ويۋ ويعاننىڭ ويى ارتىق
تاقىرىبى:"ويۋ ويعاننىڭ ويى ارتىق"
ماقساتى: وقۋشىلارعا ويۋ - ورنەكتىڭ شىعۋ تاريحىمەن، ولاردىڭ تۇرلەرىنە توقتالىپ، ءوز ۇلتىمىزدىڭ وزىندىك قول - ونەرىن جاس ۇرپاققا ۇيرەتە وتىرىپ، ەستەتيكالىق تاربيە بەرۋ.
كورنەكىلىگى: ويۋ - ورنەكتەر تۋرالى سۋرەتتەر، ماقال - ماتەلدەر، جۇمباقتار، ءسوزجۇمباقتار،
ويۋ - ورنەكتىڭ تۇرلەرى، قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى، ىدىس - اياقتارى.
ءجۇرۋ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى. كىرىسپە ءسوز.
قازاقتىڭ "ويۋ" جانە "ورنەك" دەگەن ءسوزى بىرگە ايتىلىپ، لاتىنشا "ورنامەنت" دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ورنامەنتتىڭ ماعىناسى - ساندەۋ، اسەمدەۋ. ويۋ - ورنەك ءبىر زاتتى ويۋ، كەسۋ، ءتىلۋ، قيۋ تاسىلدەرى ارقىلى جۇزەگە اسادى. ويىلعان، كەسىلگەن، قيىلعان ويۋدى ەكىنشى ءبىر زاتقا كىرىكتىرىپ، جاپسىرىپ، جەلىمدەپ اشەكەيلەيدى، اسەمدەيدى. ويۋ - ورنەك قازاق دالاسىنا وقۋ - سىزۋ پايدا بولماي تۇرىپ، دۇنيەگە كەلدى دەسە دە بولادى. ويۋ - ورنەكتى بەلگىلى ءبىر ادام نەمەسە قولونەر شەبەرلەرى ويلاپ تاپقان جوق، ونى حالىق ويلاپ تاپتى. قولونەر شەبەرلەرىنىڭ ارنايى شەبەرحانالارى بولعان جوق. ولار ءۇيدىڭ نە دالانىڭ كەز كەلگەن جەرىن ىڭعايلاپ، سول جەردى شەبەرحاناعا اينالدىرعان. ادامدار ەرتەدەن - اق وزدەرىن قورشاعان دۇنيەنى تاسقا بەينەلەگەن، بەرتىن كەلە كيىم - كەشەكتەرىنە، ىدىستارعا سۋرەت رەتىندە سالعان، وسىلاي بىرتە - بىرتە ويۋ - ورنەك پايدا بولدى. ال ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تۇرمىس - تىرشىلىگىندە ويۋ - ورنەكتىڭ الار ورنى ۇلكەن. ول ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاسىن تاۋىپ دامىپ كەلە جاتقان بىردەن - ءبىر ونەر. ءار شەبەر ءبۇل ونەردى ءوز ۇلگىسىندە، ءار ءتۇرلى دامىتقان، ءوزى جاساعان ويۋعا ءوزى اتاۋ بەرگەن، ونىڭ استارىنا وزىنشە تەرەڭ ۇعىم سىيعىزعان، سوندىقتان ويۋ - ورنەكتىڭ ءتىلىن، سىرىن، تاريحىن سول شەبەردەن ارتىق ەشكىم بىلمەيدى.
"ويۋ - ورنەكتى قايدان، كىمنەن ۇيرەندىڭ"- دەگەن ساۋالعا اتاقتى سۋرەتشى ءابىلحان قاستەيەۆ
"تاۋدىڭ بۇلاعىنان،
قويدىڭ قۇلاعىنان،
اپامنىڭ كيىزىنەن
ەشكىنىڭ مۇيىزىنەن"- دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
عۇلاما عالىم الكەي مارعۇلان "قازاقتار ويۋ - ورنەك الەمىندە ءومىر سۇرەدى"- دەپ ايتقانداي، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق بۇيىمدارىنىڭ بارلىعىندا ويۋ - ورنەكتىڭ نەبىر عاجاپ ۇلگىلەرىن كورۋگە بولادى.
