وركەندەر مەن بۇرشىكتەر
كۇندەلىكتى جوسپار بيولوگيا 6 سىنىپ
ساباق: 10
تاقىرىبى: §11. وركەندەر مەن بۇرشىكتەر
ساباقتىڭ ماقساتى: وسىمدىكتىڭ ۆەگەتاتيۆتى مۇشەلەرى - وركەن، بۇرشىك جايلى ماعلۇمات بەرۋ.
ساباقتىڭ مىندەتتەرى:
بىلىمدىلىگى – وركەن، بۇرشىكتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى، اتقاراتىن قىزمەتى، ولاردىڭ تۇرلەرى تۋرالى ماعلۇمات بەرۋ.
تاربيەلىلىگى – ادامنىڭ تۇلعا رەتىندە دامۋىن، عىلىمي دۇنيەتانىمىن دامىتۋعا باۋلۋ؛
دامىتۋشىلىعى – پانگە، تاقىرىپقا بايلانىستى قىزىعۋشىلىقتارىن دامىتۋ.
قۇرال - جابدىقتار: ەلەكتروندى كورسەتىلىمدەر
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
بيولوگيالىق تەست
1. تامىردىڭ ساباقتان قانداي ايىرماشىلىعى بار؟ (بۋىن جانە بۋىنارالىقتارى بولمايدى، جاپىراعى جوق)
2. شىعۋ تەگىنە قاراي تامىر نەشەگە بولىنەدى؟ (3 - كە: نەگىزگى، قوسالقى، جاناما)
3. قوسالقى تامىرلار قاي ۇلەسكىدەن ءوسىپ شىعادى؟ (ساباق پەن جاپىراقتان)
4. نەگىزگى تامىر قايدان پايدا بولادى؟ (ۇرىق تامىرشاسىنان)
5. قوسالقى تامىرلار قانداي قىزمەت اتقارادى، جاقسى دامۋى ءۇشىن قانداي شارالار قولدانىلادى؟ (بەرىك ورنىعىپ، قورەكتەنۋىن كۇشەيتەدى، تىڭايتقىشتار سەبۋ كەرەك)
6. تامىر جۇيەسى دەگەن نە، ول نەشەگە بولىنەدى؟ (بارلىق تامىرلاردىڭ جيىنتىعى، 2 - گە بولىنەدى: شاشاق، كىندىك)
7. كىندىك تامىر جۇيەسى بار وسىمدىكتەردى اتا. (استىق تۇقىمداستار: بيداي، ارپا، تارى، س ۇلى جانە ت. ب.)
8. شاشاق تامىر جۇيەسى دەپ نەگە اتالعان. كىندىك تامىر جۇيەسىنەن قانداي ايىرماشىلىعى بار؟ شاشاق تامىر جۇيەسى بار وسىمدىكتەردى مىسالعا كەلتىر. (نەگىزگى تامىر بولمايدى نەمەسە وتە ناشار دامىعان جۋاندىعى جاناما نەمەسە قوسالقى تامىرلار سياقتى شاشاققا ۇقساپ توپتالىپ تۇرادى. استىق تۇقىمداستار: بيداي، ارپا، تارى، س ۇلى، كۇرىش جانە ت. ب )
9. تامىردا نەشە بولىك بولادى، ءار بولىگىن جەكە - جەكە اتاپ كورسەت. (4 بولىك: تامىر ويماقشاسى؛ 1) ءبولىنۋ ايماعى؛ 2) ءوسۋ ايماعى؛ 3) سورۋ؛ 4) وتكىزۋ ايماعى)
10. تامىر ويماقشاسى قاي ۇلپادان تۇزىلگەن؟ (ءبولىپ شىعارۋشى ۇلپا)
11. ءبولىنۋ بولىگى قاي ۇلپادان تۇزىلگەن؟ (ءتۇزۋشى نەمەسە مەريستەما)
12. سورۋ بولىگى قاي ۇلپاعا جاتادى؟ (جابىن ۇلپاسى)
13. تامىردىڭ ۇشىنان ءوسۋىن قالاي دالەلدەيسىڭ؟ (تامىردىڭ ۇشىندا ءتۇزۋشى ۇلپا بولادى)
14. تامىر وسىمدىككە نە ءۇشىن قاجەت؟ (تامىر ارقىلى توپىراقتان سۋدى جانە وندا ەرىگەن مينەرالدى تۇزداردى ساباققا وتكىزەدى؛ وسىمدىكتى توپىراققا بەرىك ورنىقتىرادى؛ ءار ءتۇرلى ورگانيكالىق زاتتاردى (امينقىشقىلدار، گورموندار، ت. ب.) سينتەزدەيدى. كەيبىر تامىرلار قورەكتىك زاتتاردى قورعا جينايدى؛ باسقا وسىمدىكتەردىڭ تامىرلارىمەن، ميكروورگانيزمدەرمەن، ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ جىپشەلەرىمەن ارەكەتتەسەدى؛ ۆەگەتاتيۆتىك كوبەيۋگە قاتىسادى.)
15. تىڭايتقىشتاردىڭ قانداي تۇرلەرى بار، مىسال كەلتىر. (ورگانيكالىق(قۇس ساڭعىرىعى، قي، قاراشىرىك جانە ت. ب.) جانە مينەرالدى تىڭايتقىشار (نيتراگين، سۋپەرفوسفات، ازوت سيليتراسى)
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
جاپىراعى مەن بۇرگىشى بار بۇتاقتانباعان جاس ساباقتى وركەن دەيدى. وركەننىڭ بۇتاقتانۋى ءۇش ءتۇرلى بولادى: ديحوتوميالى (ايىر)، مونوپوديالدى جانە سيمپوديالدى.
ديحوتوميالى بۇتاقتانۋ كەزىندە ءوسۋ كونۋسى ەكى ەسەلەنەدى دە، ەكى وركەن بەرەدى، ءارى قاراي ونىڭ اربىرەۋى تاعى دا ەكى وركەننەن بەرەدى جانە ت. س. س. بۇل – بۇتاقتانۋدىڭ ەجەلگى ءتاسىلى (پلاۋىندار، مۇكتەر)
مونوپوديالدى بۇتاقتانۋ كەزىندە ءبىرىنشى رەتتىڭ نەگىزى بىلىگىنەن جوعارى قاراي ءوسۋى شەكتەۋسىز ۇزاق بولادى، ودان ەكىنشى رەتتى جانە قالعان رەتتەگى قىسقا جاناما بىلىكتەر وسەدى (شىرشا، سامىرسىن جانە ت. ب. جالاڭاشتۇقىمدىلار).
سيمپوديالدى بۇتاقتانۋ كەزىندە نەگىزگى بىلىگى ءوزىنىڭ ءوسۋىن ەرتە توقتاتادى، ءبىراق ونىڭ جوعارعى جاعىنىڭ ۇستىنەن جاناما بۇرشىكتەر شىعا باستايدى. وسى شىققان بۇرشىكتەر ءبىرىنشى رەتتىڭ بىلىگىن(ءوسىن) جالعاستىرعان تارىزدەنەدى. بۇلار ءوز كەزەگىندە سول سياقتى جوعارى ءوسۋىن توقتاتادى دا، ونىڭ جاناما بۇرشىكتەرى شىعا باستايدى، وندا ءۇشىنشى رەتتىك بىلىك پايدا بولادى ت. س. س. (گۇلدى وسىمدىكتەر).
وركەندەردى جىكتەۋ
نەگىزگى وركەن تۇقىم بۇرشىگىنىڭ ۇرىعىنان داميدى
جاناما وركەن جاناما قولتىق بۇرشىكتەن داميدى، سونىڭ ەسەبىندە ساباق بۇتاقتالادى.
قوسالقى وركەن قوسالقى بۇرشىكتەردەن داميدى، جاپىراقتا، بۋىنارالىعىندا، تامىردا بولادى.
