وسىمدىكتىڭ كوپتۇرلىلىگى
"ع. مۇسىرەپوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەبى"كمم
گەوگرافيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى يسكاكوۆ ەلۋباي ساگيتوۆيچ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: وسىمدىكتەردىڭ كوپتۇرلىلىگى مەن ماڭىزى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىگى: وسىمدىكتەردىڭ ءوسىپ ءونۋ جاعدايلارى، تىرشىلىك ەتۋ ورتاسىنا بەيىمدىلىگى
دامىتۋشىلىعى: ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەتە وتىرىپ وي - ءورىسىن، ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ
تاربيەلىلىگى: وقۋشىلارعا وسىمدىكتەر الەمى تۋرالى بىلىمدەرىن تەرەڭدەتۋ، وسىمدىك ماڭىزى، وسىمدىكتەردى قورعاۋعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەرىن ارتتىرۋ.
كورنەكىلىگى: سۋرەتتەر، وقۋلىق، ينتەراكتيۆتى تاقتا، قوسىمشا ماتەريالدار
ساباق بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
پسيحولوگيالىق دايىندىق
تابيعات - ول انامىز،
تابيعاتقا بالامىز.
II. ءۇي جۇمىسىن قورىتىندىلاۋ.
1. جانۋارلار اراسىنداعى قارىم - قاتىناس بولا ما؟ مىسال كەلتىر.
2. جانۋارلاردىڭ ءبىر - ءبىرىن جەۋى.
3. سيمبيوز دەگەنىمىز نە؟
4. ادام دەنساۋلىعىنا زيانى بار جانۋارلار؟ /سلايد/
III. جاڭا ساباق
بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى: وسىمدىكتەردىڭ كوپتۇرلىلىگى مەن ماڭىزى
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا وسىمدىكتەر الەمى تۋرالى بىلىمدەرىن تەرەڭدەتۋ، وسىمدىك
ماڭىزى، وسىمدىكتەردى قورعاۋعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەرىن ارتتىرۋ.
وي قوزعاۋ. ساباقتى باستاماس بۇرىن مىنالاردى ەسكە تۇسىرەيىكشى.
وسىمدىك تۋرالى نە بىلەمىز؟ قانداي تۇرلەرى با؟
IV. وقۋلىقپەن جۇمىس
1) ءمۇعالىم ءتۇسىندىرۋى
2) تىزبەكتەپ وقۋ
3) سوزدىك جۇمىس
ءمۇعالىم ءتۇسىندىرۋى. جەر بەتىندە ءوسىپ تۇرعان وسىمدىكتەردىڭ بارلىعىن وسىمدىك جامىلعىسى نەمەسە فلورا دەيمىز. وسىمدىكتىڭ جەر بەتىندە شامامەن 0، 5 ملن ءتۇرى بار. قازاقستاندا شامامەن 6000 ءتۇرى بار. ولار ءبىر - بىرىنەن ءپىشىنى، قۇرىلىسى، ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى، كوبەيۋ ەرەكشەلىگىمەن تارالۋ ايماعى جاعىنان اجىراتىلادى. ۇقساستىعى ولاردىڭ ءتۇسىنىڭ جاسىل بولۋىندا.
تىرشىلىك ءۇشىن وسىمدىكتىڭ ماڭىزى. وسىمدىكتەردى سۋدا وسەتىن، توپىراقتا وسەتىن، جەر استىندا وسەتىن، جەر بەتىندە وسەتىن دەپ بىرنەشە توپقا بولۋگە بولادى. توپىراق، وسىمدىكتەرى — باكتەريالار، بالدىرلار، كەيبىر ساڭىراۋقۇلاقتار. بۇلار توپىراق قۇنارلىلىعىن كوتەرۋدە ماڭىزدى رول اتقارادى. جەر استى وسىمدىكتەرى باكتەريالار تۇرىندە كەزدەسەدى جانە 3 كم تەرەڭدىكتە بولادى. جەر بەتى وسىمدىكتەرىنىڭ 500 مىڭداي ءتۇرى كەزدەسەدى. ولاردىڭ كوپشىلىگىن ادام بالاسى پايدالانادى جەكە ءوسىپ، مولايا بەرۋىنە جاعداي جاساپ وتىرادى. وسىمدىكتەر ايىرماشىلىعىنا قاراي ەكى ساتىعا بولىنەدى. تومەنگى جانە جوعارى ساتىلى وسىمدىكتەر.
