وتان ءۇشىن وت كەشكەندەر
تولەبي اۋدانى، لەنگەر قالاسى №7 جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبى
كومممۋنالدىق مەملەكەتتىك مەكەمەسى
عىلىمي جوبا
تاقىرىبى: «وتان ءۇشىن وت كەشكەندەر»
سەكسيا:
وقۋشىنىڭ اتى ءجونى: توقسانباي ارۋجان 7 «ۆ» سىنىپ وقۋشىسى
شىعارماشىلىق جەتەكشىسى: بوجبانوۆا نۇرگۇل انارتاي قىزى
№7 جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبىنىڭ تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
اننوتاسيا
بۇل تاقىرىپ «وتان ءۇشىن وت كەشكەندەر» اتتى شىعارماشىلىق جۇمىس تولىق قاندى جان-جاقتى زەرتتەلىپ جازىلىپ قامتىلعان. جۇمىس بارىسىندا 7-سىنىپ وقۋشىسى توقسانباي ارۋجان مەن جەتەكشىسى بوجبانوۆا نۇرگۇلدىڭ جەتەكشىلىگىندە زەرتتەلىپ جازىلعان جۇمىس. بۇل شىعارماشىلىق جۇمىستا ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى دجۋماگۋلوۆ رسمەت اتانىڭ ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا تولەبي اۋدانىنان شىمكەنتكە، ودان ءارى الماتىداعى، ودان ءارى رەسەيدىڭ قالالارى قازان-ساراتوۆ ودان ءارى جاياۋ اسكەرلەرمەن ستالينگراد ءۇشىن بولعان شايقاستا قولىنان جانە ءۇش قابىرعاسىنان اۋىر جاراقات الادى. سونىمەن 1944 جىلى ەمدەلىپ ەلگە ورالدى. قازىرگى تاڭدا دجۋماگۋلوۆ رسمەت اتامىز ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، ەڭبەك ارداگەرى مامىر ايىندا 71 جىلدىق مەرەيتويعا سالتاناتتى قوناق رەتىندە قاتىسادى.
اننوتاسيا
گەروي - ريادوم، توت سامىي دليننىي دەن ۆ گودۋ، س ەگو بەزوبلاچنوي پوگودوي. نام ۆىدال وبششۋيۋ بەدۋ. نا ۆسەح، نا ۆسە چەتىرە گودا. ۆوت ۋجە 71 لەت پروشلو، كاك وكونچيلاس ۆوينا. نو پاميات و نەي نە ۋحوديت يز سەردسە، بەرەديات گوركيە ۆوسپومينانيا و پوگيبشيح دەداح ي وتساح، ماتەرياح ي سەستراح. نەدوسچيتاليس بليزكيح ليۋدەي ۆ كاجدوي سەمە. كاكوي مەروي يزمەريت ەتۋ پوتەريۋ؟ وسيروتەلي ميلليونى دەتەي، سوتني تىسياچ جەنششين نە ۆىشلي زامۋج، نە سوزدالي سەميۋ. پوگيبلي ناستوياششيە گەروي، ليۋدي ۆىسوكوگو دوستوينستۆا ي چەستي، پوگيبلي زاششيششايا رودنۋيۋ زەمليۋ ي سپاسايا ۆەس مير وت چۋدوۆيششنىح زامىسلوۆ فاشيستوۆ. بولەە دۆادساتي سەمي ميلليونوۆ پوگيبششيح پەچالنىي يتوگ ۆتوروي ميروۆوي ۆوينى. س ەتوي ۋجاسايۋششەي سيفروي نە حوچەت ميريتسيا سەردسە، نە ۋسپاكايۆاەتسيا دۋشا. سكولكو يسكالەچەننىح سۋدەب، سكولكو رازرۋششەننىح سەمەي! نە وبوشلا ۆوينا ستورونوي ي ناش كراي. ناش گەروي دجۋماگۋلوۆ رسمەت اتا پروشەل ۆوۆ ناچينايا يز كازاني، دوشەل دو ستالينگرادا. بىل رانەن ۆ ستالينگرادسكوي بيتۆە. پولۋچيۆ تياجەلوە رانەنيە ۆەرنۋلسيا دوموي. ەتو يسسلەدوۆاننايا رابوتا ۋچەنيسى 7-كلاسسا توكسانباي ارۋجانى ي رۋكاۆوديتەلەم بوجبانوۆوي نۋرگۋل پرودەللانا وبشيرنو، ۆ ەتۋ رابوتۋ ۆزوشلو ۆەس گەرويچەسكيي پۋت ناشەگو گەرويا، ي پروجيۆاۆشي دو ناشيح دنەي.
Annataciya
For the past 71 years have elapsed and it has been 71 years since the war ended. But the memory of it isn`t، going away from the heart، soul ehafe bitter memories.What price measure this loss؟ Killed the real heroes، people of dighity and honor، died defending their homeland and save the world. More than twenty seven million people died. Not spared the war party and our region. Our hero DjumagulovRsymet has passed since the Great Patriotic War of Kazan elimanitedStalingrad. Were seriously injured and he returned home. This work investigated the 7th grade pupil Toksanbai Arujanand head Boshbanova Nurgul done extensively. In this work the whole rose heroically way our hero and live up to the present day.
جۇمىستىڭ ماقساتى: ۇلى وتان سوعىسى جەڭىسىنىڭ 71 جىلدىعىنا وراي تۋعان ولكەمىزدىڭ مادەي-رۋحاني مۇراسىن مەڭگەرۋ ماقساتىندا وتان ءۇشىن وت كەشكەن تۇلعانىڭ ەرەن ەڭبەگىن زەردەلەۋ.
جۇمىستىڭ مىندەتى:
− تۋعان ولكەنىڭ ەتنومادەني مۇرالارى تۋرالى شولۋ جاساۋ؛
− دجۋماگۋلوۆ رسمەت اتانىڭ ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا تولەبي اۋدانىنان ءارى جاياۋ اسكەرلەرمەن ستالينگراد قالاسىنا جورىق كەشكەندەرى تۋرالى زەردەلەۋ؛
− ۇوس تاريحىنا، سوعىس ەرەكشەلىگىنە، مايدانگەردىڭ قىزمەتىنە جەكە توقتالۋ.
جۇمىستىڭ وزەكتىلىگى: ەرتەڭگى كۇننىڭ، بۇگىنگى كۇننەن اسىپ تۇسۋىنە ىقپال ەتىپ، ادامزات قوعامىن العا قاراي جەتەلەۋشى قۇدىرەتتى كۇش تەك تاۋەلسىزدىككە عانا تىرەلەدى. قوعامنىڭ رۋحاني جانە ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىن قالىپتاستىرۋدا سوعىس ارداگەرلەرىنىڭ باتىرلىعى مەن ەرلىكتەرىن كەلەر ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ – باسا نازار اۋدارارلىق ماسەلە.
