وقۋشىلاردىڭ سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋداعى جاڭا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردىڭ تيىمدىلىگى
وقۋشىلاردىڭ سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋداعى جاڭا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردىڭ تيىمدىلىگى
قانداشبەكوۆ باۋىرجان - تاراز قالاسى،
№ 16 ورتا مەكتەبىنىڭ دەنە شىنىقتىرۋ ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
قازىرگى كەزدە ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنىڭ الدىندا تۇرعان مىندەتتەردىڭ ءبىرى – جاس ۇرپاقتىڭ سالاۋاتتى ءومىر سۇرۋگە كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ، ولاردىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋعا، قورشاعان ورتاسىن تازا ۇستاۋعا جانە جوعارى، ساپالى ءبىلىم الىپ، سول ءبىلىمدى كەلەشەكتەگى ومىرىندە پايدالانا بىلۋگە تاربيەلەۋ. ءومىر سالتى مەن دەنساۋلىق اراسىنداعى ءوزارا بايلانىس سالاۋاتتى ءومىر سالتى ۇعىمىن قۇراستىرادى. سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋدا، سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ ماسەلەلەرىن جەتىلدىرەتىن، وسى سالاداعى باسىمدىلىقتاردى انىقتايتىن عىلىم دا، وسكەلەڭ ۇرپاقتى وقىتۋ، تاربيەلەۋ فورمالارى مەن جاڭا ادىستەردى ۇستاناتىن ءبىلىم دە قاجەت. مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ تۋرالى العان بىلىمدەرى بولاشاق ازاماتتاردىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاپ قالۋعا بەرىك تىرەك بولادى.
مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ بۇل:
- بىرىنشىدەن، جەكە تۇلعانىڭ ءوزىن قورشاعان جانسىز جانە جاندى تابيعي ورتامەن جان – جاقتى ۇيلەسىم تاۋىپ، ءوز عۇمىرىن وتانى، ەلى، وتباسى جانە ءوزى ءۇشىن بارىنشا پايدالى وتكىزۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ؛
- ەكىنشىدەن، سالاۋاتتى ءومىر سالتى – ول دەنساۋلىقتىڭ ۇيلەسىمدى دامىپ، ساقتالۋى مەن ورنىعۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا دەنساۋلىقتى نىعايتۋعا باعىتتالعان ءىس – شارالاردى جۇرگىزۋ.
مەكتەپتەگى وقۋشى دەنساۋلىعىن ساقتاۋ مەن قالىپتاستىرۋدىڭ باستى ماقساتى: تۇلعانىڭ پسيحولوگيالىق، دەنە – قيمىل ارەكەتتەرىنىڭ مۇمكىندىكتەرى مەن جاس ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرىپ، گيگيەنالىق ۇعىمداردى، سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ ءۋاجدامالارىن، جەكە باس تازالىعىن جەتە ءتۇسىندىرۋ؛
ولاردىڭ مىنەز – قۇلقىندا بەلگىلى گيگيەنالىق تۇراقتىلىقتى قالىپتاستىرۋ، وزىنە - ءوزى قىزمەت ەتۋ، دەنساۋلىعىن ساقتاۋ، نىعايتۋ، مادەني – گيگيەنالىق مىنەز – قۇلىق داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى.
سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن قانداي جاعدايلارعا نازار اۋدارۋ كەرەك؟
ءومىر سالتى دەگەنىمىز نە؟
بۇل جەكە ادامنىڭ تىرشىلىك ەتۋگە باعىتتالعان مۇمكىندىكتەرىن قالىپتاستىرۋ. بىزدىڭشە، ادامنىڭ الەۋمەتتىك – پسيحولوگيالىق جانە بيولوگيالىق جاقتان سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋعا مىنا جاعدايلار نەگىز بولا الادى:
- بەلسەندى قوزعالىس ناتيجەسىندە ورگانيزمدى شىنىقتىرۋ دەنە تاربيەسى نەمەسە سپورتپەن شۇعىلدانۋ؛
فيزيكالىق ەڭبەكتىڭ گيگيەنالىق تالاپتارىن جۇزەگە اسىرۋ؛
- جەكە جانە الەۋمەتتىك گيگيەنالىق تالاپتارىن جۇزەگە اسىرۋ؛
- قارىم – قاتىناس جانە ەكولوگيالىق مادەنيەتكە جەتۋ؛
- دۇرىس جىنىستىق تاربيە الۋ؛
- زياندى ادەتتەردەن اۋلاق بولۋ.
بالالاردى جاسىنان سالاۋاتتى ءومىر سالتىنا قالىپتاستىرۋعا كۇش سالىپ، زياندى ادەتتەردەن ساقتاندىرۋىمىز كەرەك. دەنساۋلىق تاربيەسى – ورتاق ماسەلە. حالىق سانىنىڭ ءوسۋى، ونىڭ ساپاسى، دەننىڭ ساۋلىعى مەملەكەت ءال – اۋقاتىنىڭ دامۋىنا مۇرىندىق بولادى. سوندىقتان دا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ «قازاقستاننىڭ ەگەمەن مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ ستراتەگياسى» دەگەن ەڭبەگىندە سونىڭ 4 نەگىزگى كۇشىن اتاپ كورسەتتى. ونىڭ ءبىرى – جەر ۇستىندەگى بايلىق دەپ وتىرعانىمىز – ادام، ونىڭ ءبىلىمى مەن ىسكەرلىگى، تالانتى مەن مادەنيەتى، دەنساۋلىعى دەگەن ەدى.
جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپتەردە بولاشاق ۇرپاقتى زامان تالابىنا ساي وقىتۋ - كاسىبي دايارلىقتارىن جەتىلدىرۋدىڭ قۇرامداس ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى.
ءبىلىم - قوعامدى تۇراقتاندىراتىن، رۋحاني مۇرانى ساقتايتىن، ۇرپاقتى ۇرپاققا ساباقتاستىراتىن قۇرال. قولدا بار مۇمكىندىكتى پايدالانىپ وقىتۋدىڭ جاڭا ءادىس - تاسىلدەرىن ءتيىمدى قولدانۋ، جاڭا تەحنولوگيانى اركىمنىڭ ءوز ساباعىندا پايدالانۋ ارقىلى وقۋشى جاستاردى حالىقتىڭ ءداستۇر ۇردىسىندە ادامگەرشىلىككە، سالاۋاتتى ءومىر سۇرۋگە باۋلۋ دەنى ساۋ ۇرپاق تاربيەلەۋ دەنە تاربيەسى ءپانى مۇعالىمدەرىنىڭ باستى مىندەتى. ولاي بولسا، وقىتۋ مەن تاربيەلەۋدىڭ وي ەلەگىنەن وتەتىن ءادىس - تاسىلدەرىن، جاڭاشىل پەداگوگتاردىڭ تاپقان ادىستەمەلەرىن ءبىلىپ قانا قويۋ جەتكىلىكسىز، ونى اركىم ءوز مۇمكىندىگىنشە كۇندەلىكتى ساباقتا پايدالانۋ قاجەت. ءوزىمنىڭ 8 - سىنىپتارعا وتكىزگەن «اكروباتيكالىق جاتتىعۋلار» اتتى ساباعىمدا الدىمەن وقۋشىلارعا وتكەن تاقىرىتارعا بايلانىستى سۇراقتار بەرە وتىرىپ، بۇگىنگى جاڭا ساباقتىڭ قانداي تاقىرىپتا وتكەلى تۇرعانىن اشىپ الدىم. ساباق بارىسىندا وقۋشىلارعا جەڭىلدەتىلگەن لوگيكالىق سۇراقتار بەرىپ، كەيىن كۇردەلى سۇراقتاردى تاپسىرما رەتىندە بەرەمىن. سۇراقتارعا بايلانىستى جاۋابىن تاپقان وقۋشى، سول جەردە پراكتيكالىق تۇردە ورىنداپ كورسەتەدى. دەنە شىنىقتىرۋ ساباقتارىندا اقپاراتتىق - كوممۋنيكاتيۆتىك تەحنولوگيالارىن جانە ينتەرنەت مۇمكىندىكتەرىندە پايدالانۋعا بولادى، ساباقتى قورىتىندىلاۋ كەزەڭىندە قازاقستاننىڭ گيمناستيكالىق اكروباتيكا جاتتىعۋلارىنان وليمپيادا جەڭىمپازى ءاليا يۋسۋپوۆانىڭ بەيدجين وليمپياداسىنداعى قورسەتكەن سپورتىق ونەرى تۋرالى بەينە ءتۇسىرىلىم كورسەتتىم. ونداعى ماقساتىم وقۋشىلاردىڭ دەنە تاربيەسى جانە سپورت، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ تۋرالى بىلىمدەرىن دامىتۋ، پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
دەنە شىنىقتىرۋ پانىندە جاڭا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋدىڭ ورنى وراسان بولارى ھاق. وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ، ءبىلىم ساپاسىن كوتەرۋگە سىنىپتان تىس سپورتتىق شارالاردىڭ دا ماڭىزى زور. سونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى مەن قوزعالمالى ويىندارىن، ءار ءتۇرلى جارىستارىن، توعىزقۇمالاق، ارقان تارتىس، اۋدارىسپاق سىندى ويىن تۇرلەرىن وتكىزىپ وتىرۋ كەرەك. وسىنداي جۇمىستاردى جۇرگىزۋ ناتيجەسىندە وقۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگى ارتىپ، سپورتقا دەگەن بەيىمدىلىگى قالىپتاسادى. وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قابىلەتتەرىن ارتىرىپ، سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ، ادام دەنساۋلىعى وسى سپورتقا بايلانىستى ەكەندىگىن تۇسىنەدى. ناتيجەسىندە وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم ساپاسى ارتىپ، وقۋ توقساندارىندا جوعارى ساپاعا قول جەتكىزۋگە بولادى. جاڭاشا ادىستەردى ساباقتاردا ۇنەمى قولدانىسقا ەنگىزۋدە تەوريا مەن پراكتيكانىڭ ۇشتاسۋىنا ءمان بەرگەندە عانا جۇمىستىڭ مازمۇندىلىعى كورىنە الادى. وسى باعىتتاردا سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ، دەڭگەيلەپ سارالاپ وقىتۋ، جانە اقپاراتتىق – كوممۋنيكاتيۆتىك تەحنولوگيالارىنىڭ ءتيىمدى ادىستەرىن دەنە شىنىقتىرۋ پانىندە قولدانۋدى ۇسىنامىن. الدىمەن «دەنە شىنىقتىرۋ ءپانى نە بەرەدى؟» – دەگەن سۇراققا: «قيمىل قوزعالىستى بەرەدى. ماشىقتاندىرۋ. دەنە مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ. دەنەنى شىنىقتىرۋ، تاربيەلەۋ. جالپى دامىتۋ جاتتىعۋلارىن مەڭگەرتەدى. مەملەكەتتىك ستاندارتتىق باعدارلامانى جوسپارلاي ءبىلۋدى، نورماتيۆتىك تەست جاتتىعۋلاردى يگەرتۋدى بەرەدى».