ۇزارعان وركەننىڭ بۋانارالىعى الىس ورنالاسقان.
قىسقارعان ورەننىڭ بۋانارالىعى جاقىن ورنالاسقان.
ۆەگەتاتيۆتىك وركەن جاپىراق پەن بۇرشىك شىعارادى.
گەنەراتيۆتىك وركەن رەپرودۋكتيۆتىك مۇشەلەر (گۇل، جەمىس، تۇقىم) بولادى.
وركەندەردىڭ ءتۇر وزگەرىستەرى
تامىر ساباق – جاپىراق شىعارمايتىن كوپ جىلدىق جەر استى وركەن. تامىر ساباقتىڭ ۇشىندا بۇرشىك بولادى، ول بۋىن جانە بۋانارالىقتان تۇرادى. بۋىنىندا جەتىلمەگەن ءتۇسسىز قابىرشاقتارى (جاپىراق قالدىعى) ورنالاسادى. قابىرشاق قولتىعىنداعى بۇرشىكتەردەن كەلەشەكتە جەر استى جانە جەر ءۇستى ورەندەرى داميدى. جەر استىندا دامىعان سوڭ اشىق جاسىل ءتۇستى ەمەس (بيدايىق، ىنجۋگۇل، ۇلپاگۇل).
ستولون – ۇزىن جاتاعان وركەن، كوبىنەسە قابىرشاقتى جاپىراعى بولادى، ءبىر جىلدان اسا ءومىر سۇرەدى جانە جاڭا داراققا باستاما بەرەدى.
تۇينەك – ساباقتىڭ ءتۇپ جاعىنداعى جەر استى قولتىق بۇرشىكتەن داميتىن وركەننىڭ ۇشىنداعى بۇرشىك. بۇرشىك بىلەۋلەنىپ، جۋانداپ ءوسىپ، تۇينەككە اينالادى. تۇينەكتىڭ بۇرشىك قولتىعىندا ءتۇسسىز جەتىلمەگەن جاپىراقتارى مايدا قابىرشاق ءتارىزدى. جەتىلمەگەن جاپىراعىنىڭ قۋراپ ءتۇسىپ قالعانداعى ءىزىن كوزشە دەيدى. كارتوپتى كوبىنەسە تۇينەك ارقىلى كوبەيتەدى. تۇينەكتەن جەر وركەندەر داميدى.
جۋاشىق (پيازشىق) – ءتۇرىن وزگەرتكەن شىرىندى، قىسقارعان جەر استى وركەنى. جۋاشىقتار جەر استىندا دا، جەر ۇستىندە دە داميدى. جەر استى جۋاشىقتى وسىمدىكتەرگە پياز، سارىمساق، ءسۇمبىلشاش (گياسينت)، لالاگۇل، جابايى جۋا، قىزعالداق، ت. ب. جاتادى.
تۇينەكتى جۋاشىق – سىرتتاي قاراعاندا جۋاشىققا ۇقساس وركەن، ءبىراق قور زاتتارى ءوسىپ كەتكەن ساباق بولىگىنە دە جينالادى، ال ونىڭ قابارشاعى قۇرعاق (گلاديولۋس، شافران).
شوگىر – ءتۇرى وزگەرگەن وركەن نەمەسە ونىڭ ءبىر بولىگى، توبەسى (شىرعاناق) نەمەسە جاپىراعى (بارباريس) قورعانىش قىزمەتىن اتقارادى.
مۇرتشالار – ءتۇرى وزگەرگەن وركەندەر (ءجۇزىم، قيار، اسقاباق) نەمەسە جاپىراقتار (بۇرشاق، اسبۇرشاق)، ولار تىرەك، شىرمالعىش قىزمەتىن اتقارادى.
بۇرشىك. كەز كەلگەن وركەن بۇرشىكتەن داميدى، سوندىقتان بۇرشىك باستاپقى وركەن.
بارلىق گۇلدى وسىمدىكتەردە وركەننىڭ تۇرىنە قاراي 2 ءتۇرلى بۇرشىك بولادى: ۆەگەتاتيۆتى(ءوسۋ) جانە گەنەراتيۆتى(كوبەيۋ) بۇرشىك.
ۆەگەتاتيۆتى بۇرشىك تەك ۇزارعان وركەندە عانا ورنالاسادى. ودان ۇزارعان وركەن مەن جاپىراق ءوسىپ شىعادى. گەنەراتيۆتىك (گۇل بۇرشىگى) تەك قىسقارعان وركەنگە عانا ورنالاسادى.
بۇرشىكتەر ورنالاسۋىنا قاراي توبە بۇرشىك جانە قولتىق بۇرشىك دەپ بولىنەدى. ەگەر بۇرشىك وركەننىڭ ەڭ ۇشىندا ورنالاسسا توبە بۇرشىك، جاپىراق قولتىعىندا ورنالاسسا قولتىق نەمەسە جاناما بۇرشىك د. ا. وسىمدىك تۇرىنە قاراي ءبىر جاپىراقتىڭ قولتىعىندا ءبىر نەمەسە بىرنەشە بۇرشىكتەر (سارىمساق، قارابۇلدىرگەن) بولادى. قولتىق بۇرشىكتەن جان - جاققا بۇتاقتار ءوسىپ تارالادى. وسىمدىكتەردىڭ كەز كەلگەن مۇشەسىنىڭ ءار جەرىنەن قوسالقى بۇرشىكتەر شىعادى. قوسالقى بۇرشىكتەردىڭ ەرەكشەلىگى ولار وسىمدىكتىڭ كەز كەلگەن جەرىنەن تامىردان، تامىرساباقتان، ساباقتان، جاپىراقتان داميدى. مىسالى، قالۋەننىڭ (وسوت) تامىرىنان جەر بەتىنە قاۋلاپ وسەتىن اتپالار (تامىر اتپاسى)، كەسكەن اعاشتىڭ تومارىنىڭ اينالاسىنا وسەتىن شىبىقتار جانە ت. ب. كوپتەگەن وسىمدىكتەردىڭ جاپىراقتارىنا داميتىن قوسالقى بۇرشىكتەر اسىرەسە بولەمە وسىمدىكتەردە انىق بايقالادى. مىسالى، بريوفيلليۋم (كالانحوە) جاپىراق تاقتالارىنىڭ جيەگىندە قاز - قاتار ءتىزىلىپ قوسالقى بۇرشىكتەر شىعادى. ول بۇرشىكتەردىڭ ءارقايسىسى جاپىراقتان اجىراپ ءتۇسىپ، وزىنشە جاس وركەندەردىڭ باستاماسىن بەرەدى. كوپجىلدىق وسىمدىكتەردە ۇساقتاۋ قولتىق بۇرشىكتەر مەن قوسالقى بۇرشىكتەر اشىلماي تىنىشتىق كۇيگە اۋىسادى. ول بۇيىققان بۇرشىك دەلىنەدى. بۇيىققان بۇرشىكتەر تىرشىلىك قابىلەتىن ۇزاق ۋاقىت ساقتاپ، وتە باياۋ وسەدى. بۇيىققان بۇرشىكتەر گۇلشەتەن، ءۇشقات، سارى قاراعان، ىرعاي، توبىلعى بۇتالارىنان باسقا كوپ جىلدىق شوپتەسىن وسىمدىكتەردە دە بولادى. اسىرەسە بۇتالاردىڭ تۇپتەنۋى وسى بۇرشىككە بايلانىستى. اعاشتاردىڭ زاقىمدانۋى، باسقا بۇرشىكتەردىڭ ءوسۋى باياۋلاعان كەزدە بۇيىققان بۇرشىكتەر دەرەۋ بەلسەندى وسە باستايدى. وعان اعاش ءدىڭىنىڭ كەسىلگەن بۇتاقتارى مەن اعاش تۇبىنەن وسكەن وركەندەر مىسال بولادى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
ساباق: 10
تاقىرىبى: §11. وركەندەر مەن بۇرشىكتەر
ساباقتىڭ ماقساتى: وسىمدىكتىڭ ۆەگەتاتيۆتى مۇشەلەرى - وركەن، بۇرشىك جايلى ماعلۇمات بەرۋ.
ساباقتىڭ مىندەتتەرى:
بىلىمدىلىگى – وركەن، بۇرشىكتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى، اتقاراتىن قىزمەتى، ولاردىڭ تۇرلەرى تۋرالى ماعلۇمات بەرۋ.
تاربيەلىلىگى – ادامنىڭ تۇلعا رەتىندە دامۋىن، عىلىمي دۇنيەتانىمىن دامىتۋعا باۋلۋ؛
دامىتۋشىلىعى – پانگە، تاقىرىپقا بايلانىستى قىزىعۋشىلىقتارىن دامىتۋ.
قۇرال - جابدىقتار: ەلەكتروندى كورسەتىلىمدەر
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
بيولوگيالىق تەست
1. تامىردىڭ ساباقتان قانداي ايىرماشىلىعى بار؟ (بۋىن جانە بۋىنارالىقتارى بولمايدى، جاپىراعى جوق)
2. شىعۋ تەگىنە قاراي تامىر نەشەگە بولىنەدى؟ (3 - كە: نەگىزگى، قوسالقى، جاناما)
3. قوسالقى تامىرلار قاي ۇلەسكىدەن ءوسىپ شىعادى؟ (ساباق پەن جاپىراقتان)
4. نەگىزگى تامىر قايدان پايدا بولادى؟ (ۇرىق تامىرشاسىنان)
5. قوسالقى تامىرلار قانداي قىزمەت اتقارادى، جاقسى دامۋى ءۇشىن قانداي شارالار قولدانىلادى؟ (بەرىك ورنىعىپ، قورەكتەنۋىن كۇشەيتەدى، تىڭايتقىشتار سەبۋ كەرەك)
6. تامىر جۇيەسى دەگەن نە، ول نەشەگە بولىنەدى؟ (بارلىق تامىرلاردىڭ جيىنتىعى، 2 - گە بولىنەدى: شاشاق، كىندىك)
7. كىندىك تامىر جۇيەسى بار وسىمدىكتەردى اتا. (استىق تۇقىمداستار: بيداي، ارپا، تارى، س ۇلى جانە ت. ب.)
8. شاشاق تامىر جۇيەسى دەپ نەگە اتالعان. كىندىك تامىر جۇيەسىنەن قانداي ايىرماشىلىعى بار؟ شاشاق تامىر جۇيەسى بار وسىمدىكتەردى مىسالعا كەلتىر. (نەگىزگى تامىر بولمايدى نەمەسە وتە ناشار دامىعان جۋاندىعى جاناما نەمەسە قوسالقى تامىرلار سياقتى شاشاققا ۇقساپ توپتالىپ تۇرادى. استىق تۇقىمداستار: بيداي، ارپا، تارى، س ۇلى، كۇرىش جانە ت. ب )
9. تامىردا نەشە بولىك بولادى، ءار بولىگىن جەكە - جەكە اتاپ كورسەت. (4 بولىك: تامىر ويماقشاسى؛ 1) ءبولىنۋ ايماعى؛ 2) ءوسۋ ايماعى؛ 3) سورۋ؛ 4) وتكىزۋ ايماعى)
10. تامىر ويماقشاسى قاي ۇلپادان تۇزىلگەن؟ (ءبولىپ شىعارۋشى ۇلپا)
11. ءبولىنۋ بولىگى قاي ۇلپادان تۇزىلگەن؟ (ءتۇزۋشى نەمەسە مەريستەما)
12. سورۋ بولىگى قاي ۇلپاعا جاتادى؟ (جابىن ۇلپاسى)
13. تامىردىڭ ۇشىنان ءوسۋىن قالاي دالەلدەيسىڭ؟ (تامىردىڭ ۇشىندا ءتۇزۋشى ۇلپا بولادى)
14. تامىر وسىمدىككە نە ءۇشىن قاجەت؟ (تامىر ارقىلى توپىراقتان سۋدى جانە وندا ەرىگەن مينەرالدى تۇزداردى ساباققا وتكىزەدى؛ وسىمدىكتى توپىراققا بەرىك ورنىقتىرادى؛ ءار ءتۇرلى ورگانيكالىق زاتتاردى (امينقىشقىلدار، گورموندار، ت. ب.) سينتەزدەيدى. كەيبىر تامىرلار قورەكتىك زاتتاردى قورعا جينايدى؛ باسقا وسىمدىكتەردىڭ تامىرلارىمەن، ميكروورگانيزمدەرمەن، ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ جىپشەلەرىمەن ارەكەتتەسەدى؛ ۆەگەتاتيۆتىك كوبەيۋگە قاتىسادى.)
15. تىڭايتقىشتاردىڭ قانداي تۇرلەرى بار، مىسال كەلتىر. (ورگانيكالىق(قۇس ساڭعىرىعى، قي، قاراشىرىك جانە ت. ب.) جانە مينەرالدى تىڭايتقىشار (نيتراگين، سۋپەرفوسفات، ازوت سيليتراسى)
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
جاپىراعى مەن بۇرگىشى بار بۇتاقتانباعان جاس ساباقتى وركەن دەيدى. وركەننىڭ بۇتاقتانۋى ءۇش ءتۇرلى بولادى: ديحوتوميالى (ايىر)، مونوپوديالدى جانە سيمپوديالدى.
ديحوتوميالى بۇتاقتانۋ كەزىندە ءوسۋ كونۋسى ەكى ەسەلەنەدى دە، ەكى وركەن بەرەدى، ءارى قاراي ونىڭ اربىرەۋى تاعى دا ەكى وركەننەن بەرەدى جانە ت. س. س. بۇل – بۇتاقتانۋدىڭ ەجەلگى ءتاسىلى (پلاۋىندار، مۇكتەر)
مونوپوديالدى بۇتاقتانۋ كەزىندە ءبىرىنشى رەتتىڭ نەگىزى بىلىگىنەن جوعارى قاراي ءوسۋى شەكتەۋسىز ۇزاق بولادى، ودان ەكىنشى رەتتى جانە قالعان رەتتەگى قىسقا جاناما بىلىكتەر وسەدى (شىرشا، سامىرسىن جانە ت. ب. جالاڭاشتۇقىمدىلار).
سيمپوديالدى بۇتاقتانۋ كەزىندە نەگىزگى بىلىگى ءوزىنىڭ ءوسۋىن ەرتە توقتاتادى، ءبىراق ونىڭ جوعارعى جاعىنىڭ ۇستىنەن جاناما بۇرشىكتەر شىعا باستايدى. وسى شىققان بۇرشىكتەر ءبىرىنشى رەتتىڭ بىلىگىن(ءوسىن) جالعاستىرعان تارىزدەنەدى. بۇلار ءوز كەزەگىندە سول سياقتى جوعارى ءوسۋىن توقتاتادى دا، ونىڭ جاناما بۇرشىكتەرى شىعا باستايدى، وندا ءۇشىنشى رەتتىك بىلىك پايدا بولادى ت. س. س. (گۇلدى وسىمدىكتەر).
وركەندەردى جىكتەۋ
نەگىزگى وركەن تۇقىم بۇرشىگىنىڭ ۇرىعىنان داميدى
جاناما وركەن جاناما قولتىق بۇرشىكتەن داميدى، سونىڭ ەسەبىندە ساباق بۇتاقتالادى.
قوسالقى وركەن قوسالقى بۇرشىكتەردەن داميدى، جاپىراقتا، بۋىنارالىعىندا، تامىردا بولادى.
ۇزارعان وركەننىڭ بۋانارالىعى الىس ورنالاسقان.
قىسقارعان ورەننىڭ بۋانارالىعى جاقىن ورنالاسقان.
ۆەگەتاتيۆتىك وركەن جاپىراق پەن بۇرشىك شىعارادى.
گەنەراتيۆتىك وركەن رەپرودۋكتيۆتىك مۇشەلەر (گۇل، جەمىس، تۇقىم) بولادى.
وركەندەردىڭ ءتۇر وزگەرىستەرى
تامىر ساباق – جاپىراق شىعارمايتىن كوپ جىلدىق جەر استى وركەن. تامىر ساباقتىڭ ۇشىندا بۇرشىك بولادى، ول بۋىن جانە بۋانارالىقتان تۇرادى. بۋىنىندا جەتىلمەگەن ءتۇسسىز قابىرشاقتارى (جاپىراق قالدىعى) ورنالاسادى. قابىرشاق قولتىعىنداعى بۇرشىكتەردەن كەلەشەكتە جەر استى جانە جەر ءۇستى ورەندەرى داميدى. جەر استىندا دامىعان سوڭ اشىق جاسىل ءتۇستى ەمەس (بيدايىق، ىنجۋگۇل، ۇلپاگۇل).
ستولون – ۇزىن جاتاعان وركەن، كوبىنەسە قابىرشاقتى جاپىراعى بولادى، ءبىر جىلدان اسا ءومىر سۇرەدى جانە جاڭا داراققا باستاما بەرەدى.
تۇينەك – ساباقتىڭ ءتۇپ جاعىنداعى جەر استى قولتىق بۇرشىكتەن داميتىن وركەننىڭ ۇشىنداعى بۇرشىك. بۇرشىك بىلەۋلەنىپ، جۋانداپ ءوسىپ، تۇينەككە اينالادى. تۇينەكتىڭ بۇرشىك قولتىعىندا ءتۇسسىز جەتىلمەگەن جاپىراقتارى مايدا قابىرشاق ءتارىزدى. جەتىلمەگەن جاپىراعىنىڭ قۋراپ ءتۇسىپ قالعانداعى ءىزىن كوزشە دەيدى. كارتوپتى كوبىنەسە تۇينەك ارقىلى كوبەيتەدى. تۇينەكتەن جەر وركەندەر داميدى.
جۋاشىق (پيازشىق) – ءتۇرىن وزگەرتكەن شىرىندى، قىسقارعان جەر استى وركەنى. جۋاشىقتار جەر استىندا دا، جەر ۇستىندە دە داميدى. جەر استى جۋاشىقتى وسىمدىكتەرگە پياز، سارىمساق، ءسۇمبىلشاش (گياسينت)، لالاگۇل، جابايى جۋا، قىزعالداق، ت. ب. جاتادى.
تۇينەكتى جۋاشىق – سىرتتاي قاراعاندا جۋاشىققا ۇقساس وركەن، ءبىراق قور زاتتارى ءوسىپ كەتكەن ساباق بولىگىنە دە جينالادى، ال ونىڭ قابارشاعى قۇرعاق (گلاديولۋس، شافران).
شوگىر – ءتۇرى وزگەرگەن وركەن نەمەسە ونىڭ ءبىر بولىگى، توبەسى (شىرعاناق) نەمەسە جاپىراعى (بارباريس) قورعانىش قىزمەتىن اتقارادى.
مۇرتشالار – ءتۇرى وزگەرگەن وركەندەر (ءجۇزىم، قيار، اسقاباق) نەمەسە جاپىراقتار (بۇرشاق، اسبۇرشاق)، ولار تىرەك، شىرمالعىش قىزمەتىن اتقارادى.
بۇرشىك. كەز كەلگەن وركەن بۇرشىكتەن داميدى، سوندىقتان بۇرشىك باستاپقى وركەن.