ءبىز، سوعىستان كەيىن تۋعان ۇرپاق كەشەگى ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىنداعى اعا ۇرپاقتىق –قازاقتار مەن قازاقستاندىقتاردىڭ انكەشتى ەرلىگى تۋرالى وقۋلىقتاردان، كوركەم ادەبيەتتەردەن، كينو تۋىندىلاردان عانا بىلەمىز. سوعىس ارداگەرلەرىنىڭ سوڭعى بۋىندارى ايتىپ بەرگەن اسەرى اڭگىمەلەرى جانىمىزدى، سانامىزدى پاتريوتيزمگە جەتەلەيتىن. ۇلى جەڭىستىڭ 71 جىلدىعى قارساڭىندا ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى دجۋماگۋلوۆ رسمەت اتانىڭ اڭگىمەلەرىنەن كوپتەگەن مالىمەتتەر انىقتادىق. 97 جاسقا تولىپ وتىرعان رسمەت اتا. شىمكەنت وبلىسى، تولەبي اۋدانىنىڭ تۋماسى. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا تولەبي اۋدانىنان شىمكەنتكە، ودان ءارى الماتىعا، ودان رەسەي قالالارى قازان-ساراتوۆتان جاياۋ اسكەرلەرمەن ستالينگراد تۇبىندەگى شايقاستا باتىرلىق پەن ەرلىك كورسەتتى. كۇننىڭ ىستىعىنا، سۋىعىنا توزگەن. ءستاليننىڭ بۇيرىعى بويىنشا «كەيىن شەگىنگەن سولداتتى اتۋ جازاسىنا كەستى». وتانى ءۇشىن ءوزىن-وزى قۇربان ەتكەن جانداردىڭ ءبىرى. قازاق ۇلتى ۇلاندارىنىڭ انتقا ادالدىعىن كورسەتتى. مايدانداعى ارميانىڭ تىنىس-تىرشىلىگىندە ونىڭ ساتسىزدىكتەرى مەن جەڭىستەرىندە قانشاما سولداتتاردىڭ قانى جەرگە توگىلدى. توپىراق استىنان وكوپتىڭ ىشىندە ءوز ومىرلەرىن وتان ءۇشىن قيعان جانداردىڭ كۋاسى بولعان رسمەت اتا 1944 جىلى اۋىر جاراقاتتانىپ ەلگە ورالادى.
ەڭبەك جولدارىن باستاعان سوعىستاعى ەرلىكتەرىنە بەرىلگەن «داڭق»، «قىزىل جۇلدىز»، «ۇلى وتان سوعىسى»، «ستالينگرادتى ازات ەتكەن ءۇشىن»، «ەڭبەك ارداگەرى»تاعى باسقا مەدالدارمەن ماراپاتتالعان. قازىرگى تاڭدا رسمەت اتامىز 5 قىز 4 ۇل 27 نەمەرە 45 شوبەرەنىڭ اتاسى.
ءا.مولداعۇلوۆا اپامىزدىڭ ەرلىگىن ماقتان تۇتامىز. ونىڭ قايسارلىعى، جىگەرلىگى، وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى، كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن قالدىرعان قاسيەتتەرىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاستىراتىن ءبىز، بولاشاق جاستارمىز. ولاردىڭ داڭقىن وشىرمەۋ ءبىزدىڭ پارىزىمىز. وتكەن تاريحىمىزعا تاعزىم دا، بۇگىنگى باقىتىمىزعا ماقتانىش تا، گۇلدەنگەن كەلەشەككە سەنىم دە «ماڭگىلىك ەل» دەگەن قۇدىرەتتى ۇعىمعا سىيىپ تۇر. وتاندى ءسۇيۋ-بابالاردان ميراس بولعان ۇلى مۇرانى قادىرلەۋ، ونى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ، ءوز ۇلەسىڭدى قوسىپ، دامىتۋ جانە كەيىنگى ۇرپاققا امانات ەتىپ، تابىستاۋ دەگەن ءسوزدى ەلباسى ن.ءا.نازاربايەۆ جاريا ەتكەن.
مازمۇنى
I. كىرىسپە
II. نەگىزگى ءبولىم
1. تولەبي اۋدانىنا گەوگرافيالىق سيپاتتاما.
2. «وتان ءۇشىن وت كەشكەندەر»
3. «جاۋ وعى دارىماعان سولدات»
4. «ارداگەرگە قۇرمەت-ۇرپاققا مىندەت»
5. اتالار ەرلىگى - ۇرپاقتارعا امانات!
ءىىى. قورىتىندى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر.
كىرىسپە
«سوعىس» دەگەن سۋىق حابار قازاقستاننىڭ بارلىق جەرىنە، 1941 جىلى ماۋسىمنىڭ 22ء-سى كۇنى-اق جەتتى. قالالار مەن اۋىلداردىڭ بارىنە دە جينالىستار وتكىزىلدى. جينالىسقا قاتىسقاندار نەمىس فاشيستەرىنىڭ ەلىمىزگە وپاسىزدىقپەن جاساعان شابۋىلىن قاتاڭ ايىپتادى. قازاقستان ەڭبەكشىلەرىن بارلىق كۇشتى جاۋدى جەڭۋ ءۇشىن جۇمساۋعا، قىزىل ارميانى كەرەكتى نارسەنىڭ بارىمەن قامتاماسىز ەتۋگە شاقىردى. «وتانىمىزدى قورعاۋعا مىس، قورعاسىن، استىق قانشا كەرەك بولسا، سونشا بەرەمىز. جاۋعا ەش-بىر مەيىرىم بولماسىن!»-دەگەن ۇندەۋ قابىلدادى.قازاقستان مايدانعا 1200 مىڭداي ادام جىبەردى، سولاردىڭ قاتارىندا 82 مىڭ كوممۋنيست، 242 مىڭ كومسومول (70% -عا جۋىق جانە 5183 ايەلدەر مەن قىزدار، سونداي-اق ەڭبەك ارمياسى مەن ارنايى قۇرىلىس بولىمدەرىنە جونەلتىلگەن 700 مىڭنان اساتىن ادام بولدى. 1939 جىلعى حالىق ساناعىنىڭ قورىتىندىلارى بويىنشا قازاقستاندا 6،2 ملن ادام تۇرعان – ۇلى وتان سوعىسى تاريحى مەن دۇنيە ءجۇزى تاريحىنداعى اسا زور ۇرىستاردىڭ ءبىرى ستالينگرادتاعى شايقاستا قازاقستان جاۋىنگەرلەرى دە قاتىستى. ستالينگرادتى قورعاۋعا قاتىسقان قازاقستاندىقتارعا ارناپ قازاقستان كومپارتياسى ۇندەۋ جازدى. وندا: «ستالينگراد-شىعىستىڭ كىلتى.» ستالينگراد تۇبىندەگى قازاق جاۋىنگەرى - ورىس، ۋكراين،بەلورۋس، تاجىك، تۇركىمەن، ازەربايجان، گرۋزين سياقتى - ءوزىنىڭ وتباسىن، ءوز سەمياسىن، ءوزىنىڭ تۋعان سوۆەت جەرىن قورعايدى. جىرتقىش فاشيست، بانديتتەرىن تىزگىندەپ، توقتاتىڭدار دا كەرى قۋىڭدار. اقىرىنا دەيىن شايقاسىڭدار ستالينگرادتى بەرمەڭدەر! دەلىنگەن. بۇل ۇندەۋ جاۋىنگەرلەردى ەرلىككە رۋحتاندىردى. ستالينگراد تۇبىندەگى شايقاستاردا قازاقستاندىق جاۋىنگەرلەر ەرەكشە، باتىرلىق، جۇرەكتىلىك، باتىلدىق كورسەتتى.
2.1 تولەبي اۋدانىنا گەوگرافيالىق سيپاتتاما.