دەنە تاربيەسى ساباعىندا سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ تەحنولوگياسىن ءتيىمدى پايدالانۋعا بولادى. وسى تەحنولوگيانىڭ شىعارماشىلىق بولىگىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، وي تولعاۋ جاساۋعا بولادى. مىسالى: دەنە شىنىقتىرۋ ساباعىندا ساباقتى ويىن تۇرىندە ۇيىمداستىرۋعا بولادى، ويىن ارقىلى وقۋشىلاردىڭ بەيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا بولادى. كۇتىلەتىن ناتيجە - دەنە تاربيەسى پانىنە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارى ارتادى. وقۋشى شىعارماشىلىعى، ءوزىن - ءوزى باسقارۋى، قۇرمەتى، ەستەتيكالىق تالعامى ارتادى. دەنە شىنىقتىرۋ ساباعىندا 5 - 6 سىنىپتارعا سەرگىتۋ ءساتىن الۋعا بولادى. ءوز تاجىريبيەمدە 5 - سىنىپتارعا وتكىزگەن «ەستافەتالىق جارىستار» تاقىرىبى بويىنشا وتكەن ساباعىمدا، الدىمەن وقۋشىلارعا وي تولعاۋ جاساۋ ماقساتىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىن تۇرلەرىنە توقتالۋدى، ۇلتتىق ويىندار تۋرالى ءوز تۇسىنىكتەرىن سۇراي وتىرىپ، ساباق كەزىندە ورىنداتۋدى جوسپارلادىم. مىنە، وسىلاي وقۋشىلار ساباقتىڭ جارىس تۇرىندە توپتىق ويىن ءادىسى بويىنشا وتەتىنىنە كوز جەتكىزەدى. ساباقتى قىزىقتى وتكىزۋ ءۇشىن مۋلتيمەديالىق پروەكتور ارقىلى قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ تاريحىن تانىستىرىپ ءوتىپ، جاسىرىلعان سۇراقتاردى تابۋعا ماشىقتاندىرۋ، ءار توپقا بەلگىلەنگەن ۇپاي ساندارىنا قاراي باعالاپ وتىردىم. كەيىن ساباق بارىسىن: «كىم شاپشاڭ؟» ءبولىمى دەپ الىپ، بۇل بولىمىندە وقۋشىلار بەلگىلەنگەن جەرگە دەيىن ەستافەتالىق تاياقشامەن جۇگىرىپ بارىپ، بەلگىلى جەرىنە جەتكەن كەزدە، تاقتاعا جازىلىپ بەرىلگەن ەسەپتەردى شاپشاڭ ورىنداپ شىعىپ كەيىن قايتىپ كەلۋلەرى كەرەك. وقۋشىلاردىڭ بۇل بولىمدە ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىعىنىڭ ارتۋىمەن بىرگە، ماشىقتانادى، لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتتەرى ارتادى، قيمىل - قوزعالىس ارەكەتى داميدى جانە جارىس بارىسىندا ءپان ارالىق بايلانىس بايقالادى.
ال دەڭگەيلەپ سارالاپ وقىتۋ تەحنولوگياسىن قولدانىپ وتكىزگەن ساباقتارىمدا ءار وقۋشىعا ءوزىنىڭ دەڭگەيىنە جانە وقۋشى ازعاسىنىڭ فۋنكسيونالدىق مۇمكىندىكتەرىنە سايكەس جۇكتەمەلەردى مولشەرلەپ بەرەمىن. بارلىق وقۋشىلار ءوز قابىلەتىن ەڭ تومەنگى جەڭىل تاپسىرمالاردى ورىنداۋدان باستايدى دا، ولاردى مىندەتتى تۇردە تولىق ورىنداپ بولعاننان كەيىن عانا، كەلەسى كۇردەلى دەڭگەيدەگى جاتتىعۋلاردى ورىنداۋعا كوشىپ وتىرادى. بۇل وقۋشىلار اراسىنداعى باسەكەلەستىكتى جانە ءار وقۋشىنىڭ ءوز قابىلەتىنە، قىزمەتىنە سايكەس جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلۋىنە تولىق جاعداي جاسالادى. وسىلاي ويىن ەلەمەنتتەرىن، ادىستەرىن دەڭگەيلەپ ورىنداتۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ تاپسىرمالاردى ورىنداۋدا جيناعان ۇپايلارىن «دامۋ مونيتورينگى» كەستەسىنە بەلگىلەي وتىرىپ، وقۋشى بىلىمىنە تالداۋ جاساپ وتىرۋ قاجەت.
ساباق كەزىندە وقۋشىنىڭ ىشكى پوزيسيالىق كوز قاراسى مەن باعىتى ايقىن كورىنىس بەرە الادى. سوندا عانا ساباق ناتيجەلى بولىپ، ءبىلىم ساپاسى ارتادى. دەگەنمەن دە وقۋشىلاردى بەيىمدەۋ، قابىلەتىن دامىتۋ، سپورتقا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ جاقسى ۇيىمداستىرىلعان ساباققا بايلانىستى. سوندىقتان وقۋشىلاردىڭ پانگە قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ساباقتا تاقىرىپقا بايلانىستى سپورت تۇرلەرىنىڭ شىعۋ تاريحىن، سپورت تۇرلەرى دامىعان ەلدەردى سپورتتىڭ ءار سالاسىنداعى بەلگىلى سپورتشىلار ءومىرىن الۋعا بولادى. ءمۇعالىم ساباقتى تارتىمدى ەتىپ تەوريا مەن پراكتيكانى ۇشتاستىرۋىندا جاڭا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردىڭ تيىمدىلىگى باسا نازاردا بولۋى قاجەت. بۇل ءمۇعالىم مەن وقۋشى اراسىنداعى قارىم - قاتىناس، ساباقتى جاقسى وقيتىن، سپورتقا بەيىم وقۋشىلارمەن بەلسەندى جۇمىس ىستەپ قانا قويماي، بارلىق بالانىڭ دامۋى ءۇشىن قولايلى جاقسى ويلار تۋعىزىپ، قابىلەتى جەتكەن جەرگە دەيىن ەڭبەك ەتۋىن ويلاستىرۋ.
وتىلەتىن تاقىرىپتارعا بايلانىستى قىزىقتى سەرگىتۋ ويىندارىن ويناتۋدىڭ دا ساباق بارىسىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا ىقپالى كوپ. اتاپ ايتسام: «كىم شاپشاڭ؟»، «كوڭىلدى ويىندار!»، «مەن چەمپيون!»، سونىمەن قاتار قوزعالمالى ويىندار جانە ۇلتتىق ويىنداردى ساباقتا تۇرلەندىرىپ وتكىزۋگە ماشىقتاندىرۋ. ساباقتا دەنەنىڭ بەلسەندى قيمىل - ارەكەتكە دايىندىعى سيپاتىنداعى جاتتىعۋلارعا، دەنەنى ارنايى شىنىقتىراتىن جاتتىعۋلارعا ۇيرەتۋ تەحنولوگياسىن بولەك - بولەك جانە جۇيەلى تۇردە قۇراستىرۋ كەرەك. وقۋشىعا بىلىكتى تۇردە جاردەم كورسەتىلۋ كەرەك. قاتەلەردى كورسەتۋ مەن ءتۇسىندىرۋ، قاتەلەردى جويۋ جولدارى وقۋشىمەن جۇرگىزىلەتىن جەكە جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتەدى، ءوزىنىڭ ءبىلىمىن كوتەرۋگە ىنتالاندىرۋعا سەبەپكەر بولادى.
وسى باعىتتاردا ءاربىر ءمۇعالىمنىڭ وقىتۋعا، ۇيرەتۋگە ءوز تۇعىرناماسى بولۋى قاجەت.
ولار مىنالار:
- ءار وقۋشىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن، قابىلەتىن، مۇمكىنشىلىگىن ءتۇسىنۋ؛
- وقۋشىنىڭ بويىنداعى جەتىستىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرىن قابىلداۋ؛
- وقۋشىلارعا قيىندىقتاردى جەڭۋگە، كەمشىلىكتەردەن ارىلۋعا كومەكتەسۋ؛
دەنە شىنىقتىرۋ ءپانىنىڭ باسقا پاندەرگە قاراعاندا كوپتەگەن ەرەكشەلىكتەرى بار.
ەڭ باستىسى، دەنە شىنىقتىرۋ ساباقتارىندا قوزعالىس بەلسەندىلىگىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا، دەنە دامۋىنىڭ، جەكە گيگيەنانىڭ ەرەجەلەرىنە، دەنە جانە پسيحولوگيالىق ساۋلىقتى نىعايتۋ جۇمىسىنا نازار اۋدارا وتىرىپ ۇيرەتۋدىڭ نەعۇرلىم بەلسەندى، ىزدەنىستى ادىستەرىن پايدالانىپ ءار ساباقتى شەبەرلىكپەن وتكىزۋ كەرەك.
پايدالانىلعان ادەبيەت:
1. ك. سەيتالييەۆ. تاربيە تەورياسى. - الماتى، 1986.
قانداشبەكوۆ باۋىرجان - تاراز قالاسى،
№ 16 ورتا مەكتەبىنىڭ دەنە شىنىقتىرۋ ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
قازىرگى كەزدە ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنىڭ الدىندا تۇرعان مىندەتتەردىڭ ءبىرى – جاس ۇرپاقتىڭ سالاۋاتتى ءومىر سۇرۋگە كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ، ولاردىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋعا، قورشاعان ورتاسىن تازا ۇستاۋعا جانە جوعارى، ساپالى ءبىلىم الىپ، سول ءبىلىمدى كەلەشەكتەگى ومىرىندە پايدالانا بىلۋگە تاربيەلەۋ. ءومىر سالتى مەن دەنساۋلىق اراسىنداعى ءوزارا بايلانىس سالاۋاتتى ءومىر سالتى ۇعىمىن قۇراستىرادى. سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋدا، سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ ماسەلەلەرىن جەتىلدىرەتىن، وسى سالاداعى باسىمدىلىقتاردى انىقتايتىن عىلىم دا، وسكەلەڭ ۇرپاقتى وقىتۋ، تاربيەلەۋ فورمالارى مەن جاڭا ادىستەردى ۇستاناتىن ءبىلىم دە قاجەت. مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ تۋرالى العان بىلىمدەرى بولاشاق ازاماتتاردىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاپ قالۋعا بەرىك تىرەك بولادى.
مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ بۇل:
- بىرىنشىدەن، جەكە تۇلعانىڭ ءوزىن قورشاعان جانسىز جانە جاندى تابيعي ورتامەن جان – جاقتى ۇيلەسىم تاۋىپ، ءوز عۇمىرىن وتانى، ەلى، وتباسى جانە ءوزى ءۇشىن بارىنشا پايدالى وتكىزۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ؛
- ەكىنشىدەن، سالاۋاتتى ءومىر سالتى – ول دەنساۋلىقتىڭ ۇيلەسىمدى دامىپ، ساقتالۋى مەن ورنىعۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا دەنساۋلىقتى نىعايتۋعا باعىتتالعان ءىس – شارالاردى جۇرگىزۋ.
مەكتەپتەگى وقۋشى دەنساۋلىعىن ساقتاۋ مەن قالىپتاستىرۋدىڭ باستى ماقساتى: تۇلعانىڭ پسيحولوگيالىق، دەنە – قيمىل ارەكەتتەرىنىڭ مۇمكىندىكتەرى مەن جاس ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرىپ، گيگيەنالىق ۇعىمداردى، سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ ءۋاجدامالارىن، جەكە باس تازالىعىن جەتە ءتۇسىندىرۋ؛
ولاردىڭ مىنەز – قۇلقىندا بەلگىلى گيگيەنالىق تۇراقتىلىقتى قالىپتاستىرۋ، وزىنە - ءوزى قىزمەت ەتۋ، دەنساۋلىعىن ساقتاۋ، نىعايتۋ، مادەني – گيگيەنالىق مىنەز – قۇلىق داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى.
سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن قانداي جاعدايلارعا نازار اۋدارۋ كەرەك؟
ءومىر سالتى دەگەنىمىز نە؟
بۇل جەكە ادامنىڭ تىرشىلىك ەتۋگە باعىتتالعان مۇمكىندىكتەرىن قالىپتاستىرۋ. بىزدىڭشە، ادامنىڭ الەۋمەتتىك – پسيحولوگيالىق جانە بيولوگيالىق جاقتان سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋعا مىنا جاعدايلار نەگىز بولا الادى:
- بەلسەندى قوزعالىس ناتيجەسىندە ورگانيزمدى شىنىقتىرۋ دەنە تاربيەسى نەمەسە سپورتپەن شۇعىلدانۋ؛
فيزيكالىق ەڭبەكتىڭ گيگيەنالىق تالاپتارىن جۇزەگە اسىرۋ؛
- جەكە جانە الەۋمەتتىك گيگيەنالىق تالاپتارىن جۇزەگە اسىرۋ؛
- قارىم – قاتىناس جانە ەكولوگيالىق مادەنيەتكە جەتۋ؛
- دۇرىس جىنىستىق تاربيە الۋ؛
- زياندى ادەتتەردەن اۋلاق بولۋ.
بالالاردى جاسىنان سالاۋاتتى ءومىر سالتىنا قالىپتاستىرۋعا كۇش سالىپ، زياندى ادەتتەردەن ساقتاندىرۋىمىز كەرەك. دەنساۋلىق تاربيەسى – ورتاق ماسەلە. حالىق سانىنىڭ ءوسۋى، ونىڭ ساپاسى، دەننىڭ ساۋلىعى مەملەكەت ءال – اۋقاتىنىڭ دامۋىنا مۇرىندىق بولادى. سوندىقتان دا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ «قازاقستاننىڭ ەگەمەن مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ ستراتەگياسى» دەگەن ەڭبەگىندە سونىڭ 4 نەگىزگى كۇشىن اتاپ كورسەتتى. ونىڭ ءبىرى – جەر ۇستىندەگى بايلىق دەپ وتىرعانىمىز – ادام، ونىڭ ءبىلىمى مەن ىسكەرلىگى، تالانتى مەن مادەنيەتى، دەنساۋلىعى دەگەن ەدى.
جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپتەردە بولاشاق ۇرپاقتى زامان تالابىنا ساي وقىتۋ - كاسىبي دايارلىقتارىن جەتىلدىرۋدىڭ قۇرامداس ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى.
ءبىلىم - قوعامدى تۇراقتاندىراتىن، رۋحاني مۇرانى ساقتايتىن، ۇرپاقتى ۇرپاققا ساباقتاستىراتىن قۇرال. قولدا بار مۇمكىندىكتى پايدالانىپ وقىتۋدىڭ جاڭا ءادىس - تاسىلدەرىن ءتيىمدى قولدانۋ، جاڭا تەحنولوگيانى اركىمنىڭ ءوز ساباعىندا پايدالانۋ ارقىلى وقۋشى جاستاردى حالىقتىڭ ءداستۇر ۇردىسىندە ادامگەرشىلىككە، سالاۋاتتى ءومىر سۇرۋگە باۋلۋ دەنى ساۋ ۇرپاق تاربيەلەۋ دەنە تاربيەسى ءپانى مۇعالىمدەرىنىڭ باستى مىندەتى. ولاي بولسا، وقىتۋ مەن تاربيەلەۋدىڭ وي ەلەگىنەن وتەتىن ءادىس - تاسىلدەرىن، جاڭاشىل پەداگوگتاردىڭ تاپقان ادىستەمەلەرىن ءبىلىپ قانا قويۋ جەتكىلىكسىز، ونى اركىم ءوز مۇمكىندىگىنشە كۇندەلىكتى ساباقتا پايدالانۋ قاجەت. ءوزىمنىڭ 8 - سىنىپتارعا وتكىزگەن «اكروباتيكالىق جاتتىعۋلار» اتتى ساباعىمدا الدىمەن وقۋشىلارعا وتكەن تاقىرىتارعا بايلانىستى سۇراقتار بەرە وتىرىپ، بۇگىنگى جاڭا ساباقتىڭ قانداي تاقىرىپتا وتكەلى تۇرعانىن اشىپ الدىم. ساباق بارىسىندا وقۋشىلارعا جەڭىلدەتىلگەن لوگيكالىق سۇراقتار بەرىپ، كەيىن كۇردەلى سۇراقتاردى تاپسىرما رەتىندە بەرەمىن. سۇراقتارعا بايلانىستى جاۋابىن تاپقان وقۋشى، سول جەردە پراكتيكالىق تۇردە ورىنداپ كورسەتەدى. دەنە شىنىقتىرۋ ساباقتارىندا اقپاراتتىق - كوممۋنيكاتيۆتىك تەحنولوگيالارىن جانە ينتەرنەت مۇمكىندىكتەرىندە پايدالانۋعا بولادى، ساباقتى قورىتىندىلاۋ كەزەڭىندە قازاقستاننىڭ گيمناستيكالىق اكروباتيكا جاتتىعۋلارىنان وليمپيادا جەڭىمپازى ءاليا يۋسۋپوۆانىڭ بەيدجين وليمپياداسىنداعى قورسەتكەن سپورتىق ونەرى تۋرالى بەينە ءتۇسىرىلىم كورسەتتىم. ونداعى ماقساتىم وقۋشىلاردىڭ دەنە تاربيەسى جانە سپورت، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ تۋرالى بىلىمدەرىن دامىتۋ، پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
دەنە شىنىقتىرۋ پانىندە جاڭا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋدىڭ ورنى وراسان بولارى ھاق. وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ، ءبىلىم ساپاسىن كوتەرۋگە سىنىپتان تىس سپورتتىق شارالاردىڭ دا ماڭىزى زور. سونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى مەن قوزعالمالى ويىندارىن، ءار ءتۇرلى جارىستارىن، توعىزقۇمالاق، ارقان تارتىس، اۋدارىسپاق سىندى ويىن تۇرلەرىن وتكىزىپ وتىرۋ كەرەك. وسىنداي جۇمىستاردى جۇرگىزۋ ناتيجەسىندە وقۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگى ارتىپ، سپورتقا دەگەن بەيىمدىلىگى قالىپتاسادى. وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قابىلەتتەرىن ارتىرىپ، سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ، ادام دەنساۋلىعى وسى سپورتقا بايلانىستى ەكەندىگىن تۇسىنەدى. ناتيجەسىندە وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم ساپاسى ارتىپ، وقۋ توقساندارىندا جوعارى ساپاعا قول جەتكىزۋگە بولادى. جاڭاشا ادىستەردى ساباقتاردا ۇنەمى قولدانىسقا ەنگىزۋدە تەوريا مەن پراكتيكانىڭ ۇشتاسۋىنا ءمان بەرگەندە عانا جۇمىستىڭ مازمۇندىلىعى كورىنە الادى. وسى باعىتتاردا سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ، دەڭگەيلەپ سارالاپ وقىتۋ، جانە اقپاراتتىق – كوممۋنيكاتيۆتىك تەحنولوگيالارىنىڭ ءتيىمدى ادىستەرىن دەنە شىنىقتىرۋ پانىندە قولدانۋدى ۇسىنامىن. الدىمەن «دەنە شىنىقتىرۋ ءپانى نە بەرەدى؟» – دەگەن سۇراققا: «قيمىل قوزعالىستى بەرەدى. ماشىقتاندىرۋ. دەنە مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ. دەنەنى شىنىقتىرۋ، تاربيەلەۋ. جالپى دامىتۋ جاتتىعۋلارىن مەڭگەرتەدى. مەملەكەتتىك ستاندارتتىق باعدارلامانى جوسپارلاي ءبىلۋدى، نورماتيۆتىك تەست جاتتىعۋلاردى يگەرتۋدى بەرەدى».
دەنە تاربيەسى ساباعىندا سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ تەحنولوگياسىن ءتيىمدى پايدالانۋعا بولادى. وسى تەحنولوگيانىڭ شىعارماشىلىق بولىگىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، وي تولعاۋ جاساۋعا بولادى. مىسالى: دەنە شىنىقتىرۋ ساباعىندا ساباقتى ويىن تۇرىندە ۇيىمداستىرۋعا بولادى، ويىن ارقىلى وقۋشىلاردىڭ بەيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا بولادى. كۇتىلەتىن ناتيجە - دەنە تاربيەسى پانىنە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارى ارتادى. وقۋشى شىعارماشىلىعى، ءوزىن - ءوزى باسقارۋى، قۇرمەتى، ەستەتيكالىق تالعامى ارتادى. دەنە شىنىقتىرۋ ساباعىندا 5 - 6 سىنىپتارعا سەرگىتۋ ءساتىن الۋعا بولادى. ءوز تاجىريبيەمدە 5 - سىنىپتارعا وتكىزگەن «ەستافەتالىق جارىستار» تاقىرىبى بويىنشا وتكەن ساباعىمدا، الدىمەن وقۋشىلارعا وي تولعاۋ جاساۋ ماقساتىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىن تۇرلەرىنە توقتالۋدى، ۇلتتىق ويىندار تۋرالى ءوز تۇسىنىكتەرىن سۇراي وتىرىپ، ساباق كەزىندە ورىنداتۋدى جوسپارلادىم. مىنە، وسىلاي وقۋشىلار ساباقتىڭ جارىس تۇرىندە توپتىق ويىن ءادىسى بويىنشا وتەتىنىنە كوز جەتكىزەدى. ساباقتى قىزىقتى وتكىزۋ ءۇشىن مۋلتيمەديالىق پروەكتور ارقىلى قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ تاريحىن تانىستىرىپ ءوتىپ، جاسىرىلعان سۇراقتاردى تابۋعا ماشىقتاندىرۋ، ءار توپقا بەلگىلەنگەن ۇپاي ساندارىنا قاراي باعالاپ وتىردىم. كەيىن ساباق بارىسىن: «كىم شاپشاڭ؟» ءبولىمى دەپ الىپ، بۇل بولىمىندە وقۋشىلار بەلگىلەنگەن جەرگە دەيىن ەستافەتالىق تاياقشامەن جۇگىرىپ بارىپ، بەلگىلى جەرىنە جەتكەن كەزدە، تاقتاعا جازىلىپ بەرىلگەن ەسەپتەردى شاپشاڭ ورىنداپ شىعىپ كەيىن قايتىپ كەلۋلەرى كەرەك. وقۋشىلاردىڭ بۇل بولىمدە ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىعىنىڭ ارتۋىمەن بىرگە، ماشىقتانادى، لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتتەرى ارتادى، قيمىل - قوزعالىس ارەكەتى داميدى جانە جارىس بارىسىندا ءپان ارالىق بايلانىس بايقالادى.
ال دەڭگەيلەپ سارالاپ وقىتۋ تەحنولوگياسىن قولدانىپ وتكىزگەن ساباقتارىمدا ءار وقۋشىعا ءوزىنىڭ دەڭگەيىنە جانە وقۋشى ازعاسىنىڭ فۋنكسيونالدىق مۇمكىندىكتەرىنە سايكەس جۇكتەمەلەردى مولشەرلەپ بەرەمىن. بارلىق وقۋشىلار ءوز قابىلەتىن ەڭ تومەنگى جەڭىل تاپسىرمالاردى ورىنداۋدان باستايدى دا، ولاردى مىندەتتى تۇردە تولىق ورىنداپ بولعاننان كەيىن عانا، كەلەسى كۇردەلى دەڭگەيدەگى جاتتىعۋلاردى ورىنداۋعا كوشىپ وتىرادى. بۇل وقۋشىلار اراسىنداعى باسەكەلەستىكتى جانە ءار وقۋشىنىڭ ءوز قابىلەتىنە، قىزمەتىنە سايكەس جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلۋىنە تولىق جاعداي جاسالادى. وسىلاي ويىن ەلەمەنتتەرىن، ادىستەرىن دەڭگەيلەپ ورىنداتۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ تاپسىرمالاردى ورىنداۋدا جيناعان ۇپايلارىن «دامۋ مونيتورينگى» كەستەسىنە بەلگىلەي وتىرىپ، وقۋشى بىلىمىنە تالداۋ جاساپ وتىرۋ قاجەت.