تومەنگى ساتىلى وسىمدىكتەر: بالدىرلار. بالدىرلاردا بىزگە تانىس تامىرى، ساباعى، جاپىراعى، گ ۇلى بولمايدى.
جوعارى ساتىلى وسىمدىكتەرگە: مۇك، قىرىققۇلاق، جالاڭاش تۇقىمدىلار، جابىقتۇقىمدىلار جاتادى. وسىمدىكتىڭ گۇلدەرى مەن جەمىستەرى تۇسىنە قاراي الۋان ءتۇرلى بولادى. ولاردى گۇلدى وسىمدىكتەر دەيدى. جالپى سانى 250مىڭعا جەتەدى. جەر شارىنىڭ بارلىق جەرىندە تاراعان. كەيبىر وسىمدىكتە گ ۇلى بولمايدى.
جاپىراعى تىكەنەك تارىزدىلەردىڭ ىشىندە كوپ تاراعانى – قىلقانجاپىراقتى اعاشتار. شىرشا، قاراعاي، مايقاراعاي، بالقاراعاي، سامىرسىن، سەكۆويا، ارشا، ساۋر اعاشى.
گۇلدى وسىمدىكتەر جانە جابىق تۇقىمدىلار الۋان ءتۇرلى. راۋشانگۇل، كاكتۋس، تەرەك، پالما، استىق تۇقىمداستار مەن جاۋقازىن. وسىمدىكسىز ادامدار دا جانۋارلار دا ءومىر سۇرە المايدى. وسىمدىكتىڭ ەڭ ۇلكەن ماڭىزىنىڭ ءبىرى بارلىق تىرشىلىككە وتتەگىن ءبولىپ شىعارۋى.
ولار ءبىزدىڭ ەكولوگيامىزدىڭ ساقتالۋى ءۇشىن عانا ەمەس، ەكونوميكامىزدىڭ دامۋىندا دا زور رول اتقارادى. سوندىقتان دا، جەر ءۇستى وسىمدىكتەرىن قورعاۋ — باستى مىندەتتىڭ ءبىرى. وسىمدىكتەر جەردەگى ءومىردىڭ ءبىرىنشى كەزى. وسىمدىكتەر تابيعاتتا فوتوسينتەز جۇرگىزۋ ءۇشىن كەرەك. فوتوسينتەز — كۇردەلى بيولوگيالىق پروسەسس، ياعني وسىمدىكتەر وزدەرىنىڭ كوگىلدىر پيگمەنتى — ءحلوروفيلدىڭ كومەگىمەن كۇن كوزىنىڭ ەنەرگياسىن جيناپ الادى دا، ونىڭ كۇشىمەن كومىرتەگى گازىن جانە سۋدى وزگەرتەدى. وسىنىن، ناتيجەسىندە مول ورگانيكالىق قوسىلىستار تۇزەدى. مۇنىڭ ءوزى كۇن كوزىنىڭ ەنەرگياسىن حيميالىق بايلانىستار ەنەرگياسىنا اينالدىرادى.
ءبۇل قۇرالعان ورگانيكالىق قوسىلىستار تىكەلەي نەمەسە باسقا نارسەلەردىڭ كومەگىمەن باسقا ورگانيزمدەرگە تاماق بولادى. دالىرەك ايتقاندا، جاسىل وسىمدىكتەر فوتوسينتەز پروسەسىن اتقارا وتىرىپ، جەردە ءومىردىڭ دامۋى، گۇلدەنۋى ءۇشىن ماڭىزدى رول اتقارادى، ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءبىرىنشى كوزى بولىپ تابىلادى. سول سەبەپتى وسىمدىكتەردى قورعاۋ جەردەگى ءومىردى قورعاۋمەن پارا - پار. شامامەن العاندا ادامداردىڭ كومەگىمەن وسىمدىكتەردىڭ كوپتەگەن ءتۇرى پايدا بولدى. بۇنداي وسىمدىكتەر مادەني وسىمدىكتەر دەپ اتالادى. دەمەك، ادامنىڭ ازىعى جانە دەنساۋلىعىنىڭ قاينار كوزى - وسىمدىك. وسىمدىك اۋانى ءار ءتۇرلى شاڭ - توزاڭنان تازارتادى. قاراعاي، پياز، سارىمساق سياقتى وسىمدىكتەر ەرەكشە فيتونسيد دەگەن زاتتى ءبولىپ شىعارادى. اۋرۋ قوزدىرۋشى باكتەريالاردى ولتىرەدى. سونىمەن بىرگە ءدارى - دارمەككە، قۇرىلىس ماتەريالدارى رەتىندە پايدالانادى.