تولە بي اۋدانىنا گەوگرافيالىق سيپاتتاما. تولە بي الىبەك ۇلى قازىرگى جامبىل وبىلىسى، شۋ ءوڭىرىنىڭ جايساڭ اتتى جايلاۋىندا 1663 جىلى دۇنيەگە كەلگەن دەلىنەدى. XVءىى-XVءىىى عاسىرلارداعى كورنەكتى تاريحي تۇلعا. ويشىل، اسا ءىرى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، قازاق حالقىنىڭ ۇلكەن بيلەرىنىڭ ءبىرى، اقپا-توكپە شەشەن. تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ اتا زاڭىنا اينالعان ايگىلى «جەتى جارعى» زاڭ جوباسىن شىعارۋشى كەمەڭگەرلەردىڭ ءبىرى. ۇلى ءجۇز ءۇيسىن، دۋلات. دۋلاتتان - جانىس،ودان - جانتۋ، جانتۋدان - جايىلماس، ودان – قوجامبەردى، ودان - قۇدايبەردى، ودان - الىبەك، الىبەكتەن – تولە. ءومىر سۇرگەن جەرى - شىمكەنت وبلىسىنىڭ لەنگىر (قازىرگى تولەبي) اۋدانى، اقبۇرقان وردا. بالا كۇنىندە بۇحاردان كەلگەن ابۋشاكىر دەگەن مولدادان وقىعان. بالقى ءبيدىڭ تاربيەسىندە بولعان. تولە توعىز ۇلدى قۇدايبەردى اۋلەتىنەن تارايدى. تاريحي شەجىرەدە تولە ءبيدىڭ شىعىس ويشىلدارىن كوپ وقىعان، اللا تاعالا تاراپىنان تۇسكەن «قۇراني كارىمدى» وتە تەرەڭ، جەتىك بىلگەن، جاستايىنان حالىقتىڭ بيىك قاسيەتتەرىن بويىنا ءسىڭىرىپ، اۋىز ادەبيەتىن مول يگەرگەن، اسىرەسە ماقال-ماتەلدى، شەشەندىك شەشىمدى كوكەيىنە كوپ توقىعان ادام رەتىندە ايتادى.تولە بي اۋدانى - وڭتۇستىك قازاقستان وبىلىسىنىڭوڭتۇستىك شىعىسىنداعى اكىمشىلىك بولىك. جەرىنىڭ اۋماعى 3،1 مىڭ كم2 (وبلىستىڭ 2،6%- ىن قامتيدى). 1932 جىلى قۇرىلعان (1991 جىلعا دەيىن لەنگەر اۋدانى). تۇرعىنى 112،8 مىڭ ادام. اۋدان جەرىندەگى 59 ەلدى مەكەن، 1 قالالىق، 13 اۋىلدىق وكرۋگكە بىرىكتىرىلگەن. اۋدان ورتالىعى-لەنگەر قالاسى. نەگىزىنەن ءسۇتى – ەتتى مال، بيازى ءجۇندى قوي، استىق، كارتوپ، جىبەك قۇرتىن وسىرۋگە ماماندانعان 8 ۇجىمشار، 4 كەنشار بولعان. جەر بەدەرى تاۋلى، دوڭەستى جازىق. ەڭ بيىك جەرى - سايرام شىڭى (4338م). شىعىسىندا تالاس الاتاۋى، وڭتۇستىك-باتىستا وگەم، قارجانتاۋ (2500م)، قازىعۇرت (1200م) تاۋ سىلەمدەرىنىڭ بوكتەرىندە ورنالاسقان. باتىسىنداعى جازىقتا جانە تاۋ اڭعارلارىندا ەگىنشىلىككە جارامدى سۋارمالى جەرلەر، جايىلىمدار، جەمىس اعاشتارى كەزدەسەدى. كەن بايلىقتارىنان قوڭىر كومىر، قۇرىلىس ماتەريالدارى وندىرىلەدى. كليماتى كونتينەنتتىك،قىسى جۇمساق، جازى ىستىق، قۇرعاق. قاڭتاردىڭ ورتاشا تەمپەراتۋراسى -3-9 س، شىلدە ايىندا 24-26س. جاۋىن-شاشىننىڭ جىلدىق ورتاشا مولشەرى باتىسىندا 450 مم، شىعىسىندا 650 مم. توپىراعى تاۋدا قوڭىر، سۇر، جازىقتا سازداقتى. دالا وسىمدىكتەرىنەن استىق تۇقىمداس، اقسەلەۋ، جاتاعان، بيدايىق، بەدە، تاعى باسقا، تاۋدا دولانا،ارشا، بادام،شىرعاناق،يتمۇرىن،تاعى باسقا وسەدى. جانۋارلاردان: قاسقىر،ايۋ، بارىس، ارقار،تاۋتەكە، سىلەۋسىن، تاعى باسقا؛ قۇستاردان-بۇركىت، يتەلگى، كەكىلىك، ۇلار مەكەندەيدى. اۋدان جەرىمەن اقسۋ ،سايرامسۋ،بادام (وزەندە بادام بوگەنى سالىنعان) وزەندەرى اعىپ وتەدى.اۋدان تۇرعىندارىنىڭ ورتاشا تىعىزدىعى 1كم2-گە 34،6 ادامنان كەلەدى. حالقى كوپ ۇلتتى. نەگىزگى بولىگى قازاقتار 70% پايىزدان، وزبەكتەر، تۇرىكتەر، ازەربايجاندار قۇرايدى.ءىرى ەلدى مەكەندەرى: لەنگەر قالاسى، پەرۆومايەۆكا،كوكسايەك، سۇلتانرابات،قامشاق، توعىس،اقجار،زەرتاس تاعى باسقا اۋىلدار.اۋداننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋار وندىرۋشىلەرى بيداي وسىرۋگە (بارلىق ەگىس كولەمىنىڭ 41،75%) ماماندانعان. ماقسارى(13،3%)ارپا (3،1%) كوكونىس (2،3%) كارتوپ (1،9%) وسىرىلەدى.وبلىستاعى جەمىس-جيدەكتىڭ 18،0%-ىن بەرەدى. اۋدانداعى اۋىل شارۋاشىلىعى جالپى ءونىمنىڭ 30،0%-ىن ەت ءوندىرىسى،17،5%-ىن ءداندا داقىل، 15،0%-ىن ءسۇت،9،6%- ىن كوكونىس قۇرايدى. «فۋدماستەر-شىمكەنت» كومپانياسى-سۇت ونىمدەرىن، «اقمارجان» اكسيونەرلىك قوعامى –ۇن، جەم، نان ونىمدەرىن شىعارادى. ۇيىق، توقىما فابريكالارى، ماشينا جاساۋ زاۋىتى، «وڭتۇستىك مۇناي-گاز» اشىق اكسيونەرلىك قوعامى،لەنگەر مۇناي بارلاۋ سكۆاجينالارىن سىناۋ ەكسپەديسياسى جۇمىس ىستەيدى.اۋدان جەرىمەن لەنگەر-شىمكەنت تەمىر جولى وتەدى.تولە بي اۋدانىنىڭ جەر بەدەرىنىڭ قۇرىلىمى ساتىلى بولىپ كەلەدى،باتىسىندا ويپاتى جانە جازىق ايماقتاردان باستالسا، شىعىسى مەن وڭتۇستىگىندە تاۋ ماسسيۆتەرىمەن اياقتالادى. جەر بەدەرىنىڭ جوعارى قاباتىنىڭ قۇرىلىمى مەن ونىڭ كولەمىنە بايلانىستى ءۇش ايماققا بولىنەدى. اۋماعىنا وگەم جانە مايدانتال تاۋلارى سىلەمدەرىنىڭ جوتالارى مەن قىراتتارى، ۇستىرتتەرى مەن بەتكەيلەرى، قىرقالى مەن قۇزدارى، سەڭگىر جالدارى، ت.ب. جاتادى.ايماقتىڭ وڭتۇستىك-دەڭگەيىنەن ەسەپتەگەندەگى ەڭ بيىك ابسوليۋتتىك نۇكتە سايرام شىڭى اۋدانىنىڭ تاۋلىق ايماعىندا، ونىڭ بيىكتىگى 4238 م، ال قازىعۇرت تاۋىنىڭ بيىكتىگى 1768م (قوسىمشا №1). ايماق اۋدان اۋماعىنىڭ 2\3 بولىگىن قامتيدى،وعان اقجار اۋىلدىق وكرۋگىنە قاراستى جەر كولەمى مەن تاۋلىق ايماقتان تىس بارلىق اۋماق كىرەدى. ايماق تاۋ ەتەگىنەن باستاۋ الاتىن ءىرىلى-ۋاقتى وزەندەردىڭ، بۇلاقباستاۋلاردىڭ تەرەڭ ساي-سالالارى مەن اڭعارلارىن، ويپاتتى القاپتارى مەن جايىلىم-جايلاۋلارىن، تاستاقتى جەرلەرى مەن قۇنارلى ايماقتارىن ،ت.ب. قامتيدى. (قوسىمشا №2)اۋداننىڭ اقجار اۋىلدىق وكرۋگىنە قاراستى اۋماق پەن شالعايداعى التىنباستاۋ، كولباستاۋ، ايكول، ت.ب.اۋماقتارى جاتادى. اۋدان جەر بەدەرىنىڭ الۋان بولۋى اۋداننىڭ اۋا رايىنىڭ قالىپتاسۋىنا، وسىمدىكتىڭ ءوسىپ جەتىلۋىنە، جان-جانۋارلاردىڭ ءومىر سۇرۋىنە، سونداي-اق اۋدان اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ونەركاسىبىنىڭ دامۋىنا اسەر ەتەدى.