بارلىق گۇلدى وسىمدىكتەردە وركەننىڭ تۇرىنە قاراي 2 ءتۇرلى بۇرشىك بولادى: ۆەگەتاتيۆتى(ءوسۋ) جانە گەنەراتيۆتى(كوبەيۋ) بۇرشىك.
ۆەگەتاتيۆتى بۇرشىك تەك ۇزارعان وركەندە عانا ورنالاسادى. ودان ۇزارعان وركەن مەن جاپىراق ءوسىپ شىعادى. گەنەراتيۆتىك (گۇل بۇرشىگى) تەك قىسقارعان وركەنگە عانا ورنالاسادى.
بۇرشىكتەر ورنالاسۋىنا قاراي توبە بۇرشىك جانە قولتىق بۇرشىك دەپ بولىنەدى. ەگەر بۇرشىك وركەننىڭ ەڭ ۇشىندا ورنالاسسا توبە بۇرشىك، جاپىراق قولتىعىندا ورنالاسسا قولتىق نەمەسە جاناما بۇرشىك د. ا. وسىمدىك تۇرىنە قاراي ءبىر جاپىراقتىڭ قولتىعىندا ءبىر نەمەسە بىرنەشە بۇرشىكتەر (سارىمساق، قارابۇلدىرگەن) بولادى. قولتىق بۇرشىكتەن جان - جاققا بۇتاقتار ءوسىپ تارالادى. وسىمدىكتەردىڭ كەز كەلگەن مۇشەسىنىڭ ءار جەرىنەن قوسالقى بۇرشىكتەر شىعادى. قوسالقى بۇرشىكتەردىڭ ەرەكشەلىگى ولار وسىمدىكتىڭ كەز كەلگەن جەرىنەن تامىردان، تامىرساباقتان، ساباقتان، جاپىراقتان داميدى. مىسالى، قالۋەننىڭ (وسوت) تامىرىنان جەر بەتىنە قاۋلاپ وسەتىن اتپالار (تامىر اتپاسى)، كەسكەن اعاشتىڭ تومارىنىڭ اينالاسىنا وسەتىن شىبىقتار جانە ت. ب. كوپتەگەن وسىمدىكتەردىڭ جاپىراقتارىنا داميتىن قوسالقى بۇرشىكتەر اسىرەسە بولەمە وسىمدىكتەردە انىق بايقالادى. مىسالى، بريوفيلليۋم (كالانحوە) جاپىراق تاقتالارىنىڭ جيەگىندە قاز - قاتار ءتىزىلىپ قوسالقى بۇرشىكتەر شىعادى. ول بۇرشىكتەردىڭ ءارقايسىسى جاپىراقتان اجىراپ ءتۇسىپ، وزىنشە جاس وركەندەردىڭ باستاماسىن بەرەدى. كوپجىلدىق وسىمدىكتەردە ۇساقتاۋ قولتىق بۇرشىكتەر مەن قوسالقى بۇرشىكتەر اشىلماي تىنىشتىق كۇيگە اۋىسادى. ول بۇيىققان بۇرشىك دەلىنەدى. بۇيىققان بۇرشىكتەر تىرشىلىك قابىلەتىن ۇزاق ۋاقىت ساقتاپ، وتە باياۋ وسەدى. بۇيىققان بۇرشىكتەر گۇلشەتەن، ءۇشقات، سارى قاراعان، ىرعاي، توبىلعى بۇتالارىنان باسقا كوپ جىلدىق شوپتەسىن وسىمدىكتەردە دە بولادى. اسىرەسە بۇتالاردىڭ تۇپتەنۋى وسى بۇرشىككە بايلانىستى. اعاشتاردىڭ زاقىمدانۋى، باسقا بۇرشىكتەردىڭ ءوسۋى باياۋلاعان كەزدە بۇيىققان بۇرشىكتەر دەرەۋ بەلسەندى وسە باستايدى. وعان اعاش ءدىڭىنىڭ كەسىلگەن بۇتاقتارى مەن اعاش تۇبىنەن وسكەن وركەندەر مىسال بولادى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