ساباق كەزىندە وقۋشىنىڭ ىشكى پوزيسيالىق كوز قاراسى مەن باعىتى ايقىن كورىنىس بەرە الادى. سوندا عانا ساباق ناتيجەلى بولىپ، ءبىلىم ساپاسى ارتادى. دەگەنمەن دە وقۋشىلاردى بەيىمدەۋ، قابىلەتىن دامىتۋ، سپورتقا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ جاقسى ۇيىمداستىرىلعان ساباققا بايلانىستى. سوندىقتان وقۋشىلاردىڭ پانگە قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ساباقتا تاقىرىپقا بايلانىستى سپورت تۇرلەرىنىڭ شىعۋ تاريحىن، سپورت تۇرلەرى دامىعان ەلدەردى سپورتتىڭ ءار سالاسىنداعى بەلگىلى سپورتشىلار ءومىرىن الۋعا بولادى. ءمۇعالىم ساباقتى تارتىمدى ەتىپ تەوريا مەن پراكتيكانى ۇشتاستىرۋىندا جاڭا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردىڭ تيىمدىلىگى باسا نازاردا بولۋى قاجەت. بۇل ءمۇعالىم مەن وقۋشى اراسىنداعى قارىم - قاتىناس، ساباقتى جاقسى وقيتىن، سپورتقا بەيىم وقۋشىلارمەن بەلسەندى جۇمىس ىستەپ قانا قويماي، بارلىق بالانىڭ دامۋى ءۇشىن قولايلى جاقسى ويلار تۋعىزىپ، قابىلەتى جەتكەن جەرگە دەيىن ەڭبەك ەتۋىن ويلاستىرۋ.
وتىلەتىن تاقىرىپتارعا بايلانىستى قىزىقتى سەرگىتۋ ويىندارىن ويناتۋدىڭ دا ساباق بارىسىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا ىقپالى كوپ. اتاپ ايتسام: «كىم شاپشاڭ؟»، «كوڭىلدى ويىندار!»، «مەن چەمپيون!»، سونىمەن قاتار قوزعالمالى ويىندار جانە ۇلتتىق ويىنداردى ساباقتا تۇرلەندىرىپ وتكىزۋگە ماشىقتاندىرۋ. ساباقتا دەنەنىڭ بەلسەندى قيمىل - ارەكەتكە دايىندىعى سيپاتىنداعى جاتتىعۋلارعا، دەنەنى ارنايى شىنىقتىراتىن جاتتىعۋلارعا ۇيرەتۋ تەحنولوگياسىن بولەك - بولەك جانە جۇيەلى تۇردە قۇراستىرۋ كەرەك. وقۋشىعا بىلىكتى تۇردە جاردەم كورسەتىلۋ كەرەك. قاتەلەردى كورسەتۋ مەن ءتۇسىندىرۋ، قاتەلەردى جويۋ جولدارى وقۋشىمەن جۇرگىزىلەتىن جەكە جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتەدى، ءوزىنىڭ ءبىلىمىن كوتەرۋگە ىنتالاندىرۋعا سەبەپكەر بولادى.
وسى باعىتتاردا ءاربىر ءمۇعالىمنىڭ وقىتۋعا، ۇيرەتۋگە ءوز تۇعىرناماسى بولۋى قاجەت.
ولار مىنالار:
- ءار وقۋشىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن، قابىلەتىن، مۇمكىنشىلىگىن ءتۇسىنۋ؛
- وقۋشىنىڭ بويىنداعى جەتىستىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرىن قابىلداۋ؛
- وقۋشىلارعا قيىندىقتاردى جەڭۋگە، كەمشىلىكتەردەن ارىلۋعا كومەكتەسۋ؛
دەنە شىنىقتىرۋ ءپانىنىڭ باسقا پاندەرگە قاراعاندا كوپتەگەن ەرەكشەلىكتەرى بار.
ەڭ باستىسى، دەنە شىنىقتىرۋ ساباقتارىندا قوزعالىس بەلسەندىلىگىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا، دەنە دامۋىنىڭ، جەكە گيگيەنانىڭ ەرەجەلەرىنە، دەنە جانە پسيحولوگيالىق ساۋلىقتى نىعايتۋ جۇمىسىنا نازار اۋدارا وتىرىپ ۇيرەتۋدىڭ نەعۇرلىم بەلسەندى، ىزدەنىستى ادىستەرىن پايدالانىپ ءار ساباقتى شەبەرلىكپەن وتكىزۋ كەرەك.
پايدالانىلعان ادەبيەت:
1. ك. سەيتالييەۆ. تاربيە تەورياسى. - الماتى، 1986.
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: سۇيىسپەنشىلىك - ءوزىن - ءوزى تانۋ قاعيداتى