2.2 «وتان ءۇشىن وت كەشكەندەر».
تولەبي اۋدانىنىڭ ۇوس ارداگەرلەرىنىڭ ءتىزىمى.
جوعارعى اقسۋ اۋىل اكىمشىلىگى
1. بايدەروۆ سارسەن 01.01.1924 مادەني ۇوس مۇگەدەگى
2. بەيسەمبييەۆ قانىق 01.01.1916 مادەني
3. شاشۋبايەۆ ابدالى 01.01.1919 قاراقيا
قازعۇرت اۋىل اكىمشىلىگى
1. وۆچاروۆ ميحايل يليچ 02.07.1921 توعىس ۇوس مۇگەدەگى
2. ابدازوۆ ميراز 01.01.1920 سۇلتان رابات
3. تويچييەۆ كۋرۆانالي 15.05.1920 سۇلتان رابات ۇوس مۇگەدەگى
4. شادمانوۆ ابديلحاميت 30.08.1925 سۇلتان رابات ۇوس مۇگەدەگى
5. رادجابوۆ كاريم 01.01.1923 دوستىق
6. سانسىزبايەۆ ابدراش 17.01.1923 دوستىق
7. بۋفەنوۆ رىسبەك 12.12.1922 توعىس ۇوس مۇگەدەگى
كوكسايەك اۋىل اكىمشىلىگى
1. مىسيك فەدور 01.01.1926 كوكسايەك ۇوس مۇگەدەگى
2. جۋمانوۆ اميرحان 15.10.1926 قازاقستان ۇوس مۇگەدەگى
ءبىرىنشى مامىر اۋىل اكىمشىلىگى
1. سەيدازيموۆ ابداز 01.01.1924 ءبىرىنشىمامىر
2. مادالييەۆ احمەت 20.03.1924 الىشەر-نوۆاي
3. ۋشكەمپيروۆ دۋيسەم 01.01.1923. الىشەر-نوۆاي
4. بەكبەروۆ سۋەر 15.06.1923 الىشەر-نوۆاي
الاتاۋ اۋىل اكىمشىلىگى
1. ەسيركەپوۆ ۋشحارا 15.07.1920 قاينار ۇوس مۇگەدەگى
2. كۋلبايەۆ شاكير 15.06.1925 الاتاۋ
3. نۋراشيەۆ كۋلباسىن 15.10.1922 الاتاۋ ۇوس مۇگەدەگى
زەرتاس اۋىل اكىمشىلىگى
1. مامۋتوۆ بايزاق 25.07.1923 زەرتاس ۇوس مۇگەدەگى
2. تۋلەگەنوۆ يماحاي 05.05.1923 زەرتاس
3. ۋتەبەكوۆ اپپاز 23.02.1924 زەرتاس
قاسقاسۋ اۋىل اكىمشىلىگى
1. تۋكتىبايەۆ نادىر 01.01.1922 قاسقاسۋ ۇوس مۇگەدەگى
قاراتوبە اۋىل اكىمشىلىگى
1. اپاشيەۆ اشيم 20.06.1926 قاراتوبە
2. نۋربەكوۆ دۋيسەن 01.01.1926 توڭكەرىس
لەنگەر قالاسى
1. بونداريەۆ دميتريي ۆاسيليەۆيچ 20.10.1919 لەنگەر قالاسى
2. دجۋماگۋلوۆ رسمەت 10.02.1921 نوۆوسترويەۆكا ۇوس مۇگەدەگى
3. ەسالييەۆ ەلەۋس 10.03.1921 نوۆوسترويەۆكا ۇوس مۇگەدەگى
4. جداميروۆ ۆياچيسلاۆ نيكولايەۆيچ 06.09.1924 لەنگەر قالاسى
5. كاپۋستينا الەكساندرا 24.12.1922 لەنگەر قالاسى
6. كيسلەنكو نيكولاي ميتروفانوۆيچ 15.04.1922 لەنگەر قالاسى
7. ۆولكوۆا انتونينا ياكيموۆنا 01.11.1921 لەنگەر قالاسى
8. پاۆلەنكو گريگوريي نيكولايەۆيچ 20.05.1927 لەنگەر قالاسى
9. نۋرۋمبەتوۆ مۋسليم 25.09.1925 لەنگەر قالاسى
10.تولستوپت ميحايل ۆاسيليەۆيچ 12.08.1923
اققۇم اۋىل اكىمشىلىگى
1. ابدراسيلوۆ ابدرامان 19.03.1925 مومىناي
2. اداسوۆ ونالتاي 05.03.1919 مومىناي
تاريحتا «ۇلى وتان سوعىسى» دەگەن اتپەن قالعان قان مايداندا ەرلىك كورسەتكەن جاۋىنگەرلەردىڭ رۋحىن كوتەرگەن وردەن-مەدالداردىڭ نەشە ءتۇرىن پارتيالىق باقىلاۋ كۇشتى بولعان كەڭەس وداعى تۇسىندا دا كوللەكسيونەر ازاماتتاردىڭ قولىنان ءجيى كورەتىنبىز. ءتىپتى الماتىداعى ورتالىق مادەنيەت جانە دەمالىس پاركىندە كوللەكسيونەرلەردىڭ جايما بازارى جەكسەنبى كۇندەرى ساۋدانى قىزدىرا تۇسەتىن.