V. داپتەرمەن جۇمىس.
«وسىمدىك جەردىڭ جاسىل كورپەسى» - شاعىن ەسسە جازۋ
وسىمدىكتەردىڭ ادام ومىرىندەگى ءرولى:
1. پايدالىلىعى...................................
2. زياندىلىعى......................................
VI. سەن بىلەسىڭ بە؟
1. ەڭ بيىك، ءارى جۋان اعاش - قىلقان جاپىراقتى سەكۆوييا، بيىكتىگى 140م، ديامەترى
10 مەتردەن اسادى.
2. ەڭ جەڭىل اعاش - بالسا اعاشى ۇزىندىعى 50م، ادام قينالماي يىعىنا سالىپ كوتەرەدى.
3. ەڭ الىپ جاپىراق - ۆيكتوريا رەگيا وسىمدىگىنىڭ جاپىراعىامازونكا وزەنىندە وسەدى.
ەنى 2 مەتر، ءبىراق سۋعا باتپايدى.
4. ەت جەگىش نەمەسە جاندىكتەرمەن قورەكتەنەتىن وسىمدىكتەر - 400 - دەي ءتۇرى بار. مىسالى: سارراسەنيا، ءشىقشوپ، نەپەنتەس
5. ەڭ الىپ گۇل - ارنولد راففلەزياسى. گ ۇلىنىڭ ديامەترى ءبىر مەتر، سالماعى 10 كگ - نان اسادى.
VII. وزىندىك جۇمىس.
كەستەنى تولتىر
گەوگرافيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى يسكاكوۆ ەلۋباي ساگيتوۆيچ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: وسىمدىكتەردىڭ كوپتۇرلىلىگى مەن ماڭىزى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىگى: وسىمدىكتەردىڭ ءوسىپ ءونۋ جاعدايلارى، تىرشىلىك ەتۋ ورتاسىنا بەيىمدىلىگى
دامىتۋشىلىعى: ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەتە وتىرىپ وي - ءورىسىن، ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ
تاربيەلىلىگى: وقۋشىلارعا وسىمدىكتەر الەمى تۋرالى بىلىمدەرىن تەرەڭدەتۋ، وسىمدىك ماڭىزى، وسىمدىكتەردى قورعاۋعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەرىن ارتتىرۋ.
كورنەكىلىگى: سۋرەتتەر، وقۋلىق، ينتەراكتيۆتى تاقتا، قوسىمشا ماتەريالدار
ساباق بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
پسيحولوگيالىق دايىندىق
تابيعات - ول انامىز،
تابيعاتقا بالامىز.
II. ءۇي جۇمىسىن قورىتىندىلاۋ.
1. جانۋارلار اراسىنداعى قارىم - قاتىناس بولا ما؟ مىسال كەلتىر.
2. جانۋارلاردىڭ ءبىر - ءبىرىن جەۋى.
3. سيمبيوز دەگەنىمىز نە؟
4. ادام دەنساۋلىعىنا زيانى بار جانۋارلار؟ /سلايد/
III. جاڭا ساباق
بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى: وسىمدىكتەردىڭ كوپتۇرلىلىگى مەن ماڭىزى
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا وسىمدىكتەر الەمى تۋرالى بىلىمدەرىن تەرەڭدەتۋ، وسىمدىك
ماڭىزى، وسىمدىكتەردى قورعاۋعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەرىن ارتتىرۋ.
وي قوزعاۋ. ساباقتى باستاماس بۇرىن مىنالاردى ەسكە تۇسىرەيىكشى.
وسىمدىك تۋرالى نە بىلەمىز؟ قانداي تۇرلەرى با؟
IV. وقۋلىقپەن جۇمىس
1) ءمۇعالىم ءتۇسىندىرۋى
2) تىزبەكتەپ وقۋ
3) سوزدىك جۇمىس
ءمۇعالىم ءتۇسىندىرۋى. جەر بەتىندە ءوسىپ تۇرعان وسىمدىكتەردىڭ بارلىعىن وسىمدىك جامىلعىسى نەمەسە فلورا دەيمىز. وسىمدىكتىڭ جەر بەتىندە شامامەن 0، 5 ملن ءتۇرى بار. قازاقستاندا شامامەن 6000 ءتۇرى بار. ولار ءبىر - بىرىنەن ءپىشىنى، قۇرىلىسى، ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى، كوبەيۋ ەرەكشەلىگىمەن تارالۋ ايماعى جاعىنان اجىراتىلادى. ۇقساستىعى ولاردىڭ ءتۇسىنىڭ جاسىل بولۋىندا.
تىرشىلىك ءۇشىن وسىمدىكتىڭ ماڭىزى. وسىمدىكتەردى سۋدا وسەتىن، توپىراقتا وسەتىن، جەر استىندا وسەتىن، جەر بەتىندە وسەتىن دەپ بىرنەشە توپقا بولۋگە بولادى. توپىراق، وسىمدىكتەرى — باكتەريالار، بالدىرلار، كەيبىر ساڭىراۋقۇلاقتار. بۇلار توپىراق قۇنارلىلىعىن كوتەرۋدە ماڭىزدى رول اتقارادى. جەر استى وسىمدىكتەرى باكتەريالار تۇرىندە كەزدەسەدى جانە 3 كم تەرەڭدىكتە بولادى. جەر بەتى وسىمدىكتەرىنىڭ 500 مىڭداي ءتۇرى كەزدەسەدى. ولاردىڭ كوپشىلىگىن ادام بالاسى پايدالانادى جەكە ءوسىپ، مولايا بەرۋىنە جاعداي جاساپ وتىرادى. وسىمدىكتەر ايىرماشىلىعىنا قاراي ەكى ساتىعا بولىنەدى. تومەنگى جانە جوعارى ساتىلى وسىمدىكتەر.
تومەنگى ساتىلى وسىمدىكتەر: بالدىرلار. بالدىرلاردا بىزگە تانىس تامىرى، ساباعى، جاپىراعى، گ ۇلى بولمايدى.
جوعارى ساتىلى وسىمدىكتەرگە: مۇك، قىرىققۇلاق، جالاڭاش تۇقىمدىلار، جابىقتۇقىمدىلار جاتادى. وسىمدىكتىڭ گۇلدەرى مەن جەمىستەرى تۇسىنە قاراي الۋان ءتۇرلى بولادى. ولاردى گۇلدى وسىمدىكتەر دەيدى. جالپى سانى 250مىڭعا جەتەدى. جەر شارىنىڭ بارلىق جەرىندە تاراعان. كەيبىر وسىمدىكتە گ ۇلى بولمايدى.
جاپىراعى تىكەنەك تارىزدىلەردىڭ ىشىندە كوپ تاراعانى – قىلقانجاپىراقتى اعاشتار. شىرشا، قاراعاي، مايقاراعاي، بالقاراعاي، سامىرسىن، سەكۆويا، ارشا، ساۋر اعاشى.
گۇلدى وسىمدىكتەر جانە جابىق تۇقىمدىلار الۋان ءتۇرلى. راۋشانگۇل، كاكتۋس، تەرەك، پالما، استىق تۇقىمداستار مەن جاۋقازىن. وسىمدىكسىز ادامدار دا جانۋارلار دا ءومىر سۇرە المايدى. وسىمدىكتىڭ ەڭ ۇلكەن ماڭىزىنىڭ ءبىرى بارلىق تىرشىلىككە وتتەگىن ءبولىپ شىعارۋى.