ويۋدىڭ ءاربىر ەلەمەنتتەرىندە تەرەڭ ماعىنا تەرەڭ ءمان جاتىر. ويۋ - ورنەكتەر كەيدە وتە ۇساق، كەيدە وتە ءىرى بولىپ كەلەدى. ۇساعى زەرگەرلىك، كەستە تىگۋدە قولدانىلسا، ءىرىسى كىلەم، الاشا، تەكەمەت، سىرماق، ساندىق ت. ب. قولدانىلادى. سونىمەن بىرگە ءۇي جيھازدارىندا سىرماق، تەكەمەت، كورپەشە، كىلەم، ساندىق، كەبەجە، قارۋ - جاراق، زەرگەرلىك بۇيىمداردى بەزەندىرۋگە قولدانىلادى.
قابىرعاعا ىلىنگەن تۇسكيىز، كىلەم، سىرماقتاعى كەستەلەرگە، ورنەكتەرگە زەر سالىپ قاراساق، ءاربىر ويۋ - ورنەكتىڭ ماعىناسى بار ەكەنىن بايقايمىز. ويۋ - ورنەكتىڭ ماعىناسى جايىندا مىناداي اڭىز اڭگىمە بار.
باياعىدا الىسقا ۇزاتىلعان قىز ارتىندا قالعان اۋىلىنا كەستەلەگەن كىشىگىرىم ورامالدى كەرۋەنشىلەردەن سالەمدەمە رەتىندە بەرىپ جىبەردى. ورامالدىڭ بەتىندە ۇشقان قۇس پەن جاڭا بۇرشىك اتىپ كەلە جاتقان گۇل بەينەلەنىپتى. مۇنى كورگەن اتا - اناسى؛
- ە، قىزىمىز اۋەدەگى قۇستاي ەمىن - ەركىن، جايراڭداپ ءومىر ءسۇرىپ ءجۇر ەكەن،- دەپ ءماز بولىسادى.
ءبىر - ەكى جىل وتكەن سوڭ كەرۋەنشىلەر الگى قىزدان تاعى دا بەت ورامال اكەلەدى. وندا ورامالدىڭ جيەگى بۇرمەلەنىپ، ورتاسىنا تۇرەگەلىپ، تۇرعان ەر ادام جۇرەسىنەن وتىرعان بەينەسى كەستەلەنىپتى. مۇنى كورگەن اتا - اناسى:
- قىزىمىز بۇرىنعى ساۋىق - سايراننان، بوستاندىعىنان ايىرىلىپ، تورعا تۇسكەن تورعايداي بولىپ، بەيشارانىڭ جولداسى قاتال ادام ەكەن، وزىنەن تومەن ۇستايتىن كورىنەدى، - دەپ قىنجىلىپتى.
ءمۇعالىم: مىنە، ويۋ - ورنەكتەردى " سويلەتىپ " ويۋ ارقىلى ويىمىزدى بىلدىرۋگە بولادى ەكەن.
بۇگىنگە دەيىن قازاق ويۋ - ورنەكتەرىنىڭ 500 - گە جۋىق ءتۇرى انىقتالعان. ويۋ - ورنەك تۇرلەرى ءتورت توپقا بولىنەدى.
1. وسىمدىك تەكتەس ويۋ - ورنەكتەر.
2. جانۋارلار تەكتەس ويۋ - ورنەكتەر.
3. گەومەتريالىق فيگۋرالار تەكتەس ويۋ - ورنەكتەر.
4. عارىش الەمىنە بايلانىستى ويۋ - ورنەكتەر.
ءمۇعالىم: قازاقتىڭ ويۋ - ورنەگىن سالىپ، قيىپ ۇيرەنبەي قولدانبالى ونەردى يگەرۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ويۋدى ءوزىمىز ويىپ ۇيرەنۋىمىز كەرەك. حالقىمىزدا "ءوز ۇيىندە ويۋ ويماعان ادام كىسى ۇيىندە سىزۋ سىزادى"- دەگەن ماقال بار. وسى ماقالدىڭ ءوزى ويۋ ويماعان كىسىنىڭ وزگە ونەردى دە يگەرە المايتىندىعىن كورسەتەدى.
/ وقۋشىلار ويۋ ويادى، ونىڭ قانداي ويۋ ەكەندىگىن تۇسىندىرەدى/.
"قارا جورعا" ءبيى.
