ويتكەنى وقۋشى ويلاۋعا دا ويلانۋعا دا قابىلەتتى.
پرەزيدەنتىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ بيىلعى جولداۋىندا: «قازاقستان - 2050» ستراتەگياسى – بارلىق ساليقانى قامتيتىن جانە ۇزدىكسىز ءوسۋدى قامتاماسىز ەتەتىن جاڭعىرۋ جولى. ول – ەلدىگىمىز بەن بىرلىگىمىز، ەرلىگىمىز بەن ەڭبەگىمىز سىنالاتىن، سىنالا ءجۇرىپ شىڭدالاتىن ۇلكەن ەمتيحان. ستراتەگيانىڭ مۇلتىكسىز ورىنداپ، ەمتيحاننان مۇدىرمەي ءوتۋ، ورتاق پارىز، ابىرويلى مىندەت!» دەيدى. وسى ورتاق پارىزدى، ابىرويلى مىندەتتى كىم قالاي تۇسىنەدى، كىم قالاي ورىندايدى. ەلباسىمىزدىڭ جىلقى جىلىنداعى جولداۋىن مۇعالىمدەردىڭ نەگىزگى ورىنداۋ مىندەتىنە: ءپان ساباقتارىندا بولاشاق قازاقستاننىڭ ناعىز ازاماتىنىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعىن دامىتۋ بولىپ وتىر.
ورتاق وتانىمىز – قازاقستاننىڭ ودان ءارى ماڭگىلىك ەل بولىپ وركەندەۋى ءۇشىن، جان – جاقتى دامۋى ءۇشىن وقۋشىلاردىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعىن دامىتۋ ارقاسىندا تالاي اسۋلاردان ابىرويمەن وتەمىز دەپ جانە مۇعالىمدەر تەك قانا ادال ساليقالى ەڭبەك ەتىپ، فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعى بار تۇلعا تاربيەلەپ شىعارىمىز دەپ ۇادە ەتەمىز
«بىلىمنەن قىمبات نارسە جوق.
كوڭىلدە جاتسا باسپاي توت» دەگەندەي وقۋشىلار العان ساپالى بىلىمدەرىن، تاربيەسىن، بويعا دارىعان ونەرلەرىن ۇنەمى جاڭعىرتىپ، جەتىلدىرىپ ونى عىلىمي جەتىستىكتەرمەن تولىقتىرىپ وتىرۋى ءتيىس.
قورىتا ايتقاندا، فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىقتى جۇزەگە اسىرۋدىڭ باستى مىندەتى - وقۋشىلاردىڭ تەوريالىق بىلىمدەرىن پراكتيكالىق تۇرعىدا قولدانۋىمەن قاتار تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ كەلەشەگىنە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋعا ۇلەستەرىن قوسۋ بولىپ تابىلادى. وسى رەتتە، جاراتىلىستانۋ باعىتىنداعى پاندەرىن دۇرىس جۇرگىزە ءبىلۋدىڭ ماڭىزى زور.
You Might Also Like
-
ن. ۆ. گوگول اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبى
