قادىر مىرزا ءالى «كارى قىران»
قازاق ادەبيەتى 7 سىنىپ
ساباقتىڭ ماقساتى: قادىر مىرزا ءالى «كارى قىران»
ساباقتىڭ ماقساتى:
1) اقىن ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنان مالىمەت بەرە وتىرىپ اقىن ولەڭىنىڭ يدەياسىن، ماقساتىن ۇعىندىرۋ؛
2) وقۋشىلاردىڭ پوەزياعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ، سىني تۇرعىدان ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ؛
3) سۇلۋلىق پەن ەركىندىكتى تانىتۋعا، ادامگەرشىلىك پەن نامىسشىلدىققا، قايسارلىققا باۋلۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: اقىن پورترەتى، شىعارمالار جيناعى، ءۇنتاسپا، سلايدقا جازىلعان تاقىرىپقا ساي سۋرەتتەر، قاناتتى سوزدەر، بۇركىت جاسى تۋرالى پلاكاتتار، تىرەك سىزبالار.
ءپانارالىق بايلانىس: ءان، بەينەلەۋ ونەرى، بيولوگيا، حالىقتىق پەداگوگيكا.
ساباق بارىسى.
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءۇي تاپسىرماسى («قوڭىر كۇز ەدى»).
1. قاسىم نەگە كۇزدى ەسكە الىپ وتىر؟
2. «اكەڭ سۇراسا دا بەرمە، ەشبىر جانعا كورسەتپەي وقى» دەگەنى قاي شىعارما؟
3. الماتىعا كەلگەندە جازۋشىمەن كەزدەسسەم دەگەن ءۇمىتى نەگە ءۇزىلدى؟
جاڭا ساباق.
مىنە، بالالار، ادام ءتالىم مەن تاربيەنى ءتىل ارقىلى الادى. قازاق حالقى ەجەلدەن شەشەندىككە اۋەس، ءتىل ونەرىن جەتىك بىلگەن حالىق.
ءتىل – ءبىزدىڭ كۇرەتامىرمىز.
ءتىلىمىز بەن ءدىنىمىزدى ساقتاماساق، ۇلت بولۋدان قالامىز.
انا ءتىلىنىڭ قاينار بۇلاعىنان سۋسىندايىن دەگەن كىسى سول تىلدە جازىلعان ادەبيەتتى قۇمارتا وقيدى.
قازاق دەپ بەلى قايىسقان، قاڭتاردا تۋعان قىران قادىر ءمىرزاالى 1935 جىلى ورال وبلىسى جىمپيتى اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. مەكتەپ بىتىرىسىمەن قازاقتىڭ مەملەكەتتىك ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى.
ەندى مىنا ولەڭ جولدارىن ەستەرىڭە ءتۇسىرىپ كورىڭدەرشى.
ەكى شەكتىڭ ءبىرىن قاتتى،
ءبىرىن ءسال - ءپال كەم بۇرا.
ناعىز قازاق قازاق ەمەس،
ناعىز قازاق – دومبىرا، - دەپ قازاقتىڭ قارا دومبىراسىن شىرقاۋ بيىككە كوتەرىپ تاستاعان دا قادىر اعامىز بولاتىن.
جايلاۋىندا جۇرگەن جىگىت باعىپ قوي
دوس كەلدى دەپ جاساپ جاتىر انىق توي.
العاش رەت كورىپ تۇرسىڭ سەن ونى،
ناعىز قازاق وسى مىنە تانىپ قوي.
قازاق وسى
دالا دەيتىن،
كۇن دەيتىن،
قازاق وسى
«ونەر الدى - ءتىل» دەيتىن.
قازاق وسى
قاراسىڭ با،
اقسىڭ با،
قوڭىرسىڭ با،
جاتىرقاۋدى بىلمەيتىن.
قادىر مىرزا ءالى – حالىق دانالىعىنىڭ بىلگىرى.
جالپى قادىر ولەڭدەرىنسىز 1960 - 70 جىلدارداعى قازاق پوەزياسىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس.
(تاقىرىپ ءسوز)
ا) ينتەرۆيۋ
قىران دەگەندە كوز الدارىڭا نە ەلەستەيدى؟
ءا) ءبۇۇ ءادىسى بويىنشا تىرەك سىزبانىڭ ءبىرىنشى بولىگىن تولتىرۋ.
