InfoHub Logo

ماقال - ماتەل
ماقال — ناقىل ءسوز. ول ومىردەگى ءتۇرلى قۇبىلىستى جيناقتاپ، ءتۇيىپ، ىقشامداپ بەرىپ، ءبىر نە ەكى تارماقتان تۇراتىن، الدىڭعى جولدارىندا پايىمداپ، سوڭعى جولدارىندا قورىتىلعان وي ايتاتىن حالىقتىق بەينەلى پوەتيكالىق جانردىڭ ءبىر ءتۇرى، عاسىرلاردان ەكشەلىپ جەتكەن تەرەڭ مازمۇندى، تاقىرىپ اياسى كەڭ ءسوز مايەگى. ماقالدار كوبىنە ولەڭ ۇلگىسىندە كەيدە قارا سوزبەن دە ايتىلادى. ۇيقاسقا (“قايراڭى جوق كولدەن بەز، قايىرىمى جوق ەردەن بەز”)، الليتەراسياعا (“ەتىگىن شەشپەي ەر شىڭايماس”)، اسسونانسقا (“قاتتى جەرگە قاق تۇرار، قايراتتى ەرگە ب ا ق تۇرار”) قۇرىلادى. ماقالدار تۋرا جانە اۋىسپالى ماعىنادا قولدانىلادى. اۋىسپالى ماعىناداعى سوزدەر ىشكى استارى بار، تۇتاس ءبىر ويدى بىلدىرەدى (“ءبىر جەڭنەن قول شىعار، ءبىر جاعادان باس شىعار”)، (“ىرىسقا قاراي ۇل وسەر، قونىسقا قاراي مال وسەر”)، (“ەل — ىرىستىڭ ورمانى، ەر — ىرىستىڭ قورعانى”)، (“ەر جىگىت ءۇش اق ءۇي تىگەدى، ءۇش قارا ءۇي تىگەدى”).

ماتەل — ءوزىنىڭ نەگىزگى تۇيىندەۋىن كەسىپ ايتپايتىن، ءبىر - بىرىمەن كەرەعار شەندەستىرۋى جوق، قورىتىندىسى تۇسپالدى، قىسقا دا نۇسقا ناقىل ءسوز. ماقالعا وتە جاقىن. ماتەل سىڭار تارماق بولىپ كەلەدى. ءسوز ۇستەمەلەنە كەلىپ، ماقالعا اينالادى. مىسالى، “قاڭباقتان قاشساڭ، دوڭبەككە” — ماتەل. “قاڭباقتان قاشساڭ، دوڭبەككە جولىعاسىڭ” — ماقال. ماتەل تۋرا، اۋىسپالى، استارلى ماعىنادا قولدانىلادى. ماتەل ادامنىڭ ايتقان پىكىرىنە وي قوسادى، سەزىمىن اسەرلى دە ايشىقتى جەتكىزەدى. اقىن - جازۋشىلاردىڭ ۇتىمدى سوزدەرىنىڭ ءبىرازى ماقال - ماتەلگە اينالعان: (“ۇىلىمدى ىزدەپ، دۇنيەنى كوزدەپ” — اباي)، (“جالعاندى جالپاعىنان باسىپ ءوتىپ” — جامبىل، ت. ب.).
قازاق حالقى رۋحاني دۇنيەگە، قازىناعا باي حالىق. ونىڭ قاي ءتۇرىن الساق تا، ءتالىم - تاربيەسى مول، ۇرپاقتان - ۇرپاققا قالدىرعان وسيەتى ەرەكشە. سوناۋ ىقىلىم زاماننان، سان عاسىرلار بويى حالىقتىڭ وزىمەن بىرگە جاساسىپ، ەكشەلەنىپ، ۇرپاقتان - ۇرپاققا مۇرا بوپ قالىپ جاتقان اۋىز ادەبيەتىنىڭ باي سالاسىنىڭ ءبىرى – قازاقتىڭ ماقال - ماتەلدەرى.

ماقال - ماتەلدەر تۋرالى ءسوز بولعاندا، نە ولاردى زەردەلەپ وقىعاندا، الدىمەن سول ماقال كىمگە، قاي قىرىن تانۋعا ارنالعاندىعىن اڭعارامىز. ياعني ايەل ادامعا ما، الدە ەر ادامعا ما؟ مىنە، وسىدان كەلىپ ماقال - ماتەلدەگى گەندەر ماسەلەسى تۋىندايدى.