وكىنىشكە قاراي، كەيبىر ۇلت وكىلدەرى ءوز ءومىرىنىڭ ولشەمى ىسپەتتەس سىي، تىرىسىندە تاعدىرىنا بۇيىرعان مەملەكەتتىك ماراپاتتاردى ءوز قولدارىمەن اكەلىپ ساتاتىن. ءبىر قىزىعى، جايما بازاردان گەرمانيا، رەسەي، جاپونيا، انگليا سەكىلدى ەلدەردىڭ دە مەملەكەتتىك وردەن-مەدالدارى سول كەزدە-اق كوزدىڭ جاۋىن الىپ، قولدان قولعا وتەتىن. بەرتىندە، تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرگى ۋاقىتتا وردەن-مەدال ساتۋ «موداعا» اينالدى جانە ولاردىڭ باعاسى دا شارىقتاپ شىعا كەلدى. ويتكەنى بۇرىندارى كوستيۋمنىڭ ومىراۋىن جىرتىپ جىبەرۋگە شاق تۇراتىن «تەمىر-تەرسەكتى» قىزىق ءۇشىن جينايتىندار، ەندى ونىڭ قۇرامىنداعى باعالى مەتالداردىڭ (التىن، كۇمىس سەكىلدى) سالماعىنا قارايتىن بولدى. ولاردىڭ اراسىندا ساتىپ الۋعا مۇمكىن ەمەس وردەندەر دە بولعان. ايتالىق پلاتينادان جاسالعان «جەڭىس» وردەنى العاشىندا 22 دانامەن عانا شىعارىلىپ، ول ساناۋلى ادامداردىڭ كەۋدەسىنە تاعىلعان. اسكەرباسىلارىنىڭ اراسىندا 11 ادام السا، سولاردىڭ ىشىندە ي.ستالين ەكى مارتە ماراپاتتالعان. ءتىپتى سوعىستاعى وداقتاس ەلدەردىڭ اتاقتى قولباسشىلارى دا وسى وردەننىڭ يەگەرلەرى اتانعان. وسى وردەننىڭ ءبىرىن كەزىندە نيۋ-يورك قالاسىنىڭ مەرى بولعان دجون روكفەللەر اۋكسيوندا 7 ميلليون دوللارعا ساتىپ الىپتى. ياعني سوعىستا وتقا ورانعان وردەندەردىڭ ءبىرى كوللەكسيونەرلەردىڭ ءبىرى ايتۋلى اۋكسيونداردا تۇسسە، ەندى ءبىرى امالسىز اقشاعا اينالعان. مىسالى، لەنين وردەنى بازاردا 200-500 اقش دوللارىن قۇرايدى. جالپى، وسى وردەننىڭ سانى 700 مىڭ داناعا جۋىقتايدى ەكەن. وسىلاردىڭ تەڭ جارتىسى ساتىلعاندا دا كوللەكسيونەرلەر قالتاسىن قامپايتىپ العانى شىندىق. ءبىراق ادامعا كورسەتىلگەن قۇرمەت پەن سىيدىڭ ساۋدالانعانى دۇرىس پا؟ بۇلاي بولا بەرسە، كۇنى ەرتەڭ جاس ۇرپاققا نە كورسەتەمىز؟
– جالپى، كوللەكسيا جيناۋ ءداستۇرى ەجەلدەن بار. بۇل – دامىعان ەلدەردە ساۋدا-ساتتىقتى ۇيىمداستىرۋدىڭ ءبىر جولى. ماسەلەن، قۇرامىندا كۇمىس بار 1930- جىلدارى شىعارىلعان لەنين وردەنى باتىس ەلدەرىندە 7-8 مىڭ اقش دوللارىنا ساتىلعان كەزدەرى دە بولىپتى. ءىى دارەجەلى ۋشاكوۆ وردەنى 14 مىڭ نەمىس ماركىسىنە باعالانعان كەزدەرى بار.
مۇنداي ساۋدا بىزدە دە بار. وكىنىشكە قاراي، وردەن-مەدالىن كەيبىرەۋلەر كۇنكورىس قامىمەن تۇككە تۇرمايتىن اقشاعا دا ۇستاتىپ جىبەرەدى ەكەن. مەنىڭشە، بۇل دۇرىس ەمەس. بىرىنشىدەن، كەۋدەگە تاعىلعان تەمىردىڭ قۇنىن ەشتەڭەمەن سالىستىرا المايسىڭ. ول – ءار ادامنىڭ ەڭبەگى، ەرلىگى، ابىرويى، نامىسى ءۇشىن بەرىلگەن دۇنيە. ءوز باسىم، وزىڭە كورسەتىلگەن قۇرمەتتىڭ قۇنىن جوعالتۋدىڭ ءجونى جوق دەپ ەسەپتەيمىن. قايتا ءبىزدىڭ حالقىمىز اتالارىنىڭ سەنىمىن اقتاپ، سىي-قۇرمەت كورسەتۋدەن جالىقپاعان. سول سەبەپتى دە بولار، ولار جايما بازار تۇگىلى دۇكەندەردىڭ ىشىندەگى كوللەكسيا ساتاتىن دۇڭگىرشەكتەرگە دە ءوز قولىمەن وردەن-مەدال وتكىزىپ كورگەن ەمەس. ءبىراق ۇيدە تۇرعان وسى قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ – ۇلكەن ماسەلە. وسى جەردە مەنىڭ ايتارىم، ارداگەرلەردىڭ ارتىندا قالعان وردەن-مەدالداردى جەرگىلىكتى مۋزەيلەر، مەكتەپتەر قابىلداپ الىپ، ولاردى كورنەكتى جەرلەرگە ءىلىپ قويعانى دۇرىس. بۇل كەلەشەك ۇرپاققا ونەگە، ۇلكەن ساباق بولار ەدى، – دەيدى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ۋاحيت شالەكەنوۆ اعامىز.
وكىنىشكە قاراي، كوللەكسيونەر-فالەريستەردىڭ باعى جانىپ تۇر. ولاردىڭ قولىنداعى ارداگەرلەردەن قالعان «اماناتتار» كيلوگرامداپ ەمەس، توننالاپ سانالادى. الايدا قازاقستاندىق «تەمىر جيناۋشىلار» ءوز ىس-ارەكەتتەرىنىڭ زاڭعا قايشىلىعىن بىلە بەرمەيدى. اسكەري ناگرادالاردى ساتۋ قىلمىستىق كودەكستىڭ باپتارىنا ساي كەلمەيدى. سەبەبى وندا «مەملەكەتتىك ناگرادالار مەن رەسمي قۇجاتتاردى وتكىزۋ نەمەسە ساتىپ الۋعا» بولمايتىندىعى ايتىلعان. ال قۇندى زاتتاردى ساۋدالاۋشىلار ءىرى مولشەردە ايىپپۇل تولەيدى. سوعان قاراماستان، وت ىشىنەن ورالعان وردەندەردىڭ ويىنشىققا اينالا باستاعانىنا ءبىراز ۋاقىت بولدى. بۇل ءۇشىن جاۋاپ بەرىپ جاتقان جان بالاسى جوق.
2.3 «جاۋ وعى دارىماعان سولدات»
وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، شىمكەنت قالاسى، تولەبي اۋدانىندا ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرلەرى ساناۋلى عانا. ۋاقىت شىركىن ولاردىڭ قاتارىن اي ساناپ، جىل ساناپ ولاردىڭ قاتارىن سيرەتىپ بارادى. ءبىر-بىر وتباسىنىڭ، قالا بەردى اۋلەتتىڭ قارياسىنا اينالعان جانداردىڭ ۇرپاعىنا بەيبىت زامان تىلەيمىز.جەڭىستىڭ 71 جىلدىعى مەرەكەسىن كوپپەن بىرگە تويلاۋدى ارماندايدى.
تولە ءبيدىڭ تۋماسى «جانىس» رۋىنان شىققان 97 جاسقا كەلگەن سوعىس ارداگەرى دجۋماگۋلوۆ رسمەت اتانىڭ ۇيىنە 2016 جىلى 9مامىر كۇنى قوناقتا بولدىق. تولەبي اۋدانى لەنگەر قالاسى №7 جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ ءتاريحپانىنىڭ ءمۇعالىمى بوجبانوۆا نۇرگۇل ،توقسانباي ارۋجان 7-سىنىپ وقۋشىسى، تولەبيلىك اقساقال، سوعىس ارداگەرى، نەمەرە-شوبەرەنىڭ اتاسى دجۋماگۋلوۆ رسمەت اتا ءبىزدى كۇتىپ الدى.ارينە،ءبىزدى كوپتەگەن سۇراقتار قىزىقتىرعان اتانىڭ سوعىس تۋرالى ەستەلىكتەرى، باسىنان وتكەن قيىنشىلىقتارى قاي جەردە سوعىسقانى، جاۋدى قالاي جەڭگەنى تۋرالى دەرەكتەرىن بىلدىك. رسمەت اقساقال كۇندىز-تۇنى جاراتقاننان تىلەيتىنى-بەيبىت ءومىر. جاس كەزىندە سۇراپىل سوعىستىڭ سۇمدىعىن كورسە دە، قارتايعان شاعىندا اۋلەتتىڭ «ەركەسى» بولىپ وتىرعان اتانىڭ ءبىرى. كورگەن-كورەگەندىگى كوپ. وبلىس،قالا اكىمدەرىنىڭ اتى-جوندەرىن جاقسى بىلەدى. كۇندەلىكتى جاڭالىقتى دا قۇر جىبەرمەيدى. «قارتايدىم، شارشادىم» دەپ وتىرعان جوق. ءتۇرلى تاقىرىپتاردا پىكىرتالاس جۇرگىزۋدەن اۋلاق ەمەس.اسىرەسە، تاربيە تۋرالى اقىل ايتۋدان جالىقپايدى. سونىمەن كەشەگى جاياۋ اسكەر، بۇگىنگى ارداگەر جايلى اڭگىمەلەيىك. دجۋماگۋلوۆ رسمەت 1921 جىلى 10 اقپان ايىندا تولەبي اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن اقساقال. 1930 جىلى اكەسى قايتىس بولعان. قازاقستاننىڭ كوپشىلىك اۋداندارى ەتەك جايعان اشارشىلىق قۇرساۋىندا قالدى. اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ، اشتان ولگەندەردىڭ سانى كۇن سايىن كوبەيتە بەردى. اشتىقپەن بىرگە سۇزەك، تىرىسقاق وبا،دىڭگەنە جانە باسقا دا اۋرۋلار قاتار كەلدى. اشتىق پەن قايىرشىلىق، كۇي ەپيدەميا، اۋرۋحانالاردىڭ جەتىسپەۋى، وسىنىڭ ءبارى اۋرۋلار اراسىنداعى ءولىمنىڭ سانىن كوبەيتىپ جىبەردى. اش-جالاڭاش بالالار سانى كۇننەن، كۇنگە ارتا ءتۇستى ،ەكى اعاسى ءبىر ءىنىسى اشتىقتان كوز جۇمعان. كۇن كورۋ ءۇشىن تاشكەنتكە كوشكەن، ول جاقتا 6-اي تۇرعان.اناسى بالاسىنىڭ ءومىرىن امان الىپ قالۋ ءۇشىن تولەبي اۋدانىنداعى 1-مامىر اۋىلىنداعى بالالار ينتەرناتىنا وتكىزگەن. 3-سىنىپقا دەيىن ءبىلىم العان. اناسى كۇنىن تەرىم-تەرشىلىكپەن كۇن وتكىزگەن. 1940 جىلى ماقتارال كانالىن قازۋعا ات سالىسقان. ول جاقتان كەلگەن سوڭ پولات كولحوزىنا جۇمىسقا ورنالاسقان.1941 جىلى تولەبي اۋدانىنىڭ العاباس اۋىلىندا تاس قالاۋشى بولىپ جۇمىسقا ورنالاسادى اشارشىلىقتان زارداپ شەككەن حالىق ەڭسەسىن كوتەردىك–اۋ دەگەندە. 1941 جىلى 22 ماۋسىمدا گيتلەرلىك گەرمانيا سوعىس جاريالاماستان بۇرىن كسرو-عا تۇتقيىلدان شابۋىل جاسادى.سوعىستىڭ اتى-سوعىس. كۇنىنە قانشاما رەت قان كەشتى، ولىممەن بەتپە-بەت كەزدەستى. «قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا اجالدى ولەدى» دەگەن راس ەكەن. اللاعا شۇكىر، 1941-1944 جىلدارى اسكەر قاتارىن دا بولىپ، وت كەشىپ ءجۇرىپ امان قالدىم.ايتەۋىر، ون ەكى مۇشەمىز امان، ەلگە ورالدىق قوي-دەپ ەسكە الدى اتا،وتكەن كۇندەردى-ەڭ قىزىقتى جاستىق شاعىمىزدىڭ وق استىندا، وكوپ ىشىندە وتكەنى وكىنىشتى-اقشىمكەنت قالاسىنان الماتىعا،ودان قازانعا،ساراتوۆقاجەتتىك. (قوسىمشا №4) دايىندىقتان وتكەن سوڭ ساراتوۆتان جاياۋ اسكەر بولىپ ستالينگرادقا جاياۋ اتتاندىق 1942 جىلدىڭ باسىندا قاقىراعان قىس، كۇننىڭ سۋىعى سونشالىقتى تۇكىرگەن تۇكىرىگىمىز جەرگە تۇسپەي قاتىپ قالدى. ستالينگراد تۇبىندەگى شايقاسقا شابۋل جاساپ باتىرلىق پەن ەرلىگىمىزدى كورسەتتىك قورشاۋلاردى بۇزىپ جارىپ ءوتىپ، جاۋ اسكەرلەرىن تاس-تالقان ەتتىك. سوعىس 6 ايعا سوزىلدى، كۇننىڭ ىستىعىنا دا سۋىعىنا توزدىك.
ءستاليننىڭ بۇيرىعى بويىنشا «كەيىن شەگىنگەن سولداتتى اتۋ جاساسىنا كەستى». جاۋ سامولەتتەرى وق جاۋدىرىپ وكوپتىڭ ىشىندە توپىراقتىڭ استىندا قانشا جاس ءومىرىن قيعان سولداتتار قالدى؟ وققا ۇشىراعان سولداتتاردىڭ قانى جەرگە توگىلدى. ءار جەردە ىڭىرسىعان داۋىستار توپىراقتىڭ استىنان، وكوپتىڭ ىشىنەن شىعىپ جاتتى. جاۋ تانكىلەرى ءبىز جاققا وت اتقىلاعاندا كوك تۇمان بولىپ كوزگە ەشتەڭە دە كورىنبەي كەتەتىن كوز جانارىنان قانشاما سولدات ايىرىلدى دەسەڭشى، كوز الدىمدا قانشاما سولداتتىڭ ءولىمىن كوردىم،بىرەۋىنىڭ قولى جوق،بىرەۋىنىڭ اياعى تاعى بىرەۋىنىڭ ىشەك-قارنى سىرتقا توگىلىپ جاتقانىن ءوز كوزىممەن كورىپ سولاردىڭ كۋاسى بولدىم.قورشاۋلاردى بۇزىپ جارىپ ءوتىپ، جاۋ اسكەرلەرىن تاس-تالقان ەتتىك. ستالينگرادتى جاۋدان بوساتتىق.1943 جىلى وڭ قولىن، وق جاق 3 قابىرعاسىنان جارالانىپ، ۆولگا وزەنىمەن «ۆولسك» گوسپيتالىنە جەتكىزىلدى وندا 6 اي ەمدەلىپ، 2ء-شى مۇگەدەك توبىن الىپ 1944 جىلدىڭ كۇز ايىندا ەلگە ورالعان.مايدانداعى ارميانىڭ تىنىس-تىرشىلىگىندە ونىڭ ساتسىزدىكتەرى مەن جەڭىستىكتەرىندە قانشاما سولدات وتان ءۇشىن جان قيعانىن اقساقال كوزىنە جاس الىپ ەسىنە الدى.1944 جىلدىڭ اياعىندا ەلگە ورالدى. 1955-56 جىلدارى اتانىڭ دەنساۋلىعى جاقسارعان سوڭ مۇگەدەك توبىنان شىعارىلعان. رسمەت اتا ەلگە ورالعان سوڭ ءار سالادا جۇمىس ىستەگەن. «وتدەل وحراناعا» قاراۋىل بولىپ، اك زاۆودتا، تەمىر-جولدا، وت جاعۋشى بولىپ، 60-شى جىلدارى لەنگىر كومىر- شاحتاسىندا كەن قازعان. 1974 جىلى شىمكەنت قالاسىنداعى «فوسفور» زاۆودىندا جۇمىس ىستەگەن. 1976 جىلى «فوسفور» زاۆودىنان 120 سوممەن زەينەت-اقىعا شىققان.
2.4 «ارداگەرگە قۇرمەت-ۇرپاققا مىندەت»
سوعىستاعى ەرلىكتەرىنە بەرىلگەن «داڭق»، «قىزىل جۇلدىز»، «ۇلى وتان سوعىسى»، «ستالينگرادتى ازات ەتكەن ءۇشىن»، «ەڭبەك ارداگەرى» مەدالدارى مەن ماراپاتتالعان. قازىرگى تاڭدا رسمەت اتامىز 5 قىز 4 ۇلدىڭ جانە 27 نەمەرە 45-شوبەرەنىڭ اتاسى. ال ءنۇربيبى اجەي 49 جاسىندا (1946-1995) جىلى دۇنيەدەن وزىپتى. دەگەنمەن، تاعدىردىڭ قيىندىعىنا مويىماي، ءبىر شاڭىراقتا بالا-شاعاسىمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىر (قوسىمشا №4). رسمەت اتانىڭ ەندىگى ارمانى: «ۇلى وتان سوعىسىنىڭ 71 جىلدىعى كەلە جاتىر، سول كۇنگە امان-ەسەن جەتەيىك! ءبىز، قيىندىقتى كوپ كوردىك. ەندىگى ۇرپاعىمىز ونداي سۇم سوعىستى كورمەسىن. عۇمىرلارى ۇزاق بولىپ، جۇمىستارى العا باسا بەرسىن. وتباسىندا ءارقاشان بەرەكە مەن تىنىشتىق بولسىن»،-دەپ رسمەت قاريا ءوزىن قۇتتىقتاپ كەلگەن قاۋىمعا باتاسىن بەردى. رسمەت اتانى جەڭىستىڭ 71 جىلدىق مەرەي تويىمەن قۇتتىقتاپ، سىيلىعىمىزدى تارتۋ ەتتىك. ارۋجان اتاسىنا دەپ مىنا ولەڭ شۋماقتارىن ايتتى:
2.5 اتالار ەرلىگى - ۇرپاقتارعا امانات!
«ۇلى وتان سوعىسى قيىن كەزەڭ
وق اتىلدى مىڭداعان تانكىدەن
بومبالاتىپ جاتىر سامولەتتەردەن
شىنىمەن سوعىس قيىن كەزەڭ
رسمەت اتا ءسىز قاتىستىڭىز سوعىسقا
جاراقاتتاپ الدىڭىز ءوزىڭىزدى سوعىستا
قايراتپەن قايتارىڭىز قاتەردى
ارداگەرسىز وسى جارقىن ۋاقىتتى
قادىرلەيمىز ءبىز ءسىزدى رسمەت اتا
ۇمىتپايمىز ءبىز ءسىزدى ەشقاشاندا
جول اشتىڭىز جارقىن تىنىش بولاشاققا
ۇلگى قالدىردىڭىز قازىرگى جاستارعا»،- دەپ ولەڭ شۋماعىن ارۋجان رسمەت اتاسىنا تارتۋ ەتىپ اتامەن قوش ايتىستىق. اتاعا زور دەنساۋلىق ،ۇزاق ءومىر،قاجىماس قايرات، ءبىزى وسىنداي باقىتتى ومىرگە جەتكىزگەنىڭىز ءۇشىن سىزگە دەگەن العىسىمىز شەكسىز. ءسىز ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدە ماڭگى ساقتالاسىز!
قورىتىندى.
بۇكىل سوۆەت حالقىمەن بىرگە قسسر ەڭبەكشىلەرى دە ۇلى وتان سوعىسىن جەڭىسپەن اياقتاپ، بەيبىت قۇرىلىسقا كوشتى. قسسر ەڭبەكشىلەرى ءوز رەسپۋبليكاسىنىڭ شارۋاشىلىعىن وركەندەتىپ قويماي، جاۋ قولىنان ازات ەتىلگەن ايماقتاردا دا ءوندىرىستى قالپىنا كەلتىرۋگە كومەكتەستى. قازاقستاننان ۋكرايناعا جۇزدەگەن مامان جۇمىسشىلار – شاحتەرلەر، قۇرىلىسشىلار، اۋىل مەحانيزاتورلارى باردى جانە كوپتەگەن قۇرال-جابدىقتار جونەلتىلدى. ءبىر عانا قاراعاندى تەمىر جولى ۋكرايناعا 140 پاراۆوز ماشيناسىن جىبەردى. ۋكراينانىڭ كولحاز-سوۆحوزدارى 500 تراكتور، كوپتەگەن اۋىل شارۋاشىلىق ماشينالارىن الدى. رەسپۋبليكا ەڭبەكشىلەرى لەنينگراد، ستالينگراد، بريانسك، كۋرسك جانە باسقا دا وبلىستاردىڭ شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋگە ايتارلىقتاي تۋىسقاندى كومەك كورسەتتى. قازاق حالقى ەجەلدەن تاۋەلسىز ەل بولۋدى ارماندادى. ازاتتىق ءۇشىن عاسىرلار بويى سىرتقى جاۋلارمەن كۇرەستى. قاشاقتارمەن 300 جىل كۇرەستى. ءبىر ادىم جەرىن دە جاتقا بەرمەدى. 200 جىلداي شاماسىندا پاتشالىق رەسەي بودانىندا بولىپ كەلسە دە، تاۋەلسىز ەل اتانۋدان ءۇمىت ۇزبەدى. شامامەن 100 جىلداي 1922-1991 جىلدار ارالىعىندا كسرو قۇرامىندا بولدى.بۇل ورنى تولماس جەتىستىكتەر، ساتسىزدىكتەر مەن تابىستار، قايعى مەن قۋانىش، ايتۋلى تۇلعالاردىڭ ايانىشتى تاعدىرلارى مەن جەتكەن جەتىستىكتەرى قاتار كەلگەن جىلدار ەدى. وتانى ءۇشىن ءوزىن-وزى قۇربان ەتكەن جانداردىڭ ءبىرى دجۋماگۋلوۆ رسمەت اتامىز. رسمەت اتانىڭ سوعىس جىلدارىنداعى ەستەلىكتەرىنەن ۇمىتىلماس كوپتەگەن مالىمەتتەردى بىلدىك. بۇگىندە قازاقستان ازات ەرىكتى ەل. اڭساعان ارمانىنا قول جەتكىزدى مەملەكەتىمىز بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ تولىق مۇشەسى. شيرەك عاسىرعا جەتىسپەيتىن ۋاقىتتا اياعىنان تىك تۇرىپ، دامىعان 50 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋدى ماقسات ەتتىك. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى تازا پاراقتان «جازىلعان جوق»، ونىڭ كونە داستۇرلەرى بار. بىزگە بۇگىنىمىزدى ءتۇيسىنىپ، بولاشاعىمىزدىڭ سۇلباسىن كورۋ ءۇشىن وتكەنىمىزگە ءۇڭىلۋ قاجەت تاۋەلسىزدىك بىزگە ازاپ، كۇرەس پەن جوقشىلىقتار ارقىلى كەلدى.مىنە، سوندىقتان دا ءبىز بۇل ۇلى ۇعىمداردىڭ قۇنىن دا، پايداسىن دا، قاسيەتىن دە بىلەمىز. تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋىن قولدا بەرىك ءۇستاۋ-اربىر قازاقتىڭ، قازاقستاندى ءوز وتانىم دەپ سانايتىن ءار ادامنىڭ ەڭ باستى بورىشى، ەڭ بيىك ماقساتى.تاۋەلسىزدىكتىڭ قايتا ءورالعانى-بىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ سان عاسىرلىق ازاتتىق كۇرەسىنىڭ زاڭدى ءوتۋى. جاراتقان يەنىڭ جاساعان ادىلدىگى.اتا-بابالارىمىزدىڭ وسىنشاما بايتاق جەردى اق نايزانىڭ ۇشىمەن، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن قورعاپ قالعانىنىڭ ارقاسى.ەڭسەسى تۇسكەن ەلدىڭ ەسىن جيعىزعان، جاپا شەگىپ، زار جىلاعان حالىقتىڭ كوزىنىڭ جاسىن تىيعىزعان كىمدەر ەدى؟ ازاماتىنان ايىرىلعان ارعىماققا قايتادان ەر سالدىرعان، تۇتاستىق تۋىن قولعا قايتادان الدىرعان كىمدەر ەدى؟ قاسيەتتى بابالارىمىز-تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي ەدى.
ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ: «باسقاعا جالتاقتايتىن كۇننەن كەتتىك. بار بايلىعىمىزدى وزىمىزگە بۇيىراتىن ەتتىك. قوعامنىڭ ساياسي تۇراقتىلىعى مەن بىرلىگىنە جەتتىك. قىسقاسى، ەل بولۋدىڭ ەڭ اۋىر بەلەسىنەن وتتىك».
تولەبي اۋدانى، لەنگەر قالاسى
№.7 جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبى كمم
7«ۆ» سىنىپ وقۋشىسى توقسانباي ارۋجاننىڭ
«وتان ءۇشىن وت كەشكەندەر» تاقىرىبىنداعى عىلىمي جۇمىسىنا
پىكىر
ازامات تاريحىنداعى ەڭ سۇمدىق سوعىستىڭ اياقتالعانىنا 71 جىل تولدى. ءبىراق ۇلى جەڭىستىڭ ۇمىتىلمايتىنى سياقتى، سوعىس تا ۇمىتىلماستاي ءىزىن قالدىردى.بۇل مەرەكە-بەيبىتشىلىك پەن قايىرىمدىلىقتىڭ ماڭگى جاسامپازدىعىن، وتانىن قورعاعان جاۋىنگەر سولداتتار مەن وفيسەرلەردىڭ ايبىنى، تىلداعى جەڭىستى جاقىنداتقان جۇمىسشىلاردىڭ ەرەن ەڭبەكتەرىنىڭ ماڭگى وشپەيتىندىگىن دالەلدەيتىن بەلگى بولىپ قالماق. ءبىزدىڭ اتالارىمىز بەن اكەلەرىمىزدىڭ ەرلىگى مەن جانقيارلىعى، ولاردىڭ ءوز وتانىنا دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىكتەرى قازاقستاننىڭ بۇگىنگى جاۋىنگەرلەرى ءۇشىن ماقتان تۇتارلىق ۇلگى عانا ەمەس، بۇل-بىرنەشە ۇرپاقتى بايلانىستىراتىن قوعامنىڭ رۋحاني دامۋى مەن ۇلتتىق قايتا ورلەۋىنىڭ جوعارى ادامگەرشىلىك نەگىزى.جەڭىس كۇنى-ابىرويىمىز بەن داڭقىمىزدىڭ مەرەكەسى. دۇنيە ءجۇزى حالقى بوستاندىق الدى. حالىق وتان ۇعىمىن تەرەڭ سەزىنە ءتۇستى. قاھارمان ەرلىك پەن ەڭبەك جەڭىپ شىقتى. زۇلىمدىق، باسقىنشىلىق تىزە بۇكتى. بىرلىك،ەرلىك، حالىقتار دوستىعى نىعايا ءتۇستى. ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان ب.مومىش ۇلى،م.مامەتوۆا، ءا.مولداعۇلوۆا، م.عابدۋللين، ت.بەگەلدينوۆ، ر.دجۋماگۋلوۆ ءوزىمىزدىڭ اۋداننان اتتانعان مىڭداعان جەرلەستەرىمىزگە باسىمدى يەمىز. ول كىسىلەرگە قۇرمەتپەن قارايمىز. جەڭىستىڭ 71ء-شى كوكتەمى ءبۇر جاردى. ءالى تالاي تاڭى اتادى. اتالارىمىزدىڭ، اعالارىمىزدىڭ سوعىستاعى ەرلىگى ەلەنىپ، قۇرمەت كورسەتىلىپ جاتىر. ءبىراق ارامىزدا ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرلەرى ازايىپ بارادى. قازىنالى قارتتارىم امان بولسىن.
عىلىمي جەتەكشى:
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
1. قازاقستان تاريحى (كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن) 5-تومدىق الماتى «اتامۇرا» 2010
2. قازاقستان تاريحى الماتى «اتامۇرا» 2013
3. تاۋەلسىزدىك تولعاۋى
4. «جىلدار مەن ويلار» (م. قاسىمبايەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن قۇراستىرىلعان كىتابىنان)
5. قازاق سسر تاريحى ( م. قوزىبايەۆ، ن. بەكماحانوۆا)
6. قازاقستان تاريحى الماتى «اتامۇرا» 2013
You Might Also Like
-
ق ر پرەمەر-مينيسترى باقىتجان ساعىنتايەۆ ۇبت-2017ء-نى جوعارى دەڭگەيدە وتكىزۋ ءۇشىن مۇقيات دايىندالۋدى تاپسىردى، دەپ حابارلايدى primeminister.kz.
-
سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى اقجار اۋدانى بوستاندىق ورتا مەكتەبى 3 «ا» سىنىپ وقۋشىسى: كايرجانوۆ سانجار ەرمەك ۇلى سىنىپ جەتەكشىسى: ەگينبايەۆا كاراشاش باتىروۆنا &n...