1. قىرانعا قاتىستى قازاقتا قانداي كاسىپ بار؟ 2. قايدا تىرشىلىك ەتەدى، نەمەن قورەكتەنەدى؟
ب) قىرانعا قانداي قۇستار جاتادى (تاقتاعا ءىلىپ تولىقتىر)
ۆ) سونىمەن قاتار قازاق بۇركىتتىڭ جاسىنا قاراي ءار ءتۇرلى ات بەرىپ وتىرعان:
1 جاس – بالاپان؛ 2 جاس – جاس ءتۇبىت؛ 3 جاس – تىرنەك؛ 4 جاس – جاس تۇلەك؛ 5 جاس – مۇزبالاق؛ 6 جاس – كوك ءتۇبىت؛ 7 جاس – قانا.
ەندى بالالار نازارىمىزدى ماتىنگە اۋدارامىز.
«رولدەگى وقۋشىلار»
ءقازىر ولەڭدى ءۇش بولىككە بولەمىز دە، «رولدەگى وقۋشىلار» ادىسىمەن جۇمىس ىستەيمىز. ءار توپتىڭ ءاربىر مۇشەسى وزىنە ءتيىستى تاپسىرمانى ورىندايدى:
1 - وقۋشى – مانەرلەپ وقيدى؛ 2 - وقۋشى – مازمۇنىن ايتادى؛ 3 - وقۋشى – كوركەمدەلگەن سوزدەردى تابادى؛ 5 - وقۋشى – جوسپار (سوڭىندا).
سوندا اڭگىمە قىران مەن مۇزبالاق جايىندا ەكەن.
«مۇزبالاققا» تۇسىنىك بەرۋ.
ەكەۋىن سالىستىرۋ (4 قاسيەتى)
قىران – وجەت، قىراعى، قايسار، ساق
مۇزبالاق – وسال، جاس، تاجىريبەسىز، اڭعال
ەندى ءبۇۇ كەستەسىن تولتىرامىز.
ساباقتى بەكىتۋ.
1. «قىران قيادا ولەدى» دەگەندى قالاي تۇسىنەسىزدەر؟
2. قىران نەگە نامىستاندى؟ (قىران قارتايسا، تىشقانشىل بولادى)
3. «نايزاعايداي جارقىلداپ عۇمىرى ءوتتى»، قالاي تۇسىنەسىز؟
4. قىراننىڭ سوڭعى شەشىمىنە نە سەبەپ بولدى؟
سوڭعى ءسوزدى مەن ايتايىن (داپتەرمەن جۇمىس).
قىرانشا ءومىر سۇرگەنىڭ – قانداي باقىت،
قانداي باقىت – قىرانشا ولە بىلگەن!
وسى جولدار توڭىرەگىندە ويلانىپ كورەيىكشى، اۆتور نەندەي ويدى ايتپاقشى. (وقىتۋ)
شىنىندا وسى ولەڭ جولدارىنداعى «ق» ءارپى اسا ءبىر قايسارلىقتى، قىراعىلىق پەن قايتپاس قاجىرلىقتى كورسەتىپ تۇر. قىران – قاسيەتتى قۇس، تەكتى قۇس. قازاق نەگە قىراندى جەتى قازىناعا جاتقىزادى. بۇل ونىڭ كيەسىن تانىتقانداي.
التايدىڭ «اقيىعى»، «اق شەگىر» دەپ اتاۋى دا تەگىن ەمەس. ءبىراق قالىڭ جۇرتتى قايران قالدىرىپ، تالايلاردى تاڭداي قاقتىرعان وسى ناز ونەردىڭ سوڭعى كەزدە بىرتىندەپ سيرەپ بارا جاتقانى، قايتالانباستاي بولىپ جوعالىپ بارا جاتقاننىڭ كۋاسى بولىپ وتىرمىز.
كەرەك دەسەڭىز تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تۋىندا وسى قىران بەينەلەنگەن. بۇل ەركىن، ەشكىمگە تاۋەلسىز ەلمىز دەگەنمەن قاتار قايسارمىز، ءمارتپىز، نامىسشىل حالىقپىز دەگەندى بىلدىرەدى. تۋىمىز تۇعىرلى، ەڭسەمىز بيىك بولسىن!
(كىتاپ كورمەسى تۋرالى)
تابيعات انا وسى قۇسقا قىراعىلىق قاسيەتتى اياماي بەرگەن.
ءۇي تاپسىرماسى.
«تاۋعا ۇشام، قۋات الىپ قىراننىڭ قاناتىنان...» تاقىرىبىندا ەسسە، ولەڭ جازۋ، مازمۇنىنا سايكەس سۋرەت سالۋ.
باعالاۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى: قادىر مىرزا ءالى «كارى قىران»
ساباقتىڭ ماقساتى:
1) اقىن ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنان مالىمەت بەرە وتىرىپ اقىن ولەڭىنىڭ يدەياسىن، ماقساتىن ۇعىندىرۋ؛
2) وقۋشىلاردىڭ پوەزياعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ، سىني تۇرعىدان ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ؛
3) سۇلۋلىق پەن ەركىندىكتى تانىتۋعا، ادامگەرشىلىك پەن نامىسشىلدىققا، قايسارلىققا باۋلۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: اقىن پورترەتى، شىعارمالار جيناعى، ءۇنتاسپا، سلايدقا جازىلعان تاقىرىپقا ساي سۋرەتتەر، قاناتتى سوزدەر، بۇركىت جاسى تۋرالى پلاكاتتار، تىرەك سىزبالار.
ءپانارالىق بايلانىس: ءان، بەينەلەۋ ونەرى، بيولوگيا، حالىقتىق پەداگوگيكا.
ساباق بارىسى.
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءۇي تاپسىرماسى («قوڭىر كۇز ەدى»).
1. قاسىم نەگە كۇزدى ەسكە الىپ وتىر؟
2. «اكەڭ سۇراسا دا بەرمە، ەشبىر جانعا كورسەتپەي وقى» دەگەنى قاي شىعارما؟
3. الماتىعا كەلگەندە جازۋشىمەن كەزدەسسەم دەگەن ءۇمىتى نەگە ءۇزىلدى؟
جاڭا ساباق.
مىنە، بالالار، ادام ءتالىم مەن تاربيەنى ءتىل ارقىلى الادى. قازاق حالقى ەجەلدەن شەشەندىككە اۋەس، ءتىل ونەرىن جەتىك بىلگەن حالىق.
ءتىل – ءبىزدىڭ كۇرەتامىرمىز.
ءتىلىمىز بەن ءدىنىمىزدى ساقتاماساق، ۇلت بولۋدان قالامىز.
انا ءتىلىنىڭ قاينار بۇلاعىنان سۋسىندايىن دەگەن كىسى سول تىلدە جازىلعان ادەبيەتتى قۇمارتا وقيدى.
قازاق دەپ بەلى قايىسقان، قاڭتاردا تۋعان قىران قادىر ءمىرزاالى 1935 جىلى ورال وبلىسى جىمپيتى اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. مەكتەپ بىتىرىسىمەن قازاقتىڭ مەملەكەتتىك ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى.
ەندى مىنا ولەڭ جولدارىن ەستەرىڭە ءتۇسىرىپ كورىڭدەرشى.
ەكى شەكتىڭ ءبىرىن قاتتى،
ءبىرىن ءسال - ءپال كەم بۇرا.
ناعىز قازاق قازاق ەمەس،
ناعىز قازاق – دومبىرا، - دەپ قازاقتىڭ قارا دومبىراسىن شىرقاۋ بيىككە كوتەرىپ تاستاعان دا قادىر اعامىز بولاتىن.
جايلاۋىندا جۇرگەن جىگىت باعىپ قوي
دوس كەلدى دەپ جاساپ جاتىر انىق توي.
العاش رەت كورىپ تۇرسىڭ سەن ونى،
ناعىز قازاق وسى مىنە تانىپ قوي.
قازاق وسى
دالا دەيتىن،
كۇن دەيتىن،
قازاق وسى
«ونەر الدى - ءتىل» دەيتىن.
قازاق وسى
قاراسىڭ با،
اقسىڭ با،
قوڭىرسىڭ با،
جاتىرقاۋدى بىلمەيتىن.
قادىر مىرزا ءالى – حالىق دانالىعىنىڭ بىلگىرى.
جالپى قادىر ولەڭدەرىنسىز 1960 - 70 جىلدارداعى قازاق پوەزياسىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس.
(تاقىرىپ ءسوز)
ا) ينتەرۆيۋ
قىران دەگەندە كوز الدارىڭا نە ەلەستەيدى؟
ءا) ءبۇۇ ءادىسى بويىنشا تىرەك سىزبانىڭ ءبىرىنشى بولىگىن تولتىرۋ.
1. قىرانعا قاتىستى قازاقتا قانداي كاسىپ بار؟ 2. قايدا تىرشىلىك ەتەدى، نەمەن قورەكتەنەدى؟
ب) قىرانعا قانداي قۇستار جاتادى (تاقتاعا ءىلىپ تولىقتىر)
ۆ) سونىمەن قاتار قازاق بۇركىتتىڭ جاسىنا قاراي ءار ءتۇرلى ات بەرىپ وتىرعان:
1 جاس – بالاپان؛ 2 جاس – جاس ءتۇبىت؛ 3 جاس – تىرنەك؛ 4 جاس – جاس تۇلەك؛ 5 جاس – مۇزبالاق؛ 6 جاس – كوك ءتۇبىت؛ 7 جاس – قانا.
ەندى بالالار نازارىمىزدى ماتىنگە اۋدارامىز.
«رولدەگى وقۋشىلار»
ءقازىر ولەڭدى ءۇش بولىككە بولەمىز دە، «رولدەگى وقۋشىلار» ادىسىمەن جۇمىس ىستەيمىز. ءار توپتىڭ ءاربىر مۇشەسى وزىنە ءتيىستى تاپسىرمانى ورىندايدى:
1 - وقۋشى – مانەرلەپ وقيدى؛ 2 - وقۋشى – مازمۇنىن ايتادى؛ 3 - وقۋشى – كوركەمدەلگەن سوزدەردى تابادى؛ 5 - وقۋشى – جوسپار (سوڭىندا).
سوندا اڭگىمە قىران مەن مۇزبالاق جايىندا ەكەن.
«مۇزبالاققا» تۇسىنىك بەرۋ.
ەكەۋىن سالىستىرۋ (4 قاسيەتى)
قىران – وجەت، قىراعى، قايسار، ساق
مۇزبالاق – وسال، جاس، تاجىريبەسىز، اڭعال
ەندى ءبۇۇ كەستەسىن تولتىرامىز.
ساباقتى بەكىتۋ.
1. «قىران قيادا ولەدى» دەگەندى قالاي تۇسىنەسىزدەر؟
2. قىران نەگە نامىستاندى؟ (قىران قارتايسا، تىشقانشىل بولادى)
3. «نايزاعايداي جارقىلداپ عۇمىرى ءوتتى»، قالاي تۇسىنەسىز؟
4. قىراننىڭ سوڭعى شەشىمىنە نە سەبەپ بولدى؟
سوڭعى ءسوزدى مەن ايتايىن (داپتەرمەن جۇمىس).
قىرانشا ءومىر سۇرگەنىڭ – قانداي باقىت،
قانداي باقىت – قىرانشا ولە بىلگەن!
وسى جولدار توڭىرەگىندە ويلانىپ كورەيىكشى، اۆتور نەندەي ويدى ايتپاقشى. (وقىتۋ)
شىنىندا وسى ولەڭ جولدارىنداعى «ق» ءارپى اسا ءبىر قايسارلىقتى، قىراعىلىق پەن قايتپاس قاجىرلىقتى كورسەتىپ تۇر. قىران – قاسيەتتى قۇس، تەكتى قۇس. قازاق نەگە قىراندى جەتى قازىناعا جاتقىزادى. بۇل ونىڭ كيەسىن تانىتقانداي.
التايدىڭ «اقيىعى»، «اق شەگىر» دەپ اتاۋى دا تەگىن ەمەس. ءبىراق قالىڭ جۇرتتى قايران قالدىرىپ، تالايلاردى تاڭداي قاقتىرعان وسى ناز ونەردىڭ سوڭعى كەزدە بىرتىندەپ سيرەپ بارا جاتقانى، قايتالانباستاي بولىپ جوعالىپ بارا جاتقاننىڭ كۋاسى بولىپ وتىرمىز.
كەرەك دەسەڭىز تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تۋىندا وسى قىران بەينەلەنگەن. بۇل ەركىن، ەشكىمگە تاۋەلسىز ەلمىز دەگەنمەن قاتار قايسارمىز، ءمارتپىز، نامىسشىل حالىقپىز دەگەندى بىلدىرەدى. تۋىمىز تۇعىرلى، ەڭسەمىز بيىك بولسىن!
(كىتاپ كورمەسى تۋرالى)
تابيعات انا وسى قۇسقا قىراعىلىق قاسيەتتى اياماي بەرگەن.
ءۇي تاپسىرماسى.
«تاۋعا ۇشام، قۋات الىپ قىراننىڭ قاناتىنان...» تاقىرىبىندا ەسسە، ولەڭ جازۋ، مازمۇنىنا سايكەس سۋرەت سالۋ.
باعالاۋ.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: سولتۇستىك امەريكانىڭ حالقى جانە ساياسي كارتاسى، اقش