عالىم ماحانوۆا گەندەر دەگەنىمىز نە؟ دەگەن سۇراققا مىناداي جاۋاپ ايتادى: «گەندەر ۇعىمى جىنىستىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمى دەگەن ماعىنانى بەرەدى. گەندەر قوعامنىڭ ايەل جانە ەركەككە ءبولىنۋىنىڭ ءوزى الەۋمەتتىك ءومىردىڭ، جەمىسى ەكەنىن كورسەتەدى. سونىمەن قاتار، گەندەر دەگەنىمىز – جەكە ادامنىڭ بەلگىلى ءبىر شەكتەردەگى مىنەز - قۇلقىن بەلگىلەيتىن جانە شەكتەيتىن الەۋمەتتىك ۇستىنداردىڭ جيىنتىعى»،- دەپ گەندەردى الەۋمەتتىك تۇرعىدان قاراستىرادى.

گەندەر قوعامدا دۇنيەگە كەلىپ، ۇلتتىق تىلدىك تۇلعاعا اسەر ەتەتىن الەۋمەتتىك، پسيحولوگيالىق جانە مادەني پروسەسستەردىڭ جيىنتىعى. مۇنداي پروسەسستەر كەلىپ ءتىل بىلىمىندە گەندەرلىك لينگۆيستيكانى تۋدىردى. بۇل فاكتور قازاق اۋىز ادەبيەتى، سونىڭ ىشىندە ماقال - ماتەلدەر بويىنان جاقسى كورىنىس تاپقان. قاي ماقالدى الساق تا ول ەر نە ايەل ادامنىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە، مىنەز-قۇلقىنا جانە ءىس - ارەكەتتەرىنە بايلانىستى كەلەدى. مىسالى:
التى ۇل تاپقان ايەلدى حانىم دەسە بولماس پا،
اعا دەگەن جىگىتتى جانىم دەسە بولماس پا!
ءبىرىنشى جولدا، ايەل زاتىنىڭ العاشقى مىندەتى دۇنيەگە ۇرپاق اكەلۋ، دەسەك تە بىرنەشە بالانى باعۋ، قاتارعا قوسۋ وڭاي ءىس ەمەس، سوندىقتان ءسابيدى دۇنيەگە اكەلگەن ايەلگە جىلى ءسوزدىڭ قايسىسى دا لايىق ەكەندىگىن مەڭزەيدى. ال ۇلكەندى سىيلاعان اعا دەپ، كىشىپەيىلدىلىك تانىتقان ەر ازاماتقا كىم جەتسىن؟

الدىمەن، ماقال - ماتەلدەردەگى ايەل بەينەسىنىڭ گەندەرلىك ەرەكشەلىگىنە توقتالسام، ايەل بارلىق ادامزات تۇسىنىگىندە تىرشىلىك جاڭارتۋشى، ومىرگە ادام اكەلۋشى، جىلۋلىق پەن مەيىرىمدىلىكتىڭ، بەرەكەنىڭ باستاۋى. ايەل اتاۋىنا تۇسىندىرمە سوزدىك تە، ءبىرىنشى – ادام بالاسىنىڭ ۇرعاشى جىنىستىلارى، ەكىنشى – جۇباي، قوساق دەگەن انىقتاما بەرىلگەن. سونىمەن قاتار ايەل اتاۋىمەن بايلانىستى ءتىل بىرلىكتەرىن ءسابي، قىز بالا، بويجەتكەن، كەلىنشەك، كەلىن، جۇباي، زايىپ، جار، قوساق، شەشە، انا، اجە، كەمپىر دەپ ءوز ىشىنەن جاسىنا قاراي بولۋگە بولادى.
ەندى وسى بولىنىستەردەگى قىز بەينەسىنەن باستاساق. قىز – نازىك تە قايراتتى، العىر، سالماقتى دا شيراق، ءتوزىمدى جان. «قىز تاربيەلەي وتىرىپ، ۇلتتى تاربيەلەيمىز» دەگەن قاناتتى ءسوزدىڭ ءوزى قىز بالا تاربيەسى تۇتاس ۇلتقا اسەرىن تيگىزەتىنىن ايتادى. «قىزعا قىرىق ۇيدەن تيۋ» دەگەن ماقالدىڭ استارىندا قىز ابىرويى، وسكەن ورتاسىنىڭ ابىرويى دەگەن ءمان جاتىر. ال «بالانىڭ ۇياتى - اكەگە، قىزدىڭ ۇياتى - شەشەگە» دەگەن ماقالدىڭ ءمانى ۇل قىزدىڭ جامان اتاعى سول بالا تاربيەلەپ وتىرعان اتا - انا ۇياتى. قىز بالا سانالى بولسا، وسەك، وتىرىكتەن قاشىق جۇرسە، ول دا انا – مەيىرىمى، باقىتى. «وسەكتەن ساۋ سوناۋ قىز، شايقالماعان سارى ۋىز».

