InfoHub Logo

ورتا ءبىلىم ستراتەگياسىنا ۇسىنىس
قازاقتىڭ تاعدىرى، كەلەشەكتە ەل بولۋى دا مەكتەبىنىڭ قانداي نەگىزدە قۇرىلۋىنا بارىپ تىرەلەدى. مەكتەبىمىزدى تازا، بەرىك ءھام ءوزجانىمىزعا /قازاق جانىنا/ ۇيلەسەتىن نەگىزدە قۇرا بىلسەك كەلەشەگىمىز ءۇشىن تايىنباي – اق سەرتتەسۋگە بولادى. ماعجان جۇمابايەۆ
بيىلعى تامىز كەڭەسىندە، پرەزيدەنت قاسىم - جومارت توقايەۆ وتاندىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ۇزدىك ءۇردىسىن ساقتاي وتىرىپ، ءبىر ورىندا تۇرىپ قالماي، ءاردايىم دامۋ جولىندا بولۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتىپ، ءبىلىم سالاسىن دامىتۋداعى الدا تۇرعان كەلەلى ماسەلەلەردىڭ باعىتىن نۇسقاپ: «– ورتا ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ ستراتەگياسىن ايقىنداۋ قاجەت. بۇگىندە الەمدە 12 جىلدىق ءبىلىم بەرۋگە ارنالعان جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋدىڭ بەلگىلى ءبىر ستاندارتى قالىپتاستى. باستاۋىش سىنىپتاردا وقىتۋ ۇزاقتىعىن ارتتىرۋ ءۇردىسى ساقتالۋدا، الەم مەكتەپتەرىنىڭ 60 پايىزىندا ءبىلىم بەرۋ 6 جاستان باستالادى، بۇل بالانىڭ ەرتە ينتەللەكتۋالدى دامۋى مەن الەۋمەتتىك بەيىمدەلۋىنە ىقپال ەتەدى. ۇكىمەتكە ءبىلىم مەن عىلىمدى دامىتۋدىڭ 2025 جىلعا دەيىنگى جاڭا مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ شەڭبەرىندە 12 جىلدىق ۇلگىگە ابدەن ويلاستىرىپ، ءبىرقالىپتى كوشىرىلۋىن قامتاماسىز ەتۋدى تاپسىرامىن، – دەپ ەدى. سونىمەن قاتار جيىندا قالا مەن اۋىل بالالارى اراسىنداعى ءبىلىم بەرۋ تەڭسىزدىگىن جەڭۋدىڭ ماڭىزىن اتاپ، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى الالىقتى جويۋدى ەرەكشە ەسكەرتكەن بولاتىن. بۇل تۋرادا پرەزيدەنت ۇستانىمى: ءبىلىم بەرۋ ستاندارتتارى مەن باعدارلامالارى ءبىرىڭعاي بولۋى ءتيىس. سەبەبى بارلىق بالالار تۇراتىن جەرىنە نەمەسە ولاردىڭ اتا - انالارىنىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسىنە قاراماستان ساپالى بىلىمگە قول جەتكىزۋى قاجەت.» بۇل الەمدىك ورتاق ءبىلىم يدەياسى قازاق ءبىلىم فيلوسوفياسىنا كەلۋىنىڭ باستاماسى. پرەزيدەنت العاشقى جولداۋىندا: «... ءبىز وقۋشىلاردىڭ قابىلەتىن ايقىنداپ، كاسىبي باعىت - باعدار بەرۋ ساياساتىنا كوشۋىمىز قاجەت. بۇل ساياسات ورتا ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇلتتىق ستاندارتىنىڭ نەگىزى بولۋى ءتيىس.» «... تاعى ءبىر وزەكتى ماسەلە. بۇل – وقۋلىق ساپاسىنىڭ تومەندىگى. وقۋشىلاردى ساپالى وقۋلىقتارمەن قامتاماسىز ەتۋ – ءتيىستى مينيسترلىكتىڭ تىكەلەي مىندەتى....

مۇعالىمدەر مەن وقىتۋشىلاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتپاساق، بۇل شارالار جۇزەگە اسا قويمايدى.» وسى مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ العىشارتى قانشالىقتى، نەمەنەگە قولىمىز جەتىپ، قايسىعا قارمانۋىمىز قاجەت؟- دەگەن ساۋالعا پىكىر بىلدىرەمىز. بۇگىنگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە مەكتەپتىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى جۇمىس ىستەپ جاتىر. جەكە مەنشىك مەكتەبى. رەسپۋبليكالىق جەكە مەنشىك ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارى قاۋىمداستىعىنىڭ مالىمەتىنشە، 2015 - 2016 جىلدارمەن سالىستىرعاندا، 2017 - 2018 جىلدارى جەكەمەنشىك مەكتەپتەردىڭ سانى الماتى قالاسىندا (+9 مەكتەپكە)، اقتوبە وبلىسىندا (+1)، باتىس قازاقستان وبلىسىندا (+1) جانە قاراعاندى وبلىسىندا (+1 مەكتەپكە) وسكەن. ەلىمىزدەگى مەكتەپ جاسىنداعى بالالار سانى 3 ملن.- عا جۋىق. جەكەمەنشىك ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنىڭ ۇلەسى 1%- دان تومەن. ال، الەم بويىنشا بۇل كورسەتكىش 12 - 29% قۇرايدى. بۇگىندە قازاقستاندا 3 300 - گە جۋىق ۇستاز جەكە مەنشىك ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا جۇمىس ىستەيدى. جەكە مەنشىك مەكتەپتەردە جىلدىق وقۋ قۇنى ورتا ەسەپپەن 900 مىڭ تەڭگە. سوڭعى ءۇش جىلدا بۇل نارىق 28% - عا ءوسىپ، جىلىنا 20 ملرد. جۋىق تەڭگەنى قۇراپ وتىر.( 2018 جىلعى دەرەك.)
مەملەكەتتىك مەكتەپ. شاعىن جيناقتى مەكتەپتەر جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنىڭ جالپى سانىنىڭ 44 %- ىن قۇرايدى. شجم - نىڭ ماتەريالدىق - تەحنيكالىق جاراقتاندىرىلۋ دەڭگەيى تومەن، ءبىر ءمۇعالىم بىرنەشە پاننەن ساباق بەرۋگە ءماجبۇر. اۋىلدىق جانە قالالىق مەكتەپتەردىڭ اراسىندا (ماتەريالدىق بازا، ءمۇعالىم كادرلار مەن قامتۋ، مۇعالىمدەردىڭ ءبىلىم بەرۋ، وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم الۋ مۇمكىندىگىندە) ايتۋلى ايىرماشىلىق بار. اۋىلدىق جەرلەردە ورنالاسقان مەكتەپتەردىڭ سانى قالالىق مەكتەپتەردەن 3، 3 ەسە كوپ. بۇل رەتتە قالالىق مەكتەپتەردىڭ وقۋشىلارى اۋىلدىق وقۋشىلارمەن سالىستىرعاندا كوپ (قالا – 1 412 503، اۋىل – 1 311 624). جالپى، ەلىمىزدەگى 7014 مەكتەپتىڭ 128 ءۇش اۋىسىمدى جانە 31 اپاتتى جاعدايداعى مەكتەپ اتالىپ ونى ارىلتۋ ءىسى جان - جاقتى قاراستىرىلۋدا. بىزدە تولىپ جاتقان "دارىن"، "قتل"، "نزم"، قوسىمشا ءبىلىم بەرەتىن ت. س. س. مەكتەپتەر دە بار. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ورتا ءبىلىم جۇيەسى ناعىز ىزدەنىس پەن تالپىنىس ۇستىندە. الايدا بارلىعى جەتىلىپ، وزگەرىپ، جايناپ، كەمەلىنە جەتىپ كەتتى دەي المايمىز. دالىرەك ايتقاندا، ولاردىڭ باعدارمالارى، وقۋلىقتارى، مۇعالىمدەردىڭ شەبەرلىك دەڭگەيى، ءبىلىم بەرۋ ساپاسىندا ايتۋلى ايىرماشىلىق بار، تىپتەن مۇعالىمدەردىڭ ەڭبەك جۇكتەمەسى، جالاقىسىنا دەيىن الالىق ورىن الىپ وتىر.

وسىنىڭ ءبارىن تەڭەستىرىپ، ءبىر دەڭگەيگە كەلتىرىپ، ونىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ بۇگىنگى كۇننىڭ باستى مىندەتى بولماق. ورتا ءبىلىم بەرۋ ءۇش كەزەڭمەن تاربيەلەۋ جانە وقىتۋ ساتىلى، ساباقتاسقان، جۇيەگە كوشۋ كەرەك. العاشقى كەزەڭ:(3 - 10 جاس)- ساۋات اشىپ جەتىلۋ، (11 - 14 جاس) دارالانىپ دامۋ. وسى كۇنگى مەكتەپالدى مەكەمە مەن باستاۋىش مەكتەپ ءبىر ارناعا ءتۇسىپ، نەگىزگى مەكتەپتىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالۋ كەرەك.(مۇنى عيماراتتىق جانە اكىمشىلىك بىرىگۋ دەپ ويلاپ قالماڭىز. اڭگىمە، باعدارمالىق، مازمۇندىق ساباقتاستىق تۋرالى بولىپ وتىر) بۇگىنگى بالاباقشا، بالدىرعاننىڭ ۋاقىتىن الدارقاتىپ وتكىزۋ ورنى دا ەمەس، سونداي - اق، ولاردى مەكتەپكە دايىنداۋ مەكەمەسى دە ەمەس. بالدىرعان بالبوبەكتەردى دامىتىپ جەتىلدىرەتىن، وقىتىپ ۇيرەتەتىن ەرەكشە وقۋ ورنى ەكەنىن مويىنداۋ كەرەك. ەكىنشى جاعىنان، ەلىم - ىزدە مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ 95، 4 پايىزى بالاباقشاعا قامتىلۋ مۇمكىندىگى قولعا كەلگەنىن ەسكەرسەك، ەرتەڭ اق 100 پايىزعا جەتەتىنى داۋسىز بولعاندىقتان بۇل ۇسىنىس ورىنسىز دا ەمەس. مەكتەپكە دايىنداۋ دا، التى جاس اياسىندا بالاباقشادا بىرنەشە ايلىق ۋاقىتتا جۇرگىزىلەدى. 3 - 10 جاس ارالىعىندا بارلىق بالالار ساۋات اشىپ جەتىلۋگە ءتيىس. ساۋات اشىپ جەتىلۋ دەگەنىمىز نە؟ يۋنەسكو - نىڭ ۇسىنعان ءبىلىم فيلوسوفياسى بويىنشا وسى زاماندا ومىرگە كەلگەن ۇرپاق، ەسى دۇرىس دەنى ساۋ بولسا (قازاق بۇلاردى تەكتى جان دەپ اتاعان) ون ءۇش ءتۇرلى ساۋاتىن اشىپ جەتىلدىرۋ ارقىلى كاسىپ يگەرىپ، عىلىم نەگىزىن ۇيرەنە الادى ەكەن. ەڭ اۋەلى، اقىل - ەسى ءتۇزۋ، ويلاپ زەردەلەي الۋ، توقىپ ەسكە ساقتاۋ ساۋاتتىلىعى مەن سويلەي الۋ ساۋاتىن اشۋى ءتيىس. ءبىلىم شىڭىنا ءۇش جول اپارادى: ويلاۋ جولى – بۇل يگى ءارى قايىرىمدىلىق جول، ۇقساۋعا تىرىسۋ مەن ەلىكتەۋ بۇل – جەڭىل جول، تاجىريبە جيناۋ جولى – ەڭ قۇدىرەتتى ءارى ابىرويلى بيىك جول. ءال - فارابي بابامىز ايتقان «تۋا ءبىتتى ينتەللەكتى» دامىپ، ءنازيپا اپامىزدىڭ ەسكەرتكەن «سويلەۋ ونەرىن» يگەرتۋ وسى جاستاعى بالالار ءۇشىن باستى ءبىلىم. ال، مەكتەپ ەسىگىن اشا سالا وقۋ جازۋى الدىڭعى اتالعان ساۋاتتارعا ۇشتاسا وتىرىپ دامىتىلۋى ءلازىم. ن. قۇلجانوۆا: “بالاعا سۋسىنداي كەرەگىنىڭ ءبىرى – سويلەۋ. ءتۇرلى ءبىلىمنىڭ ءتۇبىرى، نەگىزى – بالانىڭ سويلەۋى...»- دەپ، ولاردىڭ ويلاعانىن اشىق تا، ايقىن تولىق جەتكىزە ءبىلۋى، عىلىم - ءبىلىم يگەرۋدىڭ العىشارتى ەكەنىن وتە دۇرىس كورسەتكەن. وقي الۋ، جازا الۋ ساۋاتى مەكتەپ جاسىنا جەتكەندەردىڭ ىجداھاتتىقپەن يگەرەتىن اسىل ساۋاتى. بۇگىنگى تاڭدا مەكتەپ جاسىنداعى سابيلەردىڭ يگەرمەك ساۋاتى وسىمەن عانا بىتپەيدى. ۇلىق ۇستاز ا. بايتۇرسىنوۆ: «ساۋات اشۋ دەگەنىمىز تەك وقۋ - جازۋمەن عانا شەكتەلمەيدى...»- دەگەن ەكەن. ايتالىق ەڭبەك ەتۋ ساۋاتتىلىعىنسىز، مادەنيەتىنسىز ادام بالاسى قاشان دا، ءتان جانە جان ازىعىن تاۋىپ، ءدامىن تاتپاعانى بارشاعا بەلگىلى. ءتان ازىعىن نارەستە شاعىنان يگەرگەن جاس بالا جان ازىعىن اناسىنىڭ ۇنىنەن، سىلدىرماعىنىڭ دىبىسىنان الادى. شاقالاق ءۇشىن العاشقى ەڭبەك – اۋىزدانۋ. وسى دەنە ەڭبەگىن يگەرۋ ساۋاتى كۇن سايىن ءوسىپ جەتىلىپ، بەكىپ نىعايىپ وتىرۋى ءتيىس. اۋناۋ، ەڭبەكتەۋ، تىك تۇرۋ، قادام باسۋ ت. ت. جالعاسا بەرەدى.

نارەستە ءار كۇن سايىن ومىرمەن تانىسىپ، قادام باسقان سايىن « جاڭالىق اشادى.»وسى جاڭالىقتى اشۋ ءۇشىن وعان تانىپ ءبىلۋ ساۋاتتىلىعى قاجەت. دالىرەك ايتقاندا، جاڭالىق اشۋدىڭ سابيگە ءتان ءادىس - ءتاسىلى بولادى. ءسابيدىڭ جاسى قوسىلعان سايىن وسى ءادىس - تاسىلدەرلىڭ سانى، شاناعى، دارەجەسى ۇنەمى ارتىپ وتىرادى. كەيبىر ءادىس - تاسىلدەر بەكىپ، ماشىق داعدىعا اينالادى. ولاي بولسا بالاعا ءبىلىم بەرۋ، ونى تاربيەلەۋ، دامىتۋ دەگەنىمىز ولاردىڭ «عىلىمي جاڭالىق» اشىپ، زەرتتەۋ ماشىق داعدىسىن جەتىلدىرۋگە كومەك كورسەتۋ، قولايلى جاعداي تۋعىزۋ. جاراتۋشىدان بەرىلگەن اقىل - پاراساتى مولىعىپ، نۇرلانۋى شارت. كوكىرەك كوزى اشىلۋ باستالىپ، اقىل كوزى ايقىندالا ءتۇسۋ كەرەك. بۇل وقۋ - توقۋ جاسالماسا، ونىڭ ينتەللەكتۋالدىق دامۋى جاسالماسا يماندى ۇل، يبالى قىز قالىپتاسپايدى. وسى زامانعى عىلىمنىڭ انىقتاۋى بويىنشا ادام ينتەللەكتىسىنىڭ 40 - 50% بەس جاستا، 60 - 70% جەتى جاستا، 9 جاستا 92%- عا دەيىن جانە 15 جاستا تولىق قالىپتاسادى. قازاقتا وسى جاستاعى بالالاردىڭ ينتەللەكتىسىن قالىپتاستىراتىن ارناۋلى ويىن - ويىنشىق، تاقپاق، جاڭىلتپاش، جۇمباق (ونىڭ ءوزى بەس باعىتتا)، ءان - كۇي، ەرتەگى، ەسەپ، اڭگىمە بار بولعان. حات تانىتىپ، جازۋ سىزۋ ۇيرەتپەسە دە ولاردىڭ زەردەسىن اشىپ، كوكىرەك كوزىن وياتاتىن، تاماشا قۇرالدارى، وڭتايلى ءادىس امالدارى جەتكىلىكتى ەدى. وسى زامان الدىنعى ايتىلعان ساۋاتتىلىقتارعا:- ەسەپتەۋ ساۋاتتىلىعى، قارجىلىق ساۋاتتىلىق، اقپاراتتىق ساۋاتتىلىق، كومپيۋتەرلىك ساۋاتتىلىق، ءومىرتانۋ ساۋاتتىلىعىن تىركەپ وتىر. ساۋات اشىپ جەتىلدىرۋ شاعىندا بالدىرعاندار ەركىن ويلايتىن، كەلىستىرىپ وقي الاتىن، شەبەر جازا الاتىن، اۋىزشا جانە تەحنيكالىق قۇرال پايدالانىپ تەرەڭ ەسەپتەي الاتىن، ساۋاتتىلىعىن ومىردە كورسەتە الاتىن، پايدالانىپ ىسكە جاراتا الاتىن، نەمەسە ساۋاتتىلىقتا «الىپ تا جىعاتىن، شالىپ تا جىعاتىن» پارمەندى، قابىلەت قارىمدى بولۋ كەرەك. وسىنىڭ ءبارىن 3 - 10 جاس ارالىعىندا يگەرتۋگە ارنالعان جاڭا مازمۇنمەن تولىقتىرىلعان زاماناۋي باعدارلاما جاساۋىمىز قاجەت. 11 - 15 جاس ارالىعىندا وسى ساۋاتتىلىعىن تەرەڭدەتىپ جەتىلدىرىپ، جەكە باسىنىڭ قارىم – قابىلەتىنە ساي، ىنتا - قىزىعۋ تالپىنىسىنا ساي، بەيىم ىڭعايىنا ساي ەڭبەك پەن ونەر - ءبىلىم جولىنا ءتۇسۋ تاڭداۋىن جاسايتىن بولۋى ءتيىس. ايتالىق، ادام بالاسىندا اسەمدىكتى يگەرۋ تۋما ساۋاتتىلىق بار ەكەن. سەبەبى، ونى جاراتۋشى دا، ومىرگە اكەلگەن انا دا، قورشاعان ورتا دا اسەمدىككە بولەنگەن سىرلى دۇنيە. تەكتى جان سولاردىڭ بارلىعىنان الاتىن ەنشىسىن الىپ ومىرگە كەلەدى. ەگەر وسى دارىن كوزىن اشىپ، ساۋاتتىلىعىن يگەرتىپ، جەتەلەپ جەتىلدىرسەڭىز، ءسوزسىز ول، دارا دامۋ جول - ىنا تۇسەدى. وتكەن شاقتاعى قازاقتىڭ ونەر مايتالماندارى وردالى وقۋ ورنىن كورمەسە دە، وسى ساۋاتتىلىعىن جەتىلدىرىپ دامىتۋ ارقىلى اتى جالپاق جۇرتقا، ەل اۋماعىنا، اسىرىپ ايتساڭىز الەمگە تانىمال بولعان. ولاي بولسا، وسى كۇنگى نەگىزگى مەكتەپ اتالىپ جۇرگەن ورتا مەكتەپتىڭ ەكىنشى باسقىشىندا دارا دامىتۋ باستى ۇستانىم بولۋعا ءتيىس. وسى جاعدايدا، مۋزىكالىق، بەينەلەۋ - ءمۇسىن ونەرى، ءسوز ونەرى، بي ونەرى، سپورتتىق ت. ب. قارىم - قابىلەتىن اشىپ، ولاردىڭ ىنتا جىگەرىنە ساي تالانت قاجەت ەتەتىن ارناۋلى مەكتەپتەرگە باعىتتاپ باۋلىپ وتىرۋ كەرەك. ال، عىلىمعا جانە ەڭبەككە قىزىقتىرۋ، بەيىمدەۋ، ىنتالاندىرۋ وسى كەزەڭدەگى تاربيەلەۋ، وقىتۋ ءىسىنىڭ نەگىزگى باعىتى بولعانى دۇرىس. 6 - 9 سىنىپ وقۋشىلارى ءوز ەل جەرىندەگى جانە الەمدىك كيەلى، قىزىقتى، تاڭعاجايىپ تاماشا ورىن، ولكە، تابيعاتى تۋرالى تولىق ماعلۇمات الىپ، جەر قويناۋى، تەڭىز استىندا، اسپان الەمىندەگى سىرلى دا، تاڭعاجايىپ كورىنىستەر مەن قوزعالىستارعا، وزگەرىستەر مەن ەرەكشەلىكتەرگە ولاردىڭ ساناسىن تارتىپ، زەيىنىن باعىتتاپ وتىرۋ قاجەت. ولاردىڭ ءبارى ارناۋلى ءپان ارقىلى وقىتىلماسا دا، جاراتىلىس تانۋ پانىندە قىزىقتى استرونوميا، قىزىقتى ماتەماتيكا، قىزىقتى فيزيكا ت. ب. وسى جاستاعى بالالاردى عىلىمعا تارتاتىن، قىزىقتىراتىن بولىمدەر بولۋى ءتيىس. ەڭبەككە باۋلۋدىڭ ءوزى بالالاردىڭ بەيىم ىڭعايى، ىنتاسىنا ساي كەلەشەك كاسىبىنە نەگىز بولارلىق باعىتتا ءجۇرىلۋى ءتيىس. مىسالى وقۋشىلارعا وي ەڭبەگىمەن اينالىسىپ جاتقانىن ونىڭ دا ساۋاتتىلىعى بار ەكەنىن ۇقتىرىپ، ءبىلىم يگەرۋدىڭ تەحنولوگياسىمەن تولىق تانىستىرۋ قاجەت. قول ەڭبەگىنىڭ قاراپايىم تەحنولوگياسى ەمەس ەڭ وزىق تەحنولوگياسى ۇيرەتىلۋ كەرەك. مىسالى قىمىز اشىتۋدىڭ قاراپايىم ءادىسىن يگەرتۋ ەمەس، ەڭ ءدامدى، بارلىق قاسيەتىن ساقتاعان قىمىزدى، قۇرعاق، سۇيىق، قويۋ تۇرىندە قالاي ازىرلەۋدى ۇيرەتۋ ابزال. تەحنولوگيا ءپانى سوندا عانا بارلىق باعىتتا وسى تەكتەس ساباق وتكىزىپ ناتيجەگە جەتەدى.(مۇنىڭ ءبارىن ويدان شىعارىپ، قيالي ارمانعا سالىنىپ، ايتىپ وتىرعان جوقپىن، ءوز باسىممەن اتقارىپ، ومىردە جۇزەگە اسىرعان ناقتى تاجىريبەگە سۇيەنىپ ءسوز ەتتىم.)

ايتىلعان ورتا ءبىلىم بەرۋدىڭ قوس ساتىسىن: ەگەر قازاق تىلىندە، ۇيرەتىپ ۇقتىرساڭ، ساۋات اشىپ ونى جەتىلدىرسەڭ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا قازاق تىلىندە وقىتاتىن نەگىزگى مەكتەبىن اشۋ، جۇمىستاتۋ مۇمكىندىگى قولعا كەلمەك. ەكىنشى جاعىنان بۇل مەكتەپتە وتباسىندا ءوز تىلىندە وقىپ - تاربيەلەنگەن قازاق بالاسى عانا ەمەس، ورىس، نەمىس، كورەەس، وزبەك، ارميان ت. ب.
ەتنوستاردىڭ كەز - كەلگەنىنىڭ بالالارى دا وسى مەكتەپتە وقىپ ءبىلىم الىپ، ساۋات اشىپ دامي الادى. ورتا مەكتەپتىڭ العاشقى ەكى ساتىسىندا: ساۋات اشىپ، جەتىلدىرىپ جانە دارا دامىتۋدى وقىتىپ - تاربيەلەۋ ءىسىنىڭ نەگىزى بولدىرۋدىڭ ەڭ باستى ارتىقشىلىعى وسىندا بولىپ وتىر. ال، ورتا ءبىلىمنىڭ العاشقى ەكى ساتىسىن اعىلشىن تىلىندە، ورىس تىلىندە، نەمىس تىلىندە، جۇڭگو ت. ب. تىلىندە جۇزەگە اسىرساڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا شەت تىلىندە وقى - تاتىن مەكتەپ اشۋ، جۇمىستاتۋ مۇمكىندىگى قولعا كەلەدى. كازىرگى ورىس تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەرىمىز، قازاق تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپ پاندەرىن ورىسشا اۋدارىپ ۇسىنعان. بۇل شەت تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپ ساناتىنا جاتپايدى. اۋدارما ءبىلىمنىڭ اسىرەسە ساۋات اشىپ جەتىلدىرۋ ساتىسىندا كوپتەگەن كەمشىلىگى بولاتىنى بەلگىلى. شەت تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپ، قوعام تالابىنا ساي، اتا - انا، وقۋشى قالاۋىنا سايكەس قاجەتتى جەرىندە عانا اشىلادى، وعان جالپاقشەشەيلىك جاراسپايدى. بىزدە شەت ءتىلىن وقىتۋ ماسەلەسى نەگىزگى مەكتەپتە سول مەكتەپتىڭ ساۋات اشىپ جەتىلدىرۋ ءتىلى تولىق مەڭگەرىلمەي جاتىپ، قوسارلاپ جابىستىرا وقىتاتىن عىلىمي نەگىزسىز ءۇردىس قالىپتاسقان. ءبىر ايقىن مىسال كەلتىرەيىن. وزىمىزدە ەرتەرەكتەن بەرى ورىس تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپكە قازاق ءتىلى ورتا سىنىپتاردان قوسارلانا وقىتىلىپ كەلگەن. وسى وقىتۋدىڭ سول وقۋشىلارعا قازاق ءتىلىن يگەرۋىنە سەبەبى ءتيدى مە، جوق پا دەگەندى ءبىلۋ ءۇشىن، قازاقشانى جەتىك مەڭگەرگەن 100 ادامعا: «ءسىزدىڭ قازاقشانى جاقسى مەڭگەرۋىڭىزگە مەكتەپتە وقىتىلعان «قازاق ءتىلى» ءپانىنىڭ جاردەمى ءتيدى مە؟- دەگەن ساۋالعا ولار جالپىلاي «جوق»- دەپ جاۋاپ بەرگەن. سەبەبى، ولاردىڭ 72 - ءسى قازاق مەكتەبىندە، 28 - ءى ورىس تىلىندە وقىپ ورتا مەكتەبىن بىتىرگەن. 28 - ءدىڭ 20 - سى اۋىلدا دوستارىمنان قازاق ءتىلىن ۇيرەندىم دەسە، 8 ازامات «ءبىزدىڭ وتباسىمىز قازاق تىلىندە سويلەيتىن، ءبىز اكە - شەشەمىزدەن ۇيرەنگەمىز»- دەپتى. «قازاق تىلىندە مەكتەپ وقىپ، ماماندىق يگەرگەنىڭىز ءسىزدىڭ ومىرىڭىزدە «اتتەگەن - اي»- دەگىزگەن كەزى بولدى ما؟- دەگەن ساۋال قويىلعان. ساۋالعا قاتىسۋشىلاردىڭ (قازاقستاندا ماماندىق يەلەنىپ، ارناۋلى ورتا جانە جوو وقىعان 57 ادام، باسقا رەسپۋبليكالاردا ارناۋلى ورتا جانە جوو - ىن تامامداعان 38 ادام، گەرمانيادا ءبىلىم العان 5 ادام) بارلىعى دا «ايتا كورمەڭىز، كەرىسىنشە بىزدەر جۇمىسقا ورنالاسقاندا، قازاقشامىز، باعامىزدى ارتتىرىپ جىبەردى»- دەسكەن. مۇنان شىعاتىن قورىتىندى؛ بالا ءبىر بەلگىلى تىلدە ساۋاتىن اشىپ، جەتىلدىرىپ جاتقاندا ەكىنشى ءتىلدى قوسارلاپ وقىتۋ ناتيجە بەرمەيدى. ورىس تىلىندە وقىعان بالالارىمىزدىڭ بارلىعىنا قازاق ءتىلىن يگەرتە الماعان سەبەبىمىز وسى.

ولار وسكەن سوڭ دا، قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كەزدە دە قازاق ءتىلىن وقىتىپ ۇيرەتە الماي كەلەمىز. ونىڭ سەبەبى قازاق ءتىلىن وقىتىپ ۇيرەتۋ مەن قازاقشا ساۋاتىن اشىپ جەتىلدىرۋ اراسىنداعى ايىرما - شىلىقتى ايىرا الماي ءجۇرمىز. كازىرگى شاقتا بالاعا «بىلگەننىڭ زيانى جوق»- دەپ، ولارعا كوپ - اق وقۋ - ءبىلىم بەرەمىز، بالالار ول بىلىمدەرىن ومىردە پايدالانۋ، كەرەكتەنۋ، جۇزەگە اسىرۋ قۇزىرەتى جەتپەي «كوپ وقىپ، ميى اشىعان ميعۇلا» بولىپ شىعا كەلەدى. ايتىڭىزشى، ەكىنشى سىنىپتان باستاپ جۇڭگو، اعىلشىن، ورىس، اراب تىلدەرىن وقىتۋدىڭ تيگىزەتىن پايداسىنان زيانى كوپ ەكەنىن بىلە تۇرا سولاي جاسايتىنىمىز، نەلىكتەن؟ شەت ءتىلىن وقىپ - ۇيرەنۋ زامان تالابى، وركەنيەت ەنشىسى. ونى تۇسىنگەنىمىز جاقسى اق. سولاي بولا تۇرا، ەلىمىزدە شەت تىلىندە ساۋات اشىپ جەتىلدىرەتىن ءبىر دە - ءبىر مەكتەپ جوق! ورىس تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپ بولۋ ءۇشىن رەسەيدەگى ورتا ءبىلىم بەرىپ وتىرعان، ەڭ وزىق، ەڭ زيالى مەكتەپ باعدارلاماسى، وقۋلىعى. وقىتۋشىسى، كەرەك دەسەڭىز سول وردانىڭ عيماراتىنا، قونىس جايىنا دەيىن «كوشىرىپ» اكەلىپ وزىمىزدە تۇرعىزۋىمىز كەرەك. ال، ازىرگە وزىمىزدە جۇمىستاپ جاتقان «اۋدارما مەكتەپتەردىڭ» عيماراتىن پايدالانا بەرۋگە بولادى. ولاردى ەلىمىزدە كەلەشەكتە ورنايتىن اعىلشىن تىلىندە، جۇڭگو تىلىندە، اراب تىلىندە، فرانسۋز ت. ب. تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەر ءۇشىن دە كەرەككە جاراتۋ ورىندى. مۇنىڭ سوڭى، كازىرگى «اۋدارما مەكتەپتەر» از جىلدا جويىلىپ، ورنىن شەت تىلىندە وقىتاتىن زاماناۋي قازاقستاندىق مەكتەپتەر باسادى. كازىرگى كەزدە كەي جۇرتتىڭ بالالارىنىڭ شامالى بولىگى وزدەرىنىڭ قالاۋى نەگىزىندە، 2 - 3 شەت تىلىندە ساۋات اشىپ، جەتىلىپ جاتىر (ارينە ءبىرىن يگەرگەن سوڭ كەلەسىسىنە كوشەدى. ەشقاشان قوسارلامايدى.). ۋاقىتشا بولسا دا، امەريكادا، انگليادا، فرانسيادا، رەسەيدە، قىتايدا، ارابيادا تۇرعان قازاقتاردىڭ بالاسى، اعىلشىنشا، قىتايشا، ورىسشا، ارابشا ساۋات اشىپ جەتىلىپ ءجۇر. وسىدان بولىپ ولار قازاقتىعىنان اجىراپ جاتقان جوق. قازاقستاننىڭ شەت تىلىندە وقىتاتىن قانداي دا ءبىر مەكتەبىنىڭ وقۋشىلارىنا قازاق تىلىندە ساۋات اشىپ، جەتىلۋىنە (ەگەر دۇرىس مەتوديكا قولدانساڭ) تولىق مۇمكىندىك بار. الايدا بارلىق بالاعا، بارلىق شەت ءتىلىن جاپپاي وقىتۋ كەرەك دەپ جالپاقشەشەيلىككە، جالاڭ ۇرانعا سالىنۋ داڭعويلىق بولادى. مۇنىڭ تەپە - تەڭدىگى مەن ارا سالماعىن دۇرىس ۇستاي ءبىلۋ ءلازىم.

ورتا ءبىلىم بەرۋدىڭ كەلەسى ساتىسى 10 - 11 - 12 سىنىپ وقۋشىلارىن وقىتاتىن زياتكەرلىك مەكتەپ بولادى. عىلىم - ءبىلىمنىڭ بەلگىلى باعىتىنا ىنتا كوڭىلى اۋعان، تالعاپ تاڭداپ وقۋعا، عىلىم نەگىزىن تەرەڭدەتىپ يگەرۋگە بەيىمدەلگەن، ءبىلىم الۋ تەحنولوگياسىن اجەپتاۋىر مەڭگەرگەن وقۋشىلاردىڭ مەكتەبى بولۋى ءتيىس. ول وسى كۇنگى ىرىكتەپ الىنعان وقۋشىلاردىڭ باسقادان ارتىقشىلىق يەلەنەتىن نزم – نە ۇقساس بولعانىمەن، ءوزارا الالىق (باعدارلاما - سىندا، وقۋلىعىندا، وقۋ – ءبىلىم بەرۋ دارەجەسىندە، ساپاسىندا، وقىتۋشىلاردىڭ جالاقى - سىندا، ت. ب.) بولمايدى. ەشقانداي ەمتيحان تاپسىرمايدى، وقۋشىنىڭ قالاۋى، تاڭداۋى شەش - ەدى. زياتكەرلىك مەكتەپكە ءبىر جىل بۇرىن بارىپ وقىپ، وندا ونىنشى سىنىپتى بىتىرگەن سوڭ، ەگەر قالاسا ارىپتەستەرىمەن بىرگە ارناۋلى ورتا ءبىلىم نەمەسە تجكب بەرەتىن مەكتەپكە تۇسە الادى. قامتىلعان وقۋشى سانىنا ساي اۋدانداردا 1 - 3، قالالار مەن اۋماقتى ولكەلەردە 5 - 6 - عا دەيىن قۇرىلادى. قاراپايىمداۋ تىلمەن تۇسىندىرسەك 10 - 11 - 12 سىنىبى بار بارلىق مەكتەپ زياتكەرلىك مەكتەپكە اينالادى، الايدا ول مەكتەپتە 9 - 1 - گە دەيىنگى سىنىپتار بولمايدى. مۇنداي مەكتەپتەر ءبىر كەزدە «اۋىل ارالىق مەكتەپ» اتالعان جاعداي بولعان. كەلەشەكتە، نەگىزگى مەكتەپتى بىتىرگەن تۇلەكتەردىڭ كوبىسى ارنايى ورتا مەكتەپتەر مەن تجكب بەرەتىن مەكتەپتەرگە بارۋعا ىنتالى بولادى. ولار 10 سىنىبىن ءوز مەكتەبىندە وقىپ ءبىتىرىن، ارناۋلى ورتا جانە تجكب بەرەتىن مەكتەپتەرىن تاڭداپ وقي الادى. تەرەڭ ءبىلىمدى، شەبەر ماماندار وسى جولمەن دايىندالىپ، جوعارى بىلىمگە قول جەتكىزە الادى. ەكىنشى باعىت، زياتكەرلىك مەكتەپتەردەن، بەيىم يكەمىنە ساي عىلىم نەگىزدەرىن تەرەڭدەتىپ يگەرىپ، جەتىك جوعارى ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىك بولعاندىقتان نەگىزگى مەكتەپتىڭ توعىزىنشى سىنىبىن بىتىرۋشىلەردىڭ ءبىر بولىگى زياتكەرلىك مەكتەپتى تاڭدايدى. اۋدان ورتالىقتارىندا زياتكەرلىك مەكتەپكە ۇزەڭگىلەس، شاعىن جيناقتى مەكتەپتەر مەن نەگىزگى مەكتەپتەرگە تىكەلەي كومەك كورسەتەتىن «جاردەم» ورتالىقتارى جۇمىستاپ، جىلجىمالى كابينەت، ونلاين ساباق وتكىزەتىن، قۇرىلعىلارمەن جابدىقتالعان اقپارات تاراتۋ لاباروتوريالارى بولۋى قاجەت. مۇنداي جاردەم، كومەك ورتالىقتارى جاپونيادا، امەريكادا كازىر دە بار. شجم - دە بىرنەشە ءپاندى ءبىر ءمۇعالىم ۇيرەتىپ جاتقانىن كورىپ قانا جاردەمدەسپەي، نەگىزگى مەكتەپتىڭ بىرىندە ورىن الىپ جاتقان ساۋاتتىلىقتىڭ جەتىسپەي، دارالانىپ دامي الماعانىن ايتىپ قانا وتىرۋمەن شەكتەلۋ قانداي السىزدىك دەڭىزشى!

وبلىس ورتالىقتارىندا، قالالاردا، ورناعان زياتكەرلىك مەكتەپتەرگە ۇزەڭگىلەس قۇرىلا - تىن قوسىمشا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە جوعارىدا ايتىلعان جاردەم ورتالىعىنىڭ سىرتىندا ەلىمىزدە جانە حالىقارالىق دارەجەدە وتكىزىلەتىن وليمپيادا، دودالارعا وقۋشىلار دايىنداۋ مىندەتى جۇكتەلۋ كەرەك. ماتەماتيكا، فيزيكا، حيميا، بيولوگيا، ءتىل، گەوگرافيا ت. ب. پاندەردى تەرەڭدەتىپ، ساپالى وقىتاتىن مەكتەپتەر قوسىمشا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپكە شوعىرلانۋ قاجەت. ولاردىڭ ءبىر - ەكىسى ءار وبلىستا، ءىرى قالالاردا بولۋى ءتيىس. قازىرگى قوسىمشا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر «قوسىمشا جاتتىعۋ جاسايتىن، ءۇي تاپسىرماسىن ورىندايتىن، ۇبت - گە دايىندايتىن» مەكتەپكە ۇقساپ بارادى. ەكىنشى ءبىر ماسەلە زياتكەرلىك مەكتەپتەر اۋداندا قۇرىلسا ينتەرناتىمەن قوسا بولۋى ءتيىس. سونداي - اق، ونىڭ وقۋ - وندىرىستىك بازاسى، ەڭبەككە باۋلۋ، كاسىپ يگەرتۋ مۇمكىندىگى بولۋ كەرەك. مۇنى جۇزەگە اسىرۋدىڭ بىزدە ەكى ءتۇرلى جولى بار. ءبىرىنشى. ءار اۋداندارداعى زياتكەرلىك مەكتەپ پەن ارنايى ورتا وقۋ ورىندارى، كاسىپتىك - تەحنيكالىق مەكتەپتەردىڭ ءوزارا ىنتىماقتاستىعى مەن بايلانىسىن جاڭا بەلەسكە كوتەرىپ، ولاردىڭ ماتەريال تەحنيكالىق بازاسىن، وندىرىستىك وقۋ ورتالىقتارىن بىرىگىپ پايدالانۋ، وندىرىستىك وقۋ جۇرگىزۋگە بەيىمدەۋ قاجەت. بۇل الەمدىك تاجىريبەدەن ءوتىپ سىنالعان ءۇردىس. ولار ءوزارا مەكتەپ اۋىستىرۋ، ماماندىق يگەرۋدە ەركىن بولۋ كەرەك. ەكىنشى. ءار زياتكەرلىك مەكتەپ - تەر ءوز اۋماعىندا جانە وندىرىستىك مەكەمەلەر، فەرمەرلەر مەن بيزنەسمەندەر، شارۋا قوجالىقتارىمەن كەلىسىم شارتقا وتىرىپ، 9، 10 سىنىپ وقۋشىلارى ايلىق نەمەسە 45 كۇندىك ەڭبەك توقسانىن وتكىزۋ ورىندى. مۇنىڭ باستامالارى وزىمىزدە كازىر دە بار. «بۇل جاعداي ءار جىل سايىن 21 مىڭعا جۋىق مەكتەپ تۇلەگى كاسىبي جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنا تۇسە الماي قالادى. جاستاردىڭ بۇل توبى جۇمىسسىزدار مەن مارگينالداردىڭ نەگىزىن قۇرايدى. ولار امالىنىڭ جوقتىعىنان قىلمىستىق جانە ەكسترەميستىك اعىمداردىڭ ىقپالىنا تۇسۋدە.»- دەپ پرەزيدەنت ايتىپ ەسكەرتكەن ولقىلىقتى جويۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەكىنشى جاعىنان:«ءبىز وقۋشىلاردىڭ قابىلەتىن ايقىنداپ، كاسىبي باعىت - باعدار بەرۋ ساياساتىنا كوشۋىمىز قاجەت. بۇل ساياسات ورتا ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇلتتىق ستاندارتىنىڭ نەگىزى بولۋى ءتيىس،»- دەگەن پرەزيدەنت تاپسىرماسىن وسىلاي جاساساق قانا ورىنداي الامىز.
ورتا ءبىلىم بەرۋ قۇرىلىمىنا مۇنداي وزگەرىس جاساۋدىڭ قاجەتى نە؟
1. وسى كۇندە 7 سىنىپتان باستاپ وقۋشىلاردىڭ شامالى بولىگى ىرىكتەلىپ الىنىپ نزم - نە قابىلدانادى. ولار ارناۋلى ەمتيحان تاپسىرادى، ەرەكشە قامقورلىققا الىنادى. جالاقىسى جوعارى، بىلىكتىلىگى سىنالعان، بىرەر شەت ءتىلىن مەڭگەرگەن مۇعالىمدەر ىرىكتەلىپ الىنىپ، ساباق ۇيرەتەدى. ونىڭ ناتيجەسى ءوز جەمىسىن بەرىپ كەلەدى. بىلاي قاراساڭىز، ورتا ءبىلىم بەرۋدىڭ دەربەس ءبىر ءتۇرى قالىپتاسىپ كەلەدى. ال قالعاندارى (باسىم كوپشىلىگى) جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپتەرىنىڭ باستاۋىش، نەگىزگى جانە جوعارعى ساتىلارىندا وقىپ ءبىلىم الىپ ءجۇر. نزم - ءنىڭ قۇرىلۋىن دارىندى وقۋشىلارعا كورسەتىلگەن كومەك، ەرەكشە جاسالعان جاعداي دەپ قابىلدادىق. قالعاندارى نزم - ءى دارەجەسىندە وقىپ ءبىلىم الۋعا قۇقىعىنىڭ جوقتىعى قالاي؟
ولارعا ەرەكشە مۇمكىندىك، اسقىن قولايلى جاعداي تۋعىزۋعا نەگە قۇلىقسىزبىز؟ ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى، وقىتۋشى مۇعالىمدەرىمىزدىڭ شاما - شارقى، مەكتەپتەردىڭ جەتكىلىكتى دارەجەدە سالىنىپ بىتپەۋى ءتارىزدى ىقپالداردىڭ بار ەكەنىن جوققا شىعارا الماسپىز. اتالمىش كەمىستىكتى جويىپ، اقشا قاراجات شىعىنداماي، قۇرىلىمدىق قانا وزگەرىس جاساۋ ارقىلى ماسەلەنى وڭتايلى شەشەۋدىڭ وڭدى جولىن ۇسىنپ وتىرمىن.
2. 12 جىلدىق ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپتىڭ جوعارعى ساتىسى نەلىكتەن ءۇش عانا سىنىبى بار؟ ونىڭ پايداسى نە؟ بۇل زياتكەرلىك مەكتەپ 10 سىنىبىنا نەگىزگى مەكتەپتىڭ سوڭعى جىلى نەلىكتەن كوشىرىلگەن. نەگىزگى مەكتەبىندە 10 - سىنىپتى بىتىرگەن سوڭ كەلسە دە بولماس پا ەدى؟ جالپى ءبىلىم بەرەتىن اۋىلدىق ورتا مەكتەبىنىڭ جوعارعى ساتىسىنىڭ توبى ءبىر - ەكىدەن ارتىق ەمەس. ولاردا بەيىندىك جانە تەرەڭدەتىپ وقىتۋ ءبىر عانا باعىتپەن جۇرىلەدى. اۋدان ورتالىعىندا قۇرىلاتىن زياتكەر مەكتەپتەرىنىڭ جوعارعى ساتىسى 5 - 6 عا دەيىن كوپ توپتى بولىپ ۇيىمداسۋ مۇمكىندىگى قولعا كەلەدى. بۇل دەگەنىڭىز ولاردا بەيىندىك تەرەڭدەتىپ وقىتۋدى كەڭ كولەمدە جۇرگىزۋ جانە سارالاپ وقىتۋ STEM - ءبىلىم بەرۋ مەن STEM - ساۋاتتىلىقتى دامىتۋعا مۇمكىندىگى كەڭەيەدى. بارلىق وقىتۋ قۇرال جابدىقتار مەن رەسۋرسستار ءبىر ورتالىققا جيناقتالادى. Smart پەداگوگيكا دا ءوز ورنىن تابادى. بىرەر جىلدان سوڭ نزم - مەن باسەكەلەس ورتالىققا اينالادى. ال. بەيىنالدى دايىندىقتىقتىڭ سوڭعى سىنىبىنىڭ مۇندا قۇرىلۋىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە. جاسوسپىرىمدەردىڭ بەيىن باعىتىن تاڭداۋ، كەلشەك مامان دىعىنا باعىتتالۋى وڭاي ەمەس ءارى قۇبىلمالى كەلەدى. قاتەلىكتەرىن، تاڭداۋداعى كەمشىلىك - تەرىن تۇزەتۋ مۇمكىندىگى وقۋشىلاردا بولۋ كەرەك. ەگەر وقۋشى زياتكەرلىك مەكتەبىنىڭ 10 سىنىبىن بىتىرگەن كەزدە ارناۋلى ورتا نەمەسە تجكب بەرەتىن مەكتەپكە بارعىسى كەلسە جول اشىق بولۋى ءتيىس. جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ اراسىندا ورىن اۋىستىرۋ وقۋشى ءۇشىن ەركىن، ىڭعايلى بولعانى ءجون.
3. ەڭبەككە باۋلۋ ءىسى ورتا ءبىلىم بەرۋدىڭ باستى مىندەتى، ابزال ماقساتى بولۋعا ءتيىس ەدى.
وكىنىشكە وراي تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن وسى شاقتاعى ۇل - قىزداردىڭ ەڭبەككە دەگەن قىرى جويىلىپ، وعان باۋلۋ ءىسى تىم قۇلدىراپ كەتكەن. ءتىپتى پەداگوگ – مۇعالىمدەردىڭ وزىندە قول ەڭبەگىنە دەگەن ءقوزقاراس سىڭارجاقتانىپ بارادى. دەنە ەڭبەگى ادام تىرشىلىگىنىڭ نەگىزىنە سانالماي، كەلەشەكتىڭ ادامى جالعىز ساۋساقتى. سانالى جانۋار بولىپ شىعاتىنداي ەلەستەتۋدە. اي بەتىندە ءىس قىلۋشى استروناۆتىڭ دا، اۋىلداعى وگورودتا كارتوپ كومىپ جاتقان اپانىڭ دا قيمىل ارەكەتى قول ەڭبەگىمەن باستالىپ، قول ەڭبەگىمەن اياقتالادى. ءجۇز جەردەن اۆتوماتتاندىرىپ، ەلەكتروندىق باسقارۋعا قوسساڭ دا قول ەڭبەگى شەشۋشى رول اتقارادى. الايدا بۇگىنگى زاماندا قول ەڭبەگى تەحنيكالىق قۇرال - سايمان، ستانوكتارسىز جۇزەگە اسپايدى. ولاي بولسا ورتا ءبىلىم بەرۋدە قول ەڭبەگى وندىرىستىك ەڭبەكپەن ۇشتاسۋ كەرەك. اسىرەسە ورتا ءبىلىم بەرۋدىڭ جوعارعى ساتىسىندا وندىرىستىك وقۋ ەنگىزىلىپ، كاسىپكە باۋلىپ، مامان يگەرتۋ كەرەك. وسى ءۇشىن دە جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ جوعارعى ساتىسىنىڭ سىنىپتارىن ءىرى قالالار مەن اۋدان ورتالىعىنا توپتاستىرۋ قاجەتتىلىگى تۋعان ەدى.
قوبداباي قابدىرازاق ۇلى (عالىم - جازۋشى) 24 قازان 2019