قان جاسۋشاسى
بيولوگيا 8 سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قان جاسۋشالارى
ساباقتىڭ ماقساتى
بىلىمدىلىك: ورگانيزمنىڭ ىشكى ورتاسى، ياعني قان جاسۋشاسىنىڭ قۇرامى مەن قىزمەتتى جايلى بىلىمدەرىن قالىپتاستىرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردى توپپەن جانە جەكە - دارا جۇمىس ىستەۋلەرىن قاداعالاۋ ارقىلى ءبىلىم - بىلىكتىگىن جانە وقۋعا دەگەن قۇشتارلىقتارىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىنى سۇيىسپەنشىلىككە، ءبىر - بىرىنە دەگەن سىيلاستىققا باۋلۋ جانە گيگيەنالىق تازالىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: ستو ەلەم - ن پايدالانۋ.
ساباقتىڭ ءپان ارالىق بايلانىسى: ەكولوگيا، حيميا.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: سىزبا - نۇسقا، ترەك - سىزبا
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
ءىىى. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
ءىV. بەكىتۋ.
V. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
Vءى. باعالاۋ.
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
- وقۋشىلارمەن امانداسۋ
- سىنىپتىڭ تازالىعىن تەكسەرۋ
- سىنىپتىڭ كەزەكشىلىگىن انىقتاۋ
- وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ
- ساباققا دايىندىقتارىن تەكسەرۋ
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
№ 1 تاپسىرما
1. باس بۇلشىق ەتتەرىنە قانداي بۇلشىق ەتتەر جاتادى؟(ميميكالىق جانە شايناۋ بۇلشىق ەتتەرى)
2. ادامدا قانشا قاڭقا بۇلشىقەتتەرى بولادى؟ (600 - دەن استام)
3. قۇرساق بۇلىق ەتتەرىنىڭ قىزمەتى قانداي؟( ىشكى مۇشەلەردى ءبىرقالىپتى ۇستايدى جانە قورعايدى.)
4. بيسەپس پەن تريسەپس بۇلشىق ەتتەردىڭ قىزمەتى قانداي؟ (بيسەپس – قولدى شىنتاق بۋىنىندا بۇگەدى، تريسەپس – قولدى جازادى)
ءىىى. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ
قان پلازماسى – بارلىق قاننىڭ، شامامەن، 55 - 60% كولەمىن قۇرايتىن ءمولدىر، ءتۇسسىز سۇيىقتىق. ونىڭ قۇرامىندا 90 - 92% سۋ، 7 - 8% ءنارۋىزدار، شامامەن، 2% گليۋكوزا، مايلار، مينەرالدى تۇزدار مەن باسقا زاتتار بەلگىلى ءبىر كوسموس قىسىمىن رەتتەيدى. بارلىق پلازمانىڭ 70 – تەن استامى 1 مينۋت ىشىندە ۇلپا سۇيىقتىعىمەن الماسادى. قان پلازماسى ءنارۋىزدارى ءارتۇرلى قىزمەت اتقارادى.. مىسالى: گلوبۋليندەر ورگانيزمدى باكتەريالاردان قورعاۋعا قاتىسادى؛ البۋميندەر پلازمادعى سۋ مولشەرىن رەتتەيدى؛ فيبرينوگەن قان ۇيۋىنا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. فيبرينوگەنى جوق قان پلازماسى سارىسۋ دەپ اتالادى.
ەريتروسيتتەر نەمەسە قىزىل قان جاسۋشالارىنىڭ ءپىشىنى ديامەترى 7 - دەن 10 مكم - گە دەيىنگى ەكى بەتى ويىس ديسك ءتارىزدى. مۇنداي ءپىشىن ەريتروسيت بەتىن 1، 5 ەسە ۇلكەيتەدى جانە گاز الماسۋ ءۇشىن ەداۋىر ءتيىمدى بولىپ تابىلادى. جەتىلگەن ەريتروسيتتە يادرو بولمايدى. 1 مم3 قاندا 4، 5 - 5 ملن ەريتروسيتتەر بولادى. ادام ورگانيزمىندە بارلىعى ورتاشا العاندا 25 تريلليون ەريتروسيتتەر بار دەپ ەسەپتەلەدى.
ەريتروسيتتە ەرەكشە ءنارۋىز – قانعا قىزىل ءتۇس بەرەتىن گەموگلوبين بولادى. گەموگلوبيننىڭ نەگىزگى قىزمەتى – وتتەك پەن كومىرقىشقىل گازىن تاسىمالداۋ.
لەيكوسيتتەر – يادروسى بار جانە بەلسەندى قوزعالاتىن اق قان جاسۋشالارى. دەنى ساۋ ادامنىڭ 1 مم3 قانىندا 6 - 8 مىڭ لەيكوسيت بولادى. لەيكوسيتتەر سۇيەك كەمىگىندە، كوكباۋىر مەن ليمفا تۇيىندەرىندە تۇزىلەدى. ولاردىڭ تىرشىلىك ۇزاقتىعى 2 - 4 كۇن، كەيدە بىرنەشە جىلعا سوزىلادى. لەيكوسيتتەردىڭ ميكروورگانيزمدەر مەن باسقا بوگدە دەنەلەردى بەلسەندى قورشاپ الۋ، ءسىڭىرۋ جانە قورىتۋ پروسەسىن ەڭ العاش ورىس عالىمى ي. ي. مەچنيكوۆ اشىپ، «فاگوسيتوز» دەپ اتادى.
ترومبوسيتتەر - قاننىڭ ۇيىعىش قامتاماسىز ەتەتىن جاسۋشا دەپ اتالادى. ءتۇسسىز، دومالاك ءپىشىندى. 2 - 5مكم كەلەتىن يادروسىز جاسۋشا. قانىڭ 1مم3 250 - 400مىڭ بولادى، تىرشىلىگى - 7 - 10 كۇندەي. كوكباۋىر مەن وكپەدە بۇزىلادى. ترومبوسيتتەردىڭ نەگىزگى قىزمەتى – قاننىڭ ۇيۋ جانە قان كەتۋدى توقتاتۋ پروسەستەرىنە قاتىسۋ.
ءىV. بەكىتۋ كەزەڭى
تاپسىرما
كورىنىس
ءبىر ادامنىڭ قولى جارالاندى سول كەزدە قان جاسۋشالارىنىڭ، ياعني ەريتروسيتتەر، لەيكوسيتتەر جانە ترومبوسيتتەردىڭ سىرتتان كەلگەن باكتەريالارعا قارسى ءىس – ارەكەتتىڭ، كورىنىس رەتىندە كورسەتتىڭدەر. مىسالى: قان پلازماسى – قاراپايىم حالىق؛ ەريتروسيتتەر – وتتەگى مەن قورەكتىك زات تاسىمالداۋشى ساۋداگەرلەر؛ لەيكوسيتتەر – باكتەريالارمەن شايقاسقا ءتۇسىتىن جاۋىنگەرلەر؛ ترومبوسيتتەر – جارانى تانىپ، ءوز دەنەسىمەن جاباتىن قۇرىلىسشىلار؛ باكتەريالار – سىرتتان كەلگەن قاتىگەز جاۋلاۋشىلار.
№3 تاپسىرما. بيولوگيالىك، ديكتانت
1. ادام ورگانيزمىنىڭ ىشكى ورتاسىن ۇلپا سۇيىقتىعى،....... مەن........ تۇزەدى.
2. ۇلپا سۇيىقتىعى قاننىڭ سۇيىق بولىگى -......... تۇرادى.
3. قان...... ۇلپاسىنا جاتادى جانە ارالىق.... ورتا بولىپ سانالادى.
4. قان سۇيىق بولىكتەن -........ جانە وندا قالقىپ جۇرەتىن فورمالى ەلەمەنتتەر:.........،....... جانە........ تۇرادى.
5. ەريتروسيتتەردىڭ تىرشىلىك ۇزاقتىعى، شامامەن،.... كۇن، سودان كەيىن........ مەن...... بۇزىلادى.
6. ەريتروسيتتە ەرەكشە ءنارۋىز – قانعا..... ءتۇس بەرەتىن........ بولادى.
7.......... ورگانيزمدى باكتەريالاردان قورعاۋعا قاتىسادى؛....... پلازمادعى سۋ مولشەرىن رەتتەيدى؛....... قان ۇيۋىنا ماڭىزدى ءرول اتقارادى.
V. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ
كەستەنى تولتىرىندار
قان جاسۋشالارى ----------- ۇقساستىقتارى ------------ ايىرماشىلىعى
ەريتروسيتتەر
ترومبوسيتتەر
لەيكوسيتتەر
VI. باعالاۋ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قان جاسۋشالارى
ساباقتىڭ ماقساتى
بىلىمدىلىك: ورگانيزمنىڭ ىشكى ورتاسى، ياعني قان جاسۋشاسىنىڭ قۇرامى مەن قىزمەتتى جايلى بىلىمدەرىن قالىپتاستىرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردى توپپەن جانە جەكە - دارا جۇمىس ىستەۋلەرىن قاداعالاۋ ارقىلى ءبىلىم - بىلىكتىگىن جانە وقۋعا دەگەن قۇشتارلىقتارىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىنى سۇيىسپەنشىلىككە، ءبىر - بىرىنە دەگەن سىيلاستىققا باۋلۋ جانە گيگيەنالىق تازالىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: ستو ەلەم - ن پايدالانۋ.
ساباقتىڭ ءپان ارالىق بايلانىسى: ەكولوگيا، حيميا.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: سىزبا - نۇسقا، ترەك - سىزبا
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
ءىىى. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
ءىV. بەكىتۋ.
V. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
Vءى. باعالاۋ.
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
- وقۋشىلارمەن امانداسۋ
- سىنىپتىڭ تازالىعىن تەكسەرۋ
- سىنىپتىڭ كەزەكشىلىگىن انىقتاۋ
- وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ
- ساباققا دايىندىقتارىن تەكسەرۋ
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
№ 1 تاپسىرما
1. باس بۇلشىق ەتتەرىنە قانداي بۇلشىق ەتتەر جاتادى؟(ميميكالىق جانە شايناۋ بۇلشىق ەتتەرى)
2. ادامدا قانشا قاڭقا بۇلشىقەتتەرى بولادى؟ (600 - دەن استام)
3. قۇرساق بۇلىق ەتتەرىنىڭ قىزمەتى قانداي؟( ىشكى مۇشەلەردى ءبىرقالىپتى ۇستايدى جانە قورعايدى.)
4. بيسەپس پەن تريسەپس بۇلشىق ەتتەردىڭ قىزمەتى قانداي؟ (بيسەپس – قولدى شىنتاق بۋىنىندا بۇگەدى، تريسەپس – قولدى جازادى)
ءىىى. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ
قان پلازماسى – بارلىق قاننىڭ، شامامەن، 55 - 60% كولەمىن قۇرايتىن ءمولدىر، ءتۇسسىز سۇيىقتىق. ونىڭ قۇرامىندا 90 - 92% سۋ، 7 - 8% ءنارۋىزدار، شامامەن، 2% گليۋكوزا، مايلار، مينەرالدى تۇزدار مەن باسقا زاتتار بەلگىلى ءبىر كوسموس قىسىمىن رەتتەيدى. بارلىق پلازمانىڭ 70 – تەن استامى 1 مينۋت ىشىندە ۇلپا سۇيىقتىعىمەن الماسادى. قان پلازماسى ءنارۋىزدارى ءارتۇرلى قىزمەت اتقارادى.. مىسالى: گلوبۋليندەر ورگانيزمدى باكتەريالاردان قورعاۋعا قاتىسادى؛ البۋميندەر پلازمادعى سۋ مولشەرىن رەتتەيدى؛ فيبرينوگەن قان ۇيۋىنا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. فيبرينوگەنى جوق قان پلازماسى سارىسۋ دەپ اتالادى.
ەريتروسيتتەر نەمەسە قىزىل قان جاسۋشالارىنىڭ ءپىشىنى ديامەترى 7 - دەن 10 مكم - گە دەيىنگى ەكى بەتى ويىس ديسك ءتارىزدى. مۇنداي ءپىشىن ەريتروسيت بەتىن 1، 5 ەسە ۇلكەيتەدى جانە گاز الماسۋ ءۇشىن ەداۋىر ءتيىمدى بولىپ تابىلادى. جەتىلگەن ەريتروسيتتە يادرو بولمايدى. 1 مم3 قاندا 4، 5 - 5 ملن ەريتروسيتتەر بولادى. ادام ورگانيزمىندە بارلىعى ورتاشا العاندا 25 تريلليون ەريتروسيتتەر بار دەپ ەسەپتەلەدى.
ەريتروسيتتە ەرەكشە ءنارۋىز – قانعا قىزىل ءتۇس بەرەتىن گەموگلوبين بولادى. گەموگلوبيننىڭ نەگىزگى قىزمەتى – وتتەك پەن كومىرقىشقىل گازىن تاسىمالداۋ.
لەيكوسيتتەر – يادروسى بار جانە بەلسەندى قوزعالاتىن اق قان جاسۋشالارى. دەنى ساۋ ادامنىڭ 1 مم3 قانىندا 6 - 8 مىڭ لەيكوسيت بولادى. لەيكوسيتتەر سۇيەك كەمىگىندە، كوكباۋىر مەن ليمفا تۇيىندەرىندە تۇزىلەدى. ولاردىڭ تىرشىلىك ۇزاقتىعى 2 - 4 كۇن، كەيدە بىرنەشە جىلعا سوزىلادى. لەيكوسيتتەردىڭ ميكروورگانيزمدەر مەن باسقا بوگدە دەنەلەردى بەلسەندى قورشاپ الۋ، ءسىڭىرۋ جانە قورىتۋ پروسەسىن ەڭ العاش ورىس عالىمى ي. ي. مەچنيكوۆ اشىپ، «فاگوسيتوز» دەپ اتادى.
ترومبوسيتتەر - قاننىڭ ۇيىعىش قامتاماسىز ەتەتىن جاسۋشا دەپ اتالادى. ءتۇسسىز، دومالاك ءپىشىندى. 2 - 5مكم كەلەتىن يادروسىز جاسۋشا. قانىڭ 1مم3 250 - 400مىڭ بولادى، تىرشىلىگى - 7 - 10 كۇندەي. كوكباۋىر مەن وكپەدە بۇزىلادى. ترومبوسيتتەردىڭ نەگىزگى قىزمەتى – قاننىڭ ۇيۋ جانە قان كەتۋدى توقتاتۋ پروسەستەرىنە قاتىسۋ.
ءىV. بەكىتۋ كەزەڭى
تاپسىرما
كورىنىس
ءبىر ادامنىڭ قولى جارالاندى سول كەزدە قان جاسۋشالارىنىڭ، ياعني ەريتروسيتتەر، لەيكوسيتتەر جانە ترومبوسيتتەردىڭ سىرتتان كەلگەن باكتەريالارعا قارسى ءىس – ارەكەتتىڭ، كورىنىس رەتىندە كورسەتتىڭدەر. مىسالى: قان پلازماسى – قاراپايىم حالىق؛ ەريتروسيتتەر – وتتەگى مەن قورەكتىك زات تاسىمالداۋشى ساۋداگەرلەر؛ لەيكوسيتتەر – باكتەريالارمەن شايقاسقا ءتۇسىتىن جاۋىنگەرلەر؛ ترومبوسيتتەر – جارانى تانىپ، ءوز دەنەسىمەن جاباتىن قۇرىلىسشىلار؛ باكتەريالار – سىرتتان كەلگەن قاتىگەز جاۋلاۋشىلار.
№3 تاپسىرما. بيولوگيالىك، ديكتانت
1. ادام ورگانيزمىنىڭ ىشكى ورتاسىن ۇلپا سۇيىقتىعى،....... مەن........ تۇزەدى.
2. ۇلپا سۇيىقتىعى قاننىڭ سۇيىق بولىگى -......... تۇرادى.
3. قان...... ۇلپاسىنا جاتادى جانە ارالىق.... ورتا بولىپ سانالادى.
4. قان سۇيىق بولىكتەن -........ جانە وندا قالقىپ جۇرەتىن فورمالى ەلەمەنتتەر:.........،....... جانە........ تۇرادى.
5. ەريتروسيتتەردىڭ تىرشىلىك ۇزاقتىعى، شامامەن،.... كۇن، سودان كەيىن........ مەن...... بۇزىلادى.
6. ەريتروسيتتە ەرەكشە ءنارۋىز – قانعا..... ءتۇس بەرەتىن........ بولادى.
7.......... ورگانيزمدى باكتەريالاردان قورعاۋعا قاتىسادى؛....... پلازمادعى سۋ مولشەرىن رەتتەيدى؛....... قان ۇيۋىنا ماڭىزدى ءرول اتقارادى.
V. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ
كەستەنى تولتىرىندار
قان جاسۋشالارى ----------- ۇقساستىقتارى ------------ ايىرماشىلىعى
ەريتروسيتتەر
ترومبوسيتتەر
لەيكوسيتتەر
VI. باعالاۋ
You Might Also Like