ولار ءبىزدىڭ ەكولوگيامىزدىڭ ساقتالۋى ءۇشىن عانا ەمەس، ەكونوميكامىزدىڭ دامۋىندا دا زور رول اتقارادى. سوندىقتان دا، جەر ءۇستى وسىمدىكتەرىن قورعاۋ — باستى مىندەتتىڭ ءبىرى. وسىمدىكتەر جەردەگى ءومىردىڭ ءبىرىنشى كەزى. وسىمدىكتەر تابيعاتتا فوتوسينتەز جۇرگىزۋ ءۇشىن كەرەك. فوتوسينتەز — كۇردەلى بيولوگيالىق پروسەسس، ياعني وسىمدىكتەر وزدەرىنىڭ كوگىلدىر پيگمەنتى — ءحلوروفيلدىڭ كومەگىمەن كۇن كوزىنىڭ ەنەرگياسىن جيناپ الادى دا، ونىڭ كۇشىمەن كومىرتەگى گازىن جانە سۋدى وزگەرتەدى. وسىنىن، ناتيجەسىندە مول ورگانيكالىق قوسىلىستار تۇزەدى. مۇنىڭ ءوزى كۇن كوزىنىڭ ەنەرگياسىن حيميالىق بايلانىستار ەنەرگياسىنا اينالدىرادى.
ءبۇل قۇرالعان ورگانيكالىق قوسىلىستار تىكەلەي نەمەسە باسقا نارسەلەردىڭ كومەگىمەن باسقا ورگانيزمدەرگە تاماق بولادى. دالىرەك ايتقاندا، جاسىل وسىمدىكتەر فوتوسينتەز پروسەسىن اتقارا وتىرىپ، جەردە ءومىردىڭ دامۋى، گۇلدەنۋى ءۇشىن ماڭىزدى رول اتقارادى، ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءبىرىنشى كوزى بولىپ تابىلادى. سول سەبەپتى وسىمدىكتەردى قورعاۋ جەردەگى ءومىردى قورعاۋمەن پارا - پار. شامامەن العاندا ادامداردىڭ كومەگىمەن وسىمدىكتەردىڭ كوپتەگەن ءتۇرى پايدا بولدى. بۇنداي وسىمدىكتەر مادەني وسىمدىكتەر دەپ اتالادى. دەمەك، ادامنىڭ ازىعى جانە دەنساۋلىعىنىڭ قاينار كوزى - وسىمدىك. وسىمدىك اۋانى ءار ءتۇرلى شاڭ - توزاڭنان تازارتادى. قاراعاي، پياز، سارىمساق سياقتى وسىمدىكتەر ەرەكشە فيتونسيد دەگەن زاتتى ءبولىپ شىعارادى. اۋرۋ قوزدىرۋشى باكتەريالاردى ولتىرەدى. سونىمەن بىرگە ءدارى - دارمەككە، قۇرىلىس ماتەريالدارى رەتىندە پايدالانادى.
V. داپتەرمەن جۇمىس.
«وسىمدىك جەردىڭ جاسىل كورپەسى» - شاعىن ەسسە جازۋ
وسىمدىكتەردىڭ ادام ومىرىندەگى ءرولى:
1. پايدالىلىعى...................................
2. زياندىلىعى......................................
VI. سەن بىلەسىڭ بە؟
1. ەڭ بيىك، ءارى جۋان اعاش - قىلقان جاپىراقتى سەكۆوييا، بيىكتىگى 140م، ديامەترى
10 مەتردەن اسادى.
2. ەڭ جەڭىل اعاش - بالسا اعاشى ۇزىندىعى 50م، ادام قينالماي يىعىنا سالىپ كوتەرەدى.
3. ەڭ الىپ جاپىراق - ۆيكتوريا رەگيا وسىمدىگىنىڭ جاپىراعىامازونكا وزەنىندە وسەدى.
ەنى 2 مەتر، ءبىراق سۋعا باتپايدى.
4. ەت جەگىش نەمەسە جاندىكتەرمەن قورەكتەنەتىن وسىمدىكتەر - 400 - دەي ءتۇرى بار. مىسالى: سارراسەنيا، ءشىقشوپ، نەپەنتەس
5. ەڭ الىپ گۇل - ارنولد راففلەزياسى. گ ۇلىنىڭ ديامەترى ءبىر مەتر، سالماعى 10 كگ - نان اسادى.
VII. وزىندىك جۇمىس.
كەستەنى تولتىر
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قارساڭىنداعى حالىقارالىق قاتىناستار.