حالقىمىز ەڭبەكتىڭ نەبىر قيىنشىلىعى مەن بەينەتىن كورىپ، ارتىنان سونىڭ راحاتىنا بولەنگەن. وسىنى ەرتەرەك ويلاعان انا قىز بالانى ەڭبەككە تاربيەلەۋدى وتباسى، وشاق قاسىنان باستاعان. ءتىپتى توسەك جيناۋ، ءۇي تازالاۋ، تاماق ىستەۋىنىڭ ءوزى ۇلكەن سىن. «شەشەسىن كورىپ قىزىن ال، اياعىن كورىپ اسىن ءىش»، «جاقسى قىز بىرەۋ كەلسە ەسىك اشار، جامان قىز بىرەۋ كەلسە تورگە قاشار» دەگەن ماقالدار وسىنى مەڭزەگەن.

قىز ەسەيىپ، بويجەتىسىمەن ونىڭ اينالاسى سىرت كوزگە تولادى. بىرەۋ «ۇكى تاعۋعا»، بىرەۋ «الىپ قاشۋعا» ۇمتىلادى. «قىزدى اۋىل وسەكشىل» دەپ اۋىل - ايماقتاعى ادامداردىڭ اڭدىعانى، ەكى اۋىز ءسوزى بويجەتكەن قىز بولادى. ال انالار بوي جەتىپ قالعان قىزىنىڭ توسەگىن بولەك سالىپ، جاس شاعىنداي وعان كورشىگە جەلپىلدەپ جۇگىرىپ بارۋدى، نە ءبىر اۋىلعا ءوزىن قىدىرىپ جىبەرۋدى شەكتەيدى. جىبەرسە اپا، جەڭگەلەرىن ەرتكەن، كوبىنە جەڭگەسىنە سەنەدى. «قىزدىڭ سىرىن جەڭگەسى بىلەدى» نە «قىزى بار ءۇيدىڭ جەڭگەسى سۇيكىمدى» دەپ ماقالداعان.

«قىز مۇراتى - كەتۋ» دەگەندەي قىز بالا تابيعاتىنان باسقا ءۇيدىڭ بوساعاسىن اتتاپ، سول ءۇيدىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتۋگە جارالعان عوي. سوندىقتاندا جاسى كەلىسىمەن قىز بالانى اتا اناسى، بۇكىل باۋىرلارى سىڭسۋ ايتىپ شىعارىپ سالادى. قۇدا كەلىپ، قۇيرىق - باۋىر جەسىپ، باتالاسادى. ۇياسىنان ۇشقان قۇسى ۇياسىنا ابىرويلى قونۋىن ارتىنداعى اتا - اناسى تىلەگەن. جۇرت ولاردى «ۇلىڭدى ۇياعا، قىزىڭدى قياعا قوندىردىڭ» دەپ قۇتتىقتاعان. ودان ءارى رەتى كەلسە قىزدى جاساۋىمەن بەرگەن. «باستاپقى قىزىڭدى جاساۋلى ۇزات، سوڭعى قىزىڭنىڭ وتەۋىنە جاقسى»، «قالىڭسىز قىز بولماس» نە بولماسا «قۇمعا توككەن بىلىنبەس، قىزعا بەرگەن بىلىنبەس» دەگەن ماقالدار وسىنى بىلدىرەدى.

قىز اكە ۇيىندەگى ومىرىمەن قوشتاسىپ، ۋاقىتى جەتكەندە وزگە تابالدىرىقتى «كەلىن» بوپ اتتايدى. كەلىن بالانىڭ نە ءىنىنىڭ ايەلى. قازاق داستۇرىندە جاڭا تۇسكەن كەلىنگە سىن كوزبەن كورