وسىمدىكتەردىڭ تىرشىلىگىمەن تانىسۋ جانە ولاردى جىكتەۋ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: وسىمدىكتەردىڭ تىرشىلىگىمەن تانىسۋ جانە ولاردى
جىكتەۋ
ساباقتىڭ ماقساتى: وسىمدىكتەردىڭ تىنىس تىرشىلىگىمەن تانىسىپ ولاردىڭ جىكتەلۋىن، جۇيەلەنۋىن وقىپ ۇيرەنۋ
بىلىمدىلىگى: ءبىلىم ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىنىپ، قاجەتتى ءىس - ارەكەتتى بەلسەنە جانە ءوز بەتىنشە ورىنداۋعا، تاپسىرمالاردى ءوزى تاڭداپ، ءوزى ىزدەپ تابۋعا، قۇر مالىمەت الۋمەن شەكتەلمەي، ساباق بارىسىندا ءوز پىكىرىن اشىق ايتىپ، سۇحبات جۇرگىزۋگە، رۋحاني جانە الەۋمەتتىك جاعىنان بىلىمدەرىن كوتەرۋ.
دامىتۋشىلىعى: بالانىڭ دۇنيەتانىمىن كەڭەيتىپ، رۋحاني وسۋىنە، جەكە
تۇلعا رەتىندە وزىندىك پىكىرىن قالىپتاستىرۋعا جاعداي جاساۋ.
تاربيەلىلىگى: تابيعاتتى سۇيۋگە جانە قورعاۋعا، تۋعان ەلىن جەرىن سۇيۋگە، ادامگەرشىلىككە، ەڭبەككە، ۇقىپتىلىققا، جان - جانۋارلاردى ايالاپ كۇتۋگە تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، اشىق تۇقىمدى وسىمدىكتەر جانە جابىق تۇقىمدى وسىمدىكتەر جيناقتاماسى، كەستەلەر، سۋرەتتەر ىلعال پرەپاراتتار بالدىر، ساڭىراۋقۇلاقتار جيناقتاماسى.
ساباقتىڭ ءتۇرى ارالاس ساباق.
ءپان ارالىق بايلانىس: ماڭعىستاۋ وسىمدىكتەر دۇنيەسى، بيولوگيا 6 - سىنىپ
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق جاۋاپ، ستو ستراتەگيالارىنىڭ تۇرلەرى، دەڭگەيلىك تاپسىرمالار، كەستەلەر، سۋرەتتەر
ساباقتىڭ بارىسى: ۇيىمداستىرۋ كەزەڭ.
ا) وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ.
ءا) كەرەكتى قۇرالدارىن رەتتەۋ.
ب) ءۇي تاپسىرما سۇراۋ.
وقۋشىلارعا بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ ەرەكشە ساباق بولاتىندىعىن ايتامىن. سونىمەن ساباعىمىزدى ەكى توپقا ءبولىپ وتەتىندىگىمدى ەسكەرتەمىن. ءى - توپ. ىنجۋگۇل توبى. ءىى - توپ راۋشانگۇل توبى دەپ جانە ءۇي تاپسىرماسىن دەڭگەيلىك تاپسىرمالار ارقىلى ءبولىپ سۇرايمىن. تاپسىرمانى وقۋشىنىڭ دەڭگەيىنە قاراپ قويامىن. ساباقتىڭ سوڭىندا ءار توپ ءوزىنىڭ ياعني راۋشانگۇل جانە ىنجۋگۇلدىڭ سۋرەتىن سالىپ ساباق سوڭىندا كورسەتۋ كەرەك ەكەندىگىن ايتامىن.
ءۇي تاپسىرماسى: پىسىقتاۋ ساباعى.
1) ىنجۋگۇل توبىنا قويىلاتىن دەڭگەيلىك تاپسىرمالار
ءى - دەڭگەي
1) ماقتا وسىمدىگىندە اۋرۋ تۋعىزاتىن ۆيرۋس
2) باكتەريا جاسۋشاسىنا ەنەتىن ۆيرۋس
3) كوزگە كورىنبەيتىن ءتىرى اعزالاردى زەرتتەيتىن عىلىم
4) باكتەريا سپورالارىنىڭ اتقاراتىن قىزمەتى
ءىى - دەڭگەي
1) ءولى اعزا دەنەسىندە تىرشىلىك ەتەتىن باكتەريالار قالاي اتالادى؟
2) تۇماۋ اۋرۋىن تۋدىراتىندار
3) ساڭىراۋقۇلاقتاردى زەرتتەيتىن عىلىم
4) ساڭىراۋقۇلاق جاسۋشاسىندا جينالاتىن قورەكتىك قور زاتىنىڭ اتاۋى
ءىىى - دەڭگەي
1) تالشىعى بار سپورانىڭ اتاۋى
2) سپورالار تۇزىلەتىن ورىن
3) نان اشىتۋعا پايدالاناتىن ساڭىراۋقۇلاق
4) كوگىلدىر زەڭ ساڭىراۋقۇلاعىنىڭ اتاۋى
5) ليمون قىشقىلى الىناتىن ساڭىراۋقۇلاق
2) راۋشانگۇل توبىنا قويىلاتىن دەڭگەيلىك تاپسىرمالار
ءى - دەڭگەي
1 ) ليمون قىشقىلى الىناتىن ساڭىراۋقۇلاق
2) قالپاقشالى ساڭىراۋقۇلاقتىڭ جەمىستى دەنەسى نەدەن تۇرادى؟
3) ساڭىراۋقۇلاقتىڭ وسىمدىكپەن سەلبەسۋى
4) قالپاقشاسى قىزىل ءتۇستى ۋلى ساڭىراۋقۇلاق
ءىى - دەڭگەي
1) قالپاقشالى ساڭىراۋقۇلاقتىڭ توپىراق ىشىندە كورىنبەي جاتاتىن بولىگى
2) قايىڭقۇلاق ساڭىراۋقۇلاعى ۋلى ما، ۋسىز با؟
3) بيداي ماساعىن زاقىمدايتىن پارازيت ساڭىراۋقۇلاق
4) جۇگەرى ساباعىندا بولاتىن پارازيت ساڭىراۋقۇلاق
ءىىى - دەڭگەي
1) تاسقا جابىسىپ وسەتىن قىنا قالاي اتالادى؟
2) قانداي بالدىر قىنا دەنەسىن قۇرايدى؟
3) بۇعى قىناسى عىلىمدا قالاي اتالادى؟
4) قىنا جاقسى ءوسۋ ءۇشىن قانداي جاعداي قاجەت؟
5) قالالاردىڭ لاس اۋاسىندا قىنا وسە مە؟ نەگە؟
بايلانىسى: وقۋشىلار، بۇگىن ءۇي تاپسىرماسىنا جاقسى دايىندىقپەن كەلگەن ەكەنسىڭدەر. بىزدەر 1-بولىمدە اعزالىق تىرلىك الەمىن نەشە دۇنيەگە ءبولىپ قاراستىرعان ەدىك (وقۋشىلار جاۋابى) ءيا 5 - دۇنيەگە ءبولىپ قاراستىردىق. ولار قايسىلار؟(وقۋشىلار جاۋابى) ءيا، ۆيرۋستار دۇنيەسى، بىتىرانىقتار دۇنيەسى، ساڭىراۋقۇلاقتار دۇنيەسى، وسىمدىكتەر دۇنيەسى، جانۋارلار دۇنيەسى دەپ 5 - دۇنيەگە بولىنەدى. بىزدەر سونىڭ قاي دۇنيەلەرىن وتكەن ەدىك. (وقۋشىلار جاۋابى) ءيا 1 - بولىمدە ۆيرۋستار، بىتىرانىقتار ساڭىراۋقۇلاقتار دۇنيەسىن وتتىك. ال ەندى بولسا، ءبىزدىڭ جاڭا تاقىرىبىمىز دا 2 - ءبولىم وسىمدىكتەر دۇنيەسىن قاراستىرامىز.(تاقتاعا 4 - دۇنيەنىڭ سۋرەتتەرى شىعادى) ولاي بولسا تاقتاعا قارايىقشى، بىزدەر وسىمدىكتەر جايلى نە بىلەمىز، نە بىلگىمىز كەلەدى (تاقتاعا كەستە شىعادى)
دەمەك ءبىزدىڭ جاڭا تاقىرىبىمىز: وسىمدىكتەر تىرشىلىگىمەن تانىسۋ جانە ولاردى جىكتەۋ.
جالپى وسىمدىكتەر تومەنگى ساتىداعى جانە جوعارى ساتىداعى وسىمدىكتەر دەپ ۇلكەن ەكى توپقا بولىنەدى. تومەنگى ساتىداعى وسىمدىكتەرگە تەك بالدىرلار عانا جاتادى. بۇرىن تومەنگى ساتىداعى وسىمدىكتەرگە توپتاستىرىلعان قىنالار تىرشىلىك ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ساڭىراۋقۇلاقتار دۇنيەسىنىڭ قىنالار ءبولىمى بولىپ جەكە قاراستىرىلۋدا. ال، بالدىرلار قاراپايىم قۇرىلىستى ءبىرجاسۋشالى جانە كۇردەلى قۇرىلىستى كوپجاسۋشالى بولىپ كەلەدى. الايدا ولاردىڭ ساباعى دا، جاپىراعى دا، بولمايدى. مۇكتەر، قىرىقبۋىندار، پلاۋىندارجىلىسقىلار)، قىرىقجاپىراق تەكتەستەر سوپرا ارقىلى، جىنىستى، جىنىسسىز جولمەن كوبەيەتىن جوعارى ساتىداعى وسىمدىكتەر. ولاردىڭ تامىرى، ساباعى، جاپىراعى بار. جىنىستىق مۇشەلەرى - كوپجاسۋشالى. ال جوعارى ساتىداعى وسىمدىكتەرگە جاتاتىن اشىق جانە جابىق تۇقىمدى وسىمدىكتەر تۇقىم ارقىلى كوبەيەدى. ەندى ءبىز تومەنگى جانە جوعارى ساتىداعى وسىمدىكتەردىڭ دۇنيە تارماعىن قاراستىرامىز. وسىمدىكتەرگە ءتان ورتاق بەلگىلەر: بارلىق ءتىرى اعزالار سياقتى وسىمدىكتەر زات الماسۋ، قورەكتەنۋ، تىنىس الۋ، كوبەيۋ، تىتىركەنۋ ۇردىستەرىنە قاتىناسادى. وسىمدىكتەر جاسۋشالاردان تۇرادى. وسىمدىكتەردىڭ كوپشىلىگىندە ءتۇزۋشى، جابىن، تىرەك، فوتوسينتەزدەۋشى، قور جيناۋشى، وتكىزگىش، ءبولىپ شىعارۋشى ۇلپالار بولادى. جوعارى ساتىداعى وسىمدىكتەردىڭ ساباعى، جاپىراعى، تامىرى بار. وسىمدىكتەردىڭ تىرشىلىگىنىڭ سوڭىنا دەيىن ۇزدىكسىز وسە بەرەدى. وسىمدىكتەر ءوسىمدى، جىنىسسىز، جىنىستى جولدارمەن كوبەيەدى. وسىمدىكتەردىڭ كوبەيۋى دەگەنىمىز – جەكە سانىنىڭ ارتۋى، وزىنەن كەيىن ۇرپاق قالدىرىپ، ءتۇردىڭ ساقتالۋىن ءارى تابيعاتتا تارالۋىن قامتاماسىز ەتۋ قاسيەتى. ءوسىمدى كوبەيۋ دەگەنىمىز - دەنەدەن تىرشىلىك ەتە الاتىن بولىكتەردىڭ ءبولىنۋى ارقىلى ءتۇردىڭ جەكە سانىنىڭ ارتۋى. جىنىسسىز كوبەيۋ - سپورالار نەمەسە زووسپورالار ارقىلى جۇزەگە اسادى. سپورالاردىڭ تالشىعى بولمايدى. سپورا تۇزىلەتىن قالتا تومەنگى ساتىداعى دامىعان وسىمدىكتەردە (بالدىرلاردا)- ءبىر جاسۋشادان، جوعارى ساتىداعى ساباقتى – جاپىراقتى وسىمدىكتەردە كوپ جاسۋشادان تۇزىلەدى. زووسپورا(گرەكشە زوون - جانۋار، سپوروس - سەپپە، ەكپە) قوزعالعىش سپورالار دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ولاردىڭ ەرەكشە قوزعالىسقا كەلتىرەتىن تالشىقتارى بولادى. زووسپورالار ارقىلى كوبەيۋ - سۋدا، ىلعالى مول توپىراقتا وسەتىن بالدىرلارعا ءتان قاسيەت. سپورالار مەن زووسپورالار انالىق وسىمدىكتەن بولىنگەن سوڭ قولايلى ورتاعا تۇسسە، ولاردان جاس وسىمدىك پايدا بولادى. مۇنى جىنىسسىز كوبەيۋ دەپ اتايدى. جىنىسسىز كوبەيۋ كەزىندە اعزانىڭ قالىپتاسقان بەلگىلى ءپىشىنى بار بولىگىنەن انالىق وسىمدىك پايدا بولادى. جىنىستى كوبەيۋ كەزىندە قاسيەتتەرى جاعىنان ايىرماسى بار گامەتالار (جىنىستىق جاسۋشالار) قوسىلىپ زيگوتا پايدا بولادى. گامەتالاردىڭ قوسىلۋىنان ۇرىقتانۋ ۇدەرىسى ءجۇرىپ، گامەتالاردىڭ سيتوپلازماسى مەن يادروسى قوسىلادى. پايدا بولعان جاس ۇرپاقتىڭ تىرشىلىككە بەيىمدىلىگى، ورتانىڭ قولايسىز اسەرلەرىنە توزىمدىلىگى ارتا تۇسەدى. وسى ارقىلى جىنىستىق كوبەيۋ تۇرلەرىنەن ەرەكشەلەنەدى. وسىمدىكتەردى جىكتەۋ. ادام ەرتە كەزدەن – اق وسىمدىكتەردىڭ جەمىستەرىن، تامىرلارىن كۇندەلىكتى تۇرمىسىندا پايدالاندى. سوندىقتان وسىمدىك تۇرلەرىن اجىراتۋ ءۇشىن ولارعا ات قويۋ قاجەتتىگى تۋدى. ءقازىر جەر بەتىندە 500 مىڭداي، قازاقستاندا 5600 - دەي وسىمدىك ءتۇرى بار. ولار تۋىستىق بەلگىلەرىنە سايكەس توپتاستىرىلىپ، جۇيەلەنگەن. جەر بەتىندەگى وسىمدىكتەر الۋان ءتۇرلى. ولاردى ناقتى ءبىلۋ ءۇشىن، ءبىرىن - ءبىرى ۇقساس وسىمدىكتەردى توپتارعا ءبولىپ قاراستىرادى. وسىمدىكتەردىڭ ۇقساس تۇرلەرىن – تۋىسقا، ۇقساس تۋىستاردى - تۇقىمداسقا، ۇقساس تۇقىمداستاردى - قاتارعا، قاتارلاردى - كلاسقا، كلاستاردى بولىمگە بىرىكتىرەدى. جۇيەلەۋ بويىنشا ءاربىر توپقا جاتاتىن وسىمدىكتەردىڭ ارعى تەگى ءبىر. مىسالى، ءبىر بولىمگە، ءبىر كلاسقا جاتاتىن وسىمدىكتەر ءبىر تەكتەن دامىعان. تۇرلەر، تۋىستار جانە باسقا دا توپتار ۇزاق جىلدار بويى ءار ءتۇرلى سىرتقى ورتاعا بەيىمدەلۋدىڭ، باسقا وسىمدىكتەرمەن بىرىگىپ ءوسۋدىڭ ناتيجەسىندە بىرتە - بىرتە پايدا بولدى. جۇيەنىڭ ەڭ كىشى بىرلىگى – ءتۇر. ءتۇر تۋرالى ۇعىم ولاردىڭ بىرىنە - ءبىرىنىڭ ۇقساس بولۋىنا جانە ءوزارا بۋدانداسىپ، وزدەرىنە ۇقساس ۇرپاق بەرە الاتىندىعىنا بايلانىستى قالىپتاسقان. ءتۇردى انىقتاۋ كەزىندە كوپتەگەن جاعدايلار ەسكەرىلەدى.
ولار: 1. بارلىق بەلگىلەرىنىڭ ۇقساس بولۋى؛
2. ەكولوگيالىق جاعدايىنىڭ ۇقساس بولۋى؛
3. تارالۋ ايماعىنىڭ ورتاق بولۋى.
وسىمدىك تۇرلەرىن اجىراتۋ ءۇشىن ولاردى جۇيەلەيدى. جۇيەلەۋدىڭ ەڭ جوعارى ساتىسى — دۇنيە. جۇيەلەۋدىڭ قىسقاشا مىناداي سىزبا نۇسقامەن تۇسىنۋگە بولادى:
دۇنيە --- ءبولىم --- كلاسس --- قاتار --- تۇقىمداس --- تۋىس --- ءتۇر.
ساباقتى قورىتىندىلاۋ
سەمانتيكالىق كارتا تولتىرۋ
---------------- اشىق تۇقىم ------- جابىق تۇقىم ------ دارا جارناق ------ قوس جارناق
ارشا
الما
ىنجۋگۇل
اسقاباق
قيار
پوميدور
شىرشا
كارتوپ
راۋشانگۇل
ۆەنن دياگرامماسى
ءبىز نە بىلەمىز
نە بىلگىمىز كەلەدى
نە بىلدىك
ساباقتى بەكىتۋ:
ءى - دەڭگەي
1) وسىمدىكتەرگە ءتان ورتاق بەلگىلەر؟
2) جىنىستى كوبەيۋ دەگەنىمىز نە؟
3) ءتۇر دەگەنىمىز نە؟
ءىى - دەڭگەي
1) وسىمدىكتەردى جىكتەۋ دەگەنىمىز نە؟
2) جىنىسسىز كوبەيۋ دەگەنىمىز نە؟
3) وسىمدىكتەر قالاي جۇيەلەنەدى؟
ءىىى - دەڭگەي
1) جىنىستى كوبەيۋدىڭ باسقا كوبەيۋ تۇرلەرىنەن ايىرماشىلىعى نەدە؟
2) جىكتەۋ مەن جۇيەلەۋدىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟
3) جوعارى ساتىداعى وسىمدىكتەردىڭ قانداي مۇشەلەرى بار؟
باعالاۋ: وقۋشىلاردىڭ العان ءبىلىمىن باعالايمىن.
5 - باعاسىن كۇز مەزگىلى بولعاندىقتان سارى جاپىراقشالارمەن باعالايمىن
4 - باعاسىن كوك جاپىراقشالارمەن باعالايمىن
3 - باعاسىن جەمىس – جيدەك تۇستەس قىزىل گۇلدەرمەن باعالايمىن
ۇيگە تاپسىرما: وسىمدىكتەردىڭ تىرشىلىگىمەن تانىسۋ ولاردى جىكتەۋ
وسىمدىكتەردى جىكتەۋ سۋرەتىن سالۋ
جىكتەۋ
ساباقتىڭ ماقساتى: وسىمدىكتەردىڭ تىنىس تىرشىلىگىمەن تانىسىپ ولاردىڭ جىكتەلۋىن، جۇيەلەنۋىن وقىپ ۇيرەنۋ
بىلىمدىلىگى: ءبىلىم ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىنىپ، قاجەتتى ءىس - ارەكەتتى بەلسەنە جانە ءوز بەتىنشە ورىنداۋعا، تاپسىرمالاردى ءوزى تاڭداپ، ءوزى ىزدەپ تابۋعا، قۇر مالىمەت الۋمەن شەكتەلمەي، ساباق بارىسىندا ءوز پىكىرىن اشىق ايتىپ، سۇحبات جۇرگىزۋگە، رۋحاني جانە الەۋمەتتىك جاعىنان بىلىمدەرىن كوتەرۋ.
دامىتۋشىلىعى: بالانىڭ دۇنيەتانىمىن كەڭەيتىپ، رۋحاني وسۋىنە، جەكە
تۇلعا رەتىندە وزىندىك پىكىرىن قالىپتاستىرۋعا جاعداي جاساۋ.
تاربيەلىلىگى: تابيعاتتى سۇيۋگە جانە قورعاۋعا، تۋعان ەلىن جەرىن سۇيۋگە، ادامگەرشىلىككە، ەڭبەككە، ۇقىپتىلىققا، جان - جانۋارلاردى ايالاپ كۇتۋگە تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، اشىق تۇقىمدى وسىمدىكتەر جانە جابىق تۇقىمدى وسىمدىكتەر جيناقتاماسى، كەستەلەر، سۋرەتتەر ىلعال پرەپاراتتار بالدىر، ساڭىراۋقۇلاقتار جيناقتاماسى.
ساباقتىڭ ءتۇرى ارالاس ساباق.
ءپان ارالىق بايلانىس: ماڭعىستاۋ وسىمدىكتەر دۇنيەسى، بيولوگيا 6 - سىنىپ
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق جاۋاپ، ستو ستراتەگيالارىنىڭ تۇرلەرى، دەڭگەيلىك تاپسىرمالار، كەستەلەر، سۋرەتتەر
ساباقتىڭ بارىسى: ۇيىمداستىرۋ كەزەڭ.
ا) وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ.
ءا) كەرەكتى قۇرالدارىن رەتتەۋ.
ب) ءۇي تاپسىرما سۇراۋ.
وقۋشىلارعا بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ ەرەكشە ساباق بولاتىندىعىن ايتامىن. سونىمەن ساباعىمىزدى ەكى توپقا ءبولىپ وتەتىندىگىمدى ەسكەرتەمىن. ءى - توپ. ىنجۋگۇل توبى. ءىى - توپ راۋشانگۇل توبى دەپ جانە ءۇي تاپسىرماسىن دەڭگەيلىك تاپسىرمالار ارقىلى ءبولىپ سۇرايمىن. تاپسىرمانى وقۋشىنىڭ دەڭگەيىنە قاراپ قويامىن. ساباقتىڭ سوڭىندا ءار توپ ءوزىنىڭ ياعني راۋشانگۇل جانە ىنجۋگۇلدىڭ سۋرەتىن سالىپ ساباق سوڭىندا كورسەتۋ كەرەك ەكەندىگىن ايتامىن.
ءۇي تاپسىرماسى: پىسىقتاۋ ساباعى.
1) ىنجۋگۇل توبىنا قويىلاتىن دەڭگەيلىك تاپسىرمالار
ءى - دەڭگەي
1) ماقتا وسىمدىگىندە اۋرۋ تۋعىزاتىن ۆيرۋس
2) باكتەريا جاسۋشاسىنا ەنەتىن ۆيرۋس
3) كوزگە كورىنبەيتىن ءتىرى اعزالاردى زەرتتەيتىن عىلىم
4) باكتەريا سپورالارىنىڭ اتقاراتىن قىزمەتى
ءىى - دەڭگەي
1) ءولى اعزا دەنەسىندە تىرشىلىك ەتەتىن باكتەريالار قالاي اتالادى؟
2) تۇماۋ اۋرۋىن تۋدىراتىندار
3) ساڭىراۋقۇلاقتاردى زەرتتەيتىن عىلىم
4) ساڭىراۋقۇلاق جاسۋشاسىندا جينالاتىن قورەكتىك قور زاتىنىڭ اتاۋى
ءىىى - دەڭگەي
1) تالشىعى بار سپورانىڭ اتاۋى
2) سپورالار تۇزىلەتىن ورىن
3) نان اشىتۋعا پايدالاناتىن ساڭىراۋقۇلاق
4) كوگىلدىر زەڭ ساڭىراۋقۇلاعىنىڭ اتاۋى
5) ليمون قىشقىلى الىناتىن ساڭىراۋقۇلاق
2) راۋشانگۇل توبىنا قويىلاتىن دەڭگەيلىك تاپسىرمالار
ءى - دەڭگەي
1 ) ليمون قىشقىلى الىناتىن ساڭىراۋقۇلاق
2) قالپاقشالى ساڭىراۋقۇلاقتىڭ جەمىستى دەنەسى نەدەن تۇرادى؟
3) ساڭىراۋقۇلاقتىڭ وسىمدىكپەن سەلبەسۋى
4) قالپاقشاسى قىزىل ءتۇستى ۋلى ساڭىراۋقۇلاق
ءىى - دەڭگەي
1) قالپاقشالى ساڭىراۋقۇلاقتىڭ توپىراق ىشىندە كورىنبەي جاتاتىن بولىگى
2) قايىڭقۇلاق ساڭىراۋقۇلاعى ۋلى ما، ۋسىز با؟
3) بيداي ماساعىن زاقىمدايتىن پارازيت ساڭىراۋقۇلاق
4) جۇگەرى ساباعىندا بولاتىن پارازيت ساڭىراۋقۇلاق
ءىىى - دەڭگەي
1) تاسقا جابىسىپ وسەتىن قىنا قالاي اتالادى؟
2) قانداي بالدىر قىنا دەنەسىن قۇرايدى؟
3) بۇعى قىناسى عىلىمدا قالاي اتالادى؟
4) قىنا جاقسى ءوسۋ ءۇشىن قانداي جاعداي قاجەت؟
5) قالالاردىڭ لاس اۋاسىندا قىنا وسە مە؟ نەگە؟
بايلانىسى: وقۋشىلار، بۇگىن ءۇي تاپسىرماسىنا جاقسى دايىندىقپەن كەلگەن ەكەنسىڭدەر. بىزدەر 1-بولىمدە اعزالىق تىرلىك الەمىن نەشە دۇنيەگە ءبولىپ قاراستىرعان ەدىك (وقۋشىلار جاۋابى) ءيا 5 - دۇنيەگە ءبولىپ قاراستىردىق. ولار قايسىلار؟(وقۋشىلار جاۋابى) ءيا، ۆيرۋستار دۇنيەسى، بىتىرانىقتار دۇنيەسى، ساڭىراۋقۇلاقتار دۇنيەسى، وسىمدىكتەر دۇنيەسى، جانۋارلار دۇنيەسى دەپ 5 - دۇنيەگە بولىنەدى. بىزدەر سونىڭ قاي دۇنيەلەرىن وتكەن ەدىك. (وقۋشىلار جاۋابى) ءيا 1 - بولىمدە ۆيرۋستار، بىتىرانىقتار ساڭىراۋقۇلاقتار دۇنيەسىن وتتىك. ال ەندى بولسا، ءبىزدىڭ جاڭا تاقىرىبىمىز دا 2 - ءبولىم وسىمدىكتەر دۇنيەسىن قاراستىرامىز.(تاقتاعا 4 - دۇنيەنىڭ سۋرەتتەرى شىعادى) ولاي بولسا تاقتاعا قارايىقشى، بىزدەر وسىمدىكتەر جايلى نە بىلەمىز، نە بىلگىمىز كەلەدى (تاقتاعا كەستە شىعادى)
دەمەك ءبىزدىڭ جاڭا تاقىرىبىمىز: وسىمدىكتەر تىرشىلىگىمەن تانىسۋ جانە ولاردى جىكتەۋ.
جالپى وسىمدىكتەر تومەنگى ساتىداعى جانە جوعارى ساتىداعى وسىمدىكتەر دەپ ۇلكەن ەكى توپقا بولىنەدى. تومەنگى ساتىداعى وسىمدىكتەرگە تەك بالدىرلار عانا جاتادى. بۇرىن تومەنگى ساتىداعى وسىمدىكتەرگە توپتاستىرىلعان قىنالار تىرشىلىك ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ساڭىراۋقۇلاقتار دۇنيەسىنىڭ قىنالار ءبولىمى بولىپ جەكە قاراستىرىلۋدا. ال، بالدىرلار قاراپايىم قۇرىلىستى ءبىرجاسۋشالى جانە كۇردەلى قۇرىلىستى كوپجاسۋشالى بولىپ كەلەدى. الايدا ولاردىڭ ساباعى دا، جاپىراعى دا، بولمايدى. مۇكتەر، قىرىقبۋىندار، پلاۋىندارجىلىسقىلار)، قىرىقجاپىراق تەكتەستەر سوپرا ارقىلى، جىنىستى، جىنىسسىز جولمەن كوبەيەتىن جوعارى ساتىداعى وسىمدىكتەر. ولاردىڭ تامىرى، ساباعى، جاپىراعى بار. جىنىستىق مۇشەلەرى - كوپجاسۋشالى. ال جوعارى ساتىداعى وسىمدىكتەرگە جاتاتىن اشىق جانە جابىق تۇقىمدى وسىمدىكتەر تۇقىم ارقىلى كوبەيەدى. ەندى ءبىز تومەنگى جانە جوعارى ساتىداعى وسىمدىكتەردىڭ دۇنيە تارماعىن قاراستىرامىز. وسىمدىكتەرگە ءتان ورتاق بەلگىلەر: بارلىق ءتىرى اعزالار سياقتى وسىمدىكتەر زات الماسۋ، قورەكتەنۋ، تىنىس الۋ، كوبەيۋ، تىتىركەنۋ ۇردىستەرىنە قاتىناسادى. وسىمدىكتەر جاسۋشالاردان تۇرادى. وسىمدىكتەردىڭ كوپشىلىگىندە ءتۇزۋشى، جابىن، تىرەك، فوتوسينتەزدەۋشى، قور جيناۋشى، وتكىزگىش، ءبولىپ شىعارۋشى ۇلپالار بولادى. جوعارى ساتىداعى وسىمدىكتەردىڭ ساباعى، جاپىراعى، تامىرى بار. وسىمدىكتەردىڭ تىرشىلىگىنىڭ سوڭىنا دەيىن ۇزدىكسىز وسە بەرەدى. وسىمدىكتەر ءوسىمدى، جىنىسسىز، جىنىستى جولدارمەن كوبەيەدى. وسىمدىكتەردىڭ كوبەيۋى دەگەنىمىز – جەكە سانىنىڭ ارتۋى، وزىنەن كەيىن ۇرپاق قالدىرىپ، ءتۇردىڭ ساقتالۋىن ءارى تابيعاتتا تارالۋىن قامتاماسىز ەتۋ قاسيەتى. ءوسىمدى كوبەيۋ دەگەنىمىز - دەنەدەن تىرشىلىك ەتە الاتىن بولىكتەردىڭ ءبولىنۋى ارقىلى ءتۇردىڭ جەكە سانىنىڭ ارتۋى. جىنىسسىز كوبەيۋ - سپورالار نەمەسە زووسپورالار ارقىلى جۇزەگە اسادى. سپورالاردىڭ تالشىعى بولمايدى. سپورا تۇزىلەتىن قالتا تومەنگى ساتىداعى دامىعان وسىمدىكتەردە (بالدىرلاردا)- ءبىر جاسۋشادان، جوعارى ساتىداعى ساباقتى – جاپىراقتى وسىمدىكتەردە كوپ جاسۋشادان تۇزىلەدى. زووسپورا(گرەكشە زوون - جانۋار، سپوروس - سەپپە، ەكپە) قوزعالعىش سپورالار دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ولاردىڭ ەرەكشە قوزعالىسقا كەلتىرەتىن تالشىقتارى بولادى. زووسپورالار ارقىلى كوبەيۋ - سۋدا، ىلعالى مول توپىراقتا وسەتىن بالدىرلارعا ءتان قاسيەت. سپورالار مەن زووسپورالار انالىق وسىمدىكتەن بولىنگەن سوڭ قولايلى ورتاعا تۇسسە، ولاردان جاس وسىمدىك پايدا بولادى. مۇنى جىنىسسىز كوبەيۋ دەپ اتايدى. جىنىسسىز كوبەيۋ كەزىندە اعزانىڭ قالىپتاسقان بەلگىلى ءپىشىنى بار بولىگىنەن انالىق وسىمدىك پايدا بولادى. جىنىستى كوبەيۋ كەزىندە قاسيەتتەرى جاعىنان ايىرماسى بار گامەتالار (جىنىستىق جاسۋشالار) قوسىلىپ زيگوتا پايدا بولادى. گامەتالاردىڭ قوسىلۋىنان ۇرىقتانۋ ۇدەرىسى ءجۇرىپ، گامەتالاردىڭ سيتوپلازماسى مەن يادروسى قوسىلادى. پايدا بولعان جاس ۇرپاقتىڭ تىرشىلىككە بەيىمدىلىگى، ورتانىڭ قولايسىز اسەرلەرىنە توزىمدىلىگى ارتا تۇسەدى. وسى ارقىلى جىنىستىق كوبەيۋ تۇرلەرىنەن ەرەكشەلەنەدى. وسىمدىكتەردى جىكتەۋ. ادام ەرتە كەزدەن – اق وسىمدىكتەردىڭ جەمىستەرىن، تامىرلارىن كۇندەلىكتى تۇرمىسىندا پايدالاندى. سوندىقتان وسىمدىك تۇرلەرىن اجىراتۋ ءۇشىن ولارعا ات قويۋ قاجەتتىگى تۋدى. ءقازىر جەر بەتىندە 500 مىڭداي، قازاقستاندا 5600 - دەي وسىمدىك ءتۇرى بار. ولار تۋىستىق بەلگىلەرىنە سايكەس توپتاستىرىلىپ، جۇيەلەنگەن. جەر بەتىندەگى وسىمدىكتەر الۋان ءتۇرلى. ولاردى ناقتى ءبىلۋ ءۇشىن، ءبىرىن - ءبىرى ۇقساس وسىمدىكتەردى توپتارعا ءبولىپ قاراستىرادى. وسىمدىكتەردىڭ ۇقساس تۇرلەرىن – تۋىسقا، ۇقساس تۋىستاردى - تۇقىمداسقا، ۇقساس تۇقىمداستاردى - قاتارعا، قاتارلاردى - كلاسقا، كلاستاردى بولىمگە بىرىكتىرەدى. جۇيەلەۋ بويىنشا ءاربىر توپقا جاتاتىن وسىمدىكتەردىڭ ارعى تەگى ءبىر. مىسالى، ءبىر بولىمگە، ءبىر كلاسقا جاتاتىن وسىمدىكتەر ءبىر تەكتەن دامىعان. تۇرلەر، تۋىستار جانە باسقا دا توپتار ۇزاق جىلدار بويى ءار ءتۇرلى سىرتقى ورتاعا بەيىمدەلۋدىڭ، باسقا وسىمدىكتەرمەن بىرىگىپ ءوسۋدىڭ ناتيجەسىندە بىرتە - بىرتە پايدا بولدى. جۇيەنىڭ ەڭ كىشى بىرلىگى – ءتۇر. ءتۇر تۋرالى ۇعىم ولاردىڭ بىرىنە - ءبىرىنىڭ ۇقساس بولۋىنا جانە ءوزارا بۋدانداسىپ، وزدەرىنە ۇقساس ۇرپاق بەرە الاتىندىعىنا بايلانىستى قالىپتاسقان. ءتۇردى انىقتاۋ كەزىندە كوپتەگەن جاعدايلار ەسكەرىلەدى.
ولار: 1. بارلىق بەلگىلەرىنىڭ ۇقساس بولۋى؛
2. ەكولوگيالىق جاعدايىنىڭ ۇقساس بولۋى؛
3. تارالۋ ايماعىنىڭ ورتاق بولۋى.
وسىمدىك تۇرلەرىن اجىراتۋ ءۇشىن ولاردى جۇيەلەيدى. جۇيەلەۋدىڭ ەڭ جوعارى ساتىسى — دۇنيە. جۇيەلەۋدىڭ قىسقاشا مىناداي سىزبا نۇسقامەن تۇسىنۋگە بولادى:
دۇنيە --- ءبولىم --- كلاسس --- قاتار --- تۇقىمداس --- تۋىس --- ءتۇر.
ساباقتى قورىتىندىلاۋ
سەمانتيكالىق كارتا تولتىرۋ
---------------- اشىق تۇقىم ------- جابىق تۇقىم ------ دارا جارناق ------ قوس جارناق
ارشا
الما
ىنجۋگۇل
اسقاباق
قيار
پوميدور
شىرشا
كارتوپ
راۋشانگۇل
ۆەنن دياگرامماسى
ءبىز نە بىلەمىز
نە بىلگىمىز كەلەدى
نە بىلدىك
ساباقتى بەكىتۋ:
ءى - دەڭگەي
1) وسىمدىكتەرگە ءتان ورتاق بەلگىلەر؟
2) جىنىستى كوبەيۋ دەگەنىمىز نە؟
3) ءتۇر دەگەنىمىز نە؟
ءىى - دەڭگەي
1) وسىمدىكتەردى جىكتەۋ دەگەنىمىز نە؟
2) جىنىسسىز كوبەيۋ دەگەنىمىز نە؟
3) وسىمدىكتەر قالاي جۇيەلەنەدى؟
ءىىى - دەڭگەي
1) جىنىستى كوبەيۋدىڭ باسقا كوبەيۋ تۇرلەرىنەن ايىرماشىلىعى نەدە؟
2) جىكتەۋ مەن جۇيەلەۋدىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟
3) جوعارى ساتىداعى وسىمدىكتەردىڭ قانداي مۇشەلەرى بار؟
باعالاۋ: وقۋشىلاردىڭ العان ءبىلىمىن باعالايمىن.
5 - باعاسىن كۇز مەزگىلى بولعاندىقتان سارى جاپىراقشالارمەن باعالايمىن
4 - باعاسىن كوك جاپىراقشالارمەن باعالايمىن
3 - باعاسىن جەمىس – جيدەك تۇستەس قىزىل گۇلدەرمەن باعالايمىن
ۇيگە تاپسىرما: وسىمدىكتەردىڭ تىرشىلىگىمەن تانىسۋ ولاردى جىكتەۋ
وسىمدىكتەردى جىكتەۋ سۋرەتىن سالۋ
You Might Also Like