1 - وقۋشى."ءمۇيىز" ويۋى قازاق حالقىنىڭ ويۋ - ورنەگىنىڭ توركىنى دەۋگە بولادى. ويتكەنى بارلىق جاڭا ەلەمەنتتەر سونىڭ نەگىزىندە جاسالىپ، تەك اتاۋلارى وزگەرىپ وتىرعان.
مىسالى، ءقوشقارمۇيىز، ءارقارمۇيىز، ءسىڭارمۇيىز، ءتورتقۇلاق، ءسىنىقمۇيىز ت. ب. كىلەم، الاشا، تەكەمەت، سىرماق، قورجىنداردى اشەكەيلەپ، بەزەندىرىپ وتىرعان.
/ءسوزجۇمباق شەشۋ/
1. تىگىنشىگە كەرەكتى قۇرال نە؟ /ويماق/
2. بۇيىمداردى نەمەن اشەكەيلەيدى؟ /ويۋ/
3. ويۋ دەگەن سوزبەن قانداي ءسوز ءبىر ماعىنا بىلدىرەدى؟ /ورنەك/
4. قانداي ويۋ ءتىل كوزدەن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بالالاردىڭ موينىنا تاعىلعان؟ /تۇمارشا/
5. تۇيەنىڭ باسقان ءىزىن دولبارلايتىن كۇردەلى ويۋ - ورنەك نە دەپ اتالادى؟ /تۇيەتابان/
6. وتە ەرتەدەن كەلە جاتقان ونەر سالاسى نە؟ /زەرگەرلىك/
7. سىرت ءپىشىنى بوتانىڭ كوزىندەي دوڭگەلەنگەن رومبىعا ۇقسايتىن گەومەتريالىق ويۋ - ورنەك؟ /بوتاكوز/
بالالار، وسى ويۋ - ورنەكتى حالىقتار ءوز ءومىرىنىڭ ءسانى مەن مانىنە اينالدىرعانى سونشا، ويۋ - ورنەك تۋرالى بىرنەشە اڭىزدار مەن ەرتەگىلەر بار. سونىڭ ءبىرى "ويۋ حان مەن جويۋ حان" اڭىزىنا توقتالايىق.
1 - وقۋشى وقيدى.
جۇمباق شەشۋ، وسى جۇمباققا بايلانىستى ويۋ تۇرلەرىن اتا.
1. تاپتىم، تاپتىم تاپ جورعا تابانى جالپاق بوز جورعا.
جاۋابى: ويۋلار: بوتاگوز، تۇيەتابان، وركەش.
2. ەكى ايناسى بار. ەكى نايزاسىبار ءتورت سىلدىرماعى بار. ەكى شىبىرتقىسى بار.
جاۋابى: ويۋلار: ءسىڭارمۇيىز، ءسىنىقمۇيىز، ءقوسمۇيىز.
ەندى، ويۋ - ورنەك، شەبەرلىك، ونەر تۋرالى ماقال - ماتەل ايتامىز. /ەلۆيرا ايتادى/.
1. ونەر سىرى ورنەكتە.
2. ويۋ ويعاننىڭ ويى ۇشقىر.
3. ويۋ ويعان سىزۋ دا سىزادى.
4. ۇلگىسى كوپتىڭ ورنەگى كوپ، ورنەگى كوپتىڭ ەرمەگى كوپ. 5. ونەرسىزدەن قۇت قاشادى.
بي: "قازاق ءبيىʺ
سونىمەن بالالار، بۇگىن ويۋلاردىڭ تۇرلەرىمەن تانىستىق. اتا - بابامىزدان قالعان ويۋ - ورنەكتى، مادەني شەجىرەمىزدى ساقتاپ، بارىنشا ۇلىقتاۋىمىز قاجەت. ويۋ ءتىلىن ءتۇسىنىپ، ونەرگە جاقىن بولۋىمىز كەرەك.
ءمۇعالىم: بالالار كەيبىر ويۋلاردىڭ بىرىنە توقتالىپ وتەمىز.
1 - و."ءمۇيىز" ورنەگى - قازاق ويۋىنىڭ ەڭ كونە مانەرى. بۇل ورنەكتى تەكەمەت، الاشا، سىرماقتان كورۋگە بولادى.
2 - و."سىرماق ءمۇيىز" ورنەگىمەن كىلەمدەردى بەزەندىرگەن. بوياۋدىڭ نەگىزگى تۇرلەرى: قىزىل، قان قىزىل، جاسىل، قوڭىر. سىنىق ءمۇيىز مورت سىنعان تىك ءتورتبۇرىش جاساپ، ءتورت رەت ىشكە قاراي يىلەدى. بۇل ويۋ - ورنەك كىلەمدەردى، الاشالاردى بەزەندىرۋ ءۇشىن پايدالانادى. سىرت كورىنىسى مالدىڭ سىنعان مۇيىزىنە ۇقسايدى.
3 - و."تۇمارشا" ويۋى ءۇشبۇرىش بولىپ كەلەدى. تۇمارشا ءتىل كوزدەن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بالالاردىڭ موينىنا تاعىلعان. بۇل ويۋ كىلەم، تەكەمەتكە قولدانىلادى.
4 - و."يرەك سۋ"ورنەكتەرى كىلەم توقۋدا قولدانىلادى.
5 - و."ءقوشقارمۇيىز"ويۋ - ورنەگى قويدىڭ توبەسى مەن ەكى جاققا يىرىلە تۇسكەن ءمۇيىز بەينەسىندە كەلەدى. ودان بايقاعان ادامعا قوشقاردىڭ تۇمسىق بەينەسى اڭعارىلادى. تەكەمەت، سىرماقتار تىگىلەدى.
6 - و."گۇل" ويۋ - ورنەگى گۇل وسىمدىگىنىڭ بارلىق تۇرلەرىن تۇسپالداپ تۇرادى. بۇل ورنەكتىڭ ءتۇرى ءۇش جاپىراقتى ويۋ - ورنەكتەن باستالىپ، 12 جاپىراقتى ويۋ - ورنەككە دەيىن قولونەر بۇيىمدارىندا كەزدەسەدى. كەستە توقۋدا جانە كيىم-كەشەكتەردىڭ جاعاسىنا، قالتاسىنا، جيەكتەرىنە سالادى.
7 - و."قوس دوڭگەلەك" ويۋ - ورنەگى مال تاڭباسىنا ۇقسايدى. "قوس دوڭگەلەك" ورنەگىمەن نەگىزىنەن كيىم بۇيىمدارىن، تەكەمەتتەردى، سىرماقتاردى اشەكەيلەيدى.
سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ.
1. ەرتەدە ويۋ - ورنەكتى ماتاعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن قانداي ءتاسىل قولدانعان؟
ا/ قارىنداش ءا/ۋىز ب/ بور
2. ويۋ - ورنەكتىڭ نەشە ءتۇرى بار؟
ا/300 ءا/500 ب/400
3. گۇل ويۋى نەنى بەينەلەيدى؟
ا/بەيبىتشىلىك ءا/قۋانىش 3/دارحان
4/"قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن مالىن" تەڭەۋدى قاي تۇلىككە ارناعان؟
1/ءقوشقارمۇيىز 2/ تۇيە 3/ەشكى
سونىمەن قازاقتىڭ "ويۋ" جانە "ورنەك" دەگەن قوس ءسوزى لاتىنشا "ورنامەنت" دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. بۇل ونەر بىزگە ەجەلگى كوشپەندىلەردەن جەتكەن. وسى ويۋ - ورنەكتى ءوز ومىرلەرىنىڭ ءسانى مەن مانىنە اينالدىرعان.
ويۋ - ورنەك قۇراق قۇراۋ - قازاقتىڭ كەشەگىسى، بۇگىنگىسى، ەرتەڭى" - دەپ باۋىرجان مومىش ۇلى ايتقانداي، ويۋ ويۋدى ۇيرەنۋ، وسى ونەردى جالعاستىرۋ سەندەردىڭ قولدارىڭدا.
جاس ۇرپاق ءومىرلى بولسىن،
تۇرمىسى كوڭىلدى بولسىن،
اتا - اناعا مەيىرلى بولسىن،
اعايىن تۋىسقا پەيىلدى بولسىن،
ونەر - بىلىمگە زەيىندى بولسىن،
ون ساۋساعىنان ونەر تامعان
ويۋشى بولسىن دەپ،- بۇگىنگى اشىق تاربيە ساعاتىن اياقتايمىز.
ماقساتى: وقۋشىلارعا ويۋ - ورنەكتىڭ شىعۋ تاريحىمەن، ولاردىڭ تۇرلەرىنە توقتالىپ، ءوز ۇلتىمىزدىڭ وزىندىك قول - ونەرىن جاس ۇرپاققا ۇيرەتە وتىرىپ، ەستەتيكالىق تاربيە بەرۋ.
كورنەكىلىگى: ويۋ - ورنەكتەر تۋرالى سۋرەتتەر، ماقال - ماتەلدەر، جۇمباقتار، ءسوزجۇمباقتار،
ويۋ - ورنەكتىڭ تۇرلەرى، قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى، ىدىس - اياقتارى.
ءجۇرۋ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى. كىرىسپە ءسوز.
قازاقتىڭ "ويۋ" جانە "ورنەك" دەگەن ءسوزى بىرگە ايتىلىپ، لاتىنشا "ورنامەنت" دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ورنامەنتتىڭ ماعىناسى - ساندەۋ، اسەمدەۋ. ويۋ - ورنەك ءبىر زاتتى ويۋ، كەسۋ، ءتىلۋ، قيۋ تاسىلدەرى ارقىلى جۇزەگە اسادى. ويىلعان، كەسىلگەن، قيىلعان ويۋدى ەكىنشى ءبىر زاتقا كىرىكتىرىپ، جاپسىرىپ، جەلىمدەپ اشەكەيلەيدى، اسەمدەيدى. ويۋ - ورنەك قازاق دالاسىنا وقۋ - سىزۋ پايدا بولماي تۇرىپ، دۇنيەگە كەلدى دەسە دە بولادى. ويۋ - ورنەكتى بەلگىلى ءبىر ادام نەمەسە قولونەر شەبەرلەرى ويلاپ تاپقان جوق، ونى حالىق ويلاپ تاپتى. قولونەر شەبەرلەرىنىڭ ارنايى شەبەرحانالارى بولعان جوق. ولار ءۇيدىڭ نە دالانىڭ كەز كەلگەن جەرىن ىڭعايلاپ، سول جەردى شەبەرحاناعا اينالدىرعان. ادامدار ەرتەدەن - اق وزدەرىن قورشاعان دۇنيەنى تاسقا بەينەلەگەن، بەرتىن كەلە كيىم - كەشەكتەرىنە، ىدىستارعا سۋرەت رەتىندە سالعان، وسىلاي بىرتە - بىرتە ويۋ - ورنەك پايدا بولدى. ال ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تۇرمىس - تىرشىلىگىندە ويۋ - ورنەكتىڭ الار ورنى ۇلكەن. ول ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاسىن تاۋىپ دامىپ كەلە جاتقان بىردەن - ءبىر ونەر. ءار شەبەر ءبۇل ونەردى ءوز ۇلگىسىندە، ءار ءتۇرلى دامىتقان، ءوزى جاساعان ويۋعا ءوزى اتاۋ بەرگەن، ونىڭ استارىنا وزىنشە تەرەڭ ۇعىم سىيعىزعان، سوندىقتان ويۋ - ورنەكتىڭ ءتىلىن، سىرىن، تاريحىن سول شەبەردەن ارتىق ەشكىم بىلمەيدى.
"ويۋ - ورنەكتى قايدان، كىمنەن ۇيرەندىڭ"- دەگەن ساۋالعا اتاقتى سۋرەتشى ءابىلحان قاستەيەۆ
"تاۋدىڭ بۇلاعىنان،
قويدىڭ قۇلاعىنان،
اپامنىڭ كيىزىنەن
ەشكىنىڭ مۇيىزىنەن"- دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
عۇلاما عالىم الكەي مارعۇلان "قازاقتار ويۋ - ورنەك الەمىندە ءومىر سۇرەدى"- دەپ ايتقانداي، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق بۇيىمدارىنىڭ بارلىعىندا ويۋ - ورنەكتىڭ نەبىر عاجاپ ۇلگىلەرىن كورۋگە بولادى.
ويۋدىڭ ءاربىر ەلەمەنتتەرىندە تەرەڭ ماعىنا تەرەڭ ءمان جاتىر. ويۋ - ورنەكتەر كەيدە وتە ۇساق، كەيدە وتە ءىرى بولىپ كەلەدى. ۇساعى زەرگەرلىك، كەستە تىگۋدە قولدانىلسا، ءىرىسى كىلەم، الاشا، تەكەمەت، سىرماق، ساندىق ت. ب. قولدانىلادى. سونىمەن بىرگە ءۇي جيھازدارىندا سىرماق، تەكەمەت، كورپەشە، كىلەم، ساندىق، كەبەجە، قارۋ - جاراق، زەرگەرلىك بۇيىمداردى بەزەندىرۋگە قولدانىلادى.
قابىرعاعا ىلىنگەن تۇسكيىز، كىلەم، سىرماقتاعى كەستەلەرگە، ورنەكتەرگە زەر سالىپ قاراساق، ءاربىر ويۋ - ورنەكتىڭ ماعىناسى بار ەكەنىن بايقايمىز. ويۋ - ورنەكتىڭ ماعىناسى جايىندا مىناداي اڭىز اڭگىمە بار.
باياعىدا الىسقا ۇزاتىلعان قىز ارتىندا قالعان اۋىلىنا كەستەلەگەن كىشىگىرىم ورامالدى كەرۋەنشىلەردەن سالەمدەمە رەتىندە بەرىپ جىبەردى. ورامالدىڭ بەتىندە ۇشقان قۇس پەن جاڭا بۇرشىك اتىپ كەلە جاتقان گۇل بەينەلەنىپتى. مۇنى كورگەن اتا - اناسى؛
- ە، قىزىمىز اۋەدەگى قۇستاي ەمىن - ەركىن، جايراڭداپ ءومىر ءسۇرىپ ءجۇر ەكەن،- دەپ ءماز بولىسادى.
ءبىر - ەكى جىل وتكەن سوڭ كەرۋەنشىلەر الگى قىزدان تاعى دا بەت ورامال اكەلەدى. وندا ورامالدىڭ جيەگى بۇرمەلەنىپ، ورتاسىنا تۇرەگەلىپ، تۇرعان ەر ادام جۇرەسىنەن وتىرعان بەينەسى كەستەلەنىپتى. مۇنى كورگەن اتا - اناسى:
- قىزىمىز بۇرىنعى ساۋىق - سايراننان، بوستاندىعىنان ايىرىلىپ، تورعا تۇسكەن تورعايداي بولىپ، بەيشارانىڭ جولداسى قاتال ادام ەكەن، وزىنەن تومەن ۇستايتىن كورىنەدى، - دەپ قىنجىلىپتى.
ءمۇعالىم: مىنە، ويۋ - ورنەكتەردى " سويلەتىپ " ويۋ ارقىلى ويىمىزدى بىلدىرۋگە بولادى ەكەن.
بۇگىنگە دەيىن قازاق ويۋ - ورنەكتەرىنىڭ 500 - گە جۋىق ءتۇرى انىقتالعان. ويۋ - ورنەك تۇرلەرى ءتورت توپقا بولىنەدى.
1. وسىمدىك تەكتەس ويۋ - ورنەكتەر.
2. جانۋارلار تەكتەس ويۋ - ورنەكتەر.
3. گەومەتريالىق فيگۋرالار تەكتەس ويۋ - ورنەكتەر.
4. عارىش الەمىنە بايلانىستى ويۋ - ورنەكتەر.
ءمۇعالىم: قازاقتىڭ ويۋ - ورنەگىن سالىپ، قيىپ ۇيرەنبەي قولدانبالى ونەردى يگەرۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ويۋدى ءوزىمىز ويىپ ۇيرەنۋىمىز كەرەك. حالقىمىزدا "ءوز ۇيىندە ويۋ ويماعان ادام كىسى ۇيىندە سىزۋ سىزادى"- دەگەن ماقال بار. وسى ماقالدىڭ ءوزى ويۋ ويماعان كىسىنىڭ وزگە ونەردى دە يگەرە المايتىندىعىن كورسەتەدى.
/ وقۋشىلار ويۋ ويادى، ونىڭ قانداي ويۋ ەكەندىگىن تۇسىندىرەدى/.
"قارا جورعا" ءبيى.
1 - وقۋشى."ءمۇيىز" ويۋى قازاق حالقىنىڭ ويۋ - ورنەگىنىڭ توركىنى دەۋگە بولادى. ويتكەنى بارلىق جاڭا ەلەمەنتتەر سونىڭ نەگىزىندە جاسالىپ، تەك اتاۋلارى وزگەرىپ وتىرعان.
مىسالى، ءقوشقارمۇيىز، ءارقارمۇيىز، ءسىڭارمۇيىز، ءتورتقۇلاق، ءسىنىقمۇيىز ت. ب. كىلەم، الاشا، تەكەمەت، سىرماق، قورجىنداردى اشەكەيلەپ، بەزەندىرىپ وتىرعان.
/ءسوزجۇمباق شەشۋ/
1. تىگىنشىگە كەرەكتى قۇرال نە؟ /ويماق/
2. بۇيىمداردى نەمەن اشەكەيلەيدى؟ /ويۋ/
3. ويۋ دەگەن سوزبەن قانداي ءسوز ءبىر ماعىنا بىلدىرەدى؟ /ورنەك/
4. قانداي ويۋ ءتىل كوزدەن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بالالاردىڭ موينىنا تاعىلعان؟ /تۇمارشا/
5. تۇيەنىڭ باسقان ءىزىن دولبارلايتىن كۇردەلى ويۋ - ورنەك نە دەپ اتالادى؟ /تۇيەتابان/
6. وتە ەرتەدەن كەلە جاتقان ونەر سالاسى نە؟ /زەرگەرلىك/
7. سىرت ءپىشىنى بوتانىڭ كوزىندەي دوڭگەلەنگەن رومبىعا ۇقسايتىن گەومەتريالىق ويۋ - ورنەك؟ /بوتاكوز/
بالالار، وسى ويۋ - ورنەكتى حالىقتار ءوز ءومىرىنىڭ ءسانى مەن مانىنە اينالدىرعانى سونشا، ويۋ - ورنەك تۋرالى بىرنەشە اڭىزدار مەن ەرتەگىلەر بار. سونىڭ ءبىرى "ويۋ حان مەن جويۋ حان" اڭىزىنا توقتالايىق.
1 - وقۋشى وقيدى.
جۇمباق شەشۋ، وسى جۇمباققا بايلانىستى ويۋ تۇرلەرىن اتا.
1. تاپتىم، تاپتىم تاپ جورعا تابانى جالپاق بوز جورعا.
جاۋابى: ويۋلار: بوتاگوز، تۇيەتابان، وركەش.
2. ەكى ايناسى بار. ەكى نايزاسىبار ءتورت سىلدىرماعى بار. ەكى شىبىرتقىسى بار.
جاۋابى: ويۋلار: ءسىڭارمۇيىز، ءسىنىقمۇيىز، ءقوسمۇيىز.
ەندى، ويۋ - ورنەك، شەبەرلىك، ونەر تۋرالى ماقال - ماتەل ايتامىز. /ەلۆيرا ايتادى/.
1. ونەر سىرى ورنەكتە.
2. ويۋ ويعاننىڭ ويى ۇشقىر.
3. ويۋ ويعان سىزۋ دا سىزادى.
4. ۇلگىسى كوپتىڭ ورنەگى كوپ، ورنەگى كوپتىڭ ەرمەگى كوپ. 5. ونەرسىزدەن قۇت قاشادى.
بي: "قازاق ءبيىʺ
سونىمەن بالالار، بۇگىن ويۋلاردىڭ تۇرلەرىمەن تانىستىق. اتا - بابامىزدان قالعان ويۋ - ورنەكتى، مادەني شەجىرەمىزدى ساقتاپ، بارىنشا ۇلىقتاۋىمىز قاجەت. ويۋ ءتىلىن ءتۇسىنىپ، ونەرگە جاقىن بولۋىمىز كەرەك.
ءمۇعالىم: بالالار كەيبىر ويۋلاردىڭ بىرىنە توقتالىپ وتەمىز.
1 - و."ءمۇيىز" ورنەگى - قازاق ويۋىنىڭ ەڭ كونە مانەرى. بۇل ورنەكتى تەكەمەت، الاشا، سىرماقتان كورۋگە بولادى.
2 - و."سىرماق ءمۇيىز" ورنەگىمەن كىلەمدەردى بەزەندىرگەن. بوياۋدىڭ نەگىزگى تۇرلەرى: قىزىل، قان قىزىل، جاسىل، قوڭىر. سىنىق ءمۇيىز مورت سىنعان تىك ءتورتبۇرىش جاساپ، ءتورت رەت ىشكە قاراي يىلەدى. بۇل ويۋ - ورنەك كىلەمدەردى، الاشالاردى بەزەندىرۋ ءۇشىن پايدالانادى. سىرت كورىنىسى مالدىڭ سىنعان مۇيىزىنە ۇقسايدى.
3 - و."تۇمارشا" ويۋى ءۇشبۇرىش بولىپ كەلەدى. تۇمارشا ءتىل كوزدەن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بالالاردىڭ موينىنا تاعىلعان. بۇل ويۋ كىلەم، تەكەمەتكە قولدانىلادى.
4 - و."يرەك سۋ"ورنەكتەرى كىلەم توقۋدا قولدانىلادى.
5 - و."ءقوشقارمۇيىز"ويۋ - ورنەگى قويدىڭ توبەسى مەن ەكى جاققا يىرىلە تۇسكەن ءمۇيىز بەينەسىندە كەلەدى. ودان بايقاعان ادامعا قوشقاردىڭ تۇمسىق بەينەسى اڭعارىلادى. تەكەمەت، سىرماقتار تىگىلەدى.
6 - و."گۇل" ويۋ - ورنەگى گۇل وسىمدىگىنىڭ بارلىق تۇرلەرىن تۇسپالداپ تۇرادى. بۇل ورنەكتىڭ ءتۇرى ءۇش جاپىراقتى ويۋ - ورنەكتەن باستالىپ، 12 جاپىراقتى ويۋ - ورنەككە دەيىن قولونەر بۇيىمدارىندا كەزدەسەدى. كەستە توقۋدا جانە كيىم-كەشەكتەردىڭ جاعاسىنا، قالتاسىنا، جيەكتەرىنە سالادى.
7 - و."قوس دوڭگەلەك" ويۋ - ورنەگى مال تاڭباسىنا ۇقسايدى. "قوس دوڭگەلەك" ورنەگىمەن نەگىزىنەن كيىم بۇيىمدارىن، تەكەمەتتەردى، سىرماقتاردى اشەكەيلەيدى.
سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ.
1. ەرتەدە ويۋ - ورنەكتى ماتاعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن قانداي ءتاسىل قولدانعان؟
ا/ قارىنداش ءا/ۋىز ب/ بور
2. ويۋ - ورنەكتىڭ نەشە ءتۇرى بار؟
ا/300 ءا/500 ب/400
3. گۇل ويۋى نەنى بەينەلەيدى؟
ا/بەيبىتشىلىك ءا/قۋانىش 3/دارحان
4/"قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن مالىن" تەڭەۋدى قاي تۇلىككە ارناعان؟
1/ءقوشقارمۇيىز 2/ تۇيە 3/ەشكى
سونىمەن قازاقتىڭ "ويۋ" جانە "ورنەك" دەگەن قوس ءسوزى لاتىنشا "ورنامەنت" دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. بۇل ونەر بىزگە ەجەلگى كوشپەندىلەردەن جەتكەن. وسى ويۋ - ورنەكتى ءوز ومىرلەرىنىڭ ءسانى مەن مانىنە اينالدىرعان.
ويۋ - ورنەك قۇراق قۇراۋ - قازاقتىڭ كەشەگىسى، بۇگىنگىسى، ەرتەڭى" - دەپ باۋىرجان مومىش ۇلى ايتقانداي، ويۋ ويۋدى ۇيرەنۋ، وسى ونەردى جالعاستىرۋ سەندەردىڭ قولدارىڭدا.
جاس ۇرپاق ءومىرلى بولسىن،
تۇرمىسى كوڭىلدى بولسىن،
اتا - اناعا مەيىرلى بولسىن،
اعايىن تۋىسقا پەيىلدى بولسىن،
ونەر - بىلىمگە زەيىندى بولسىن،
ون ساۋساعىنان ونەر تامعان
ويۋشى بولسىن دەپ،- بۇگىنگى اشىق تاربيە ساعاتىن اياقتايمىز.
You Might Also Like
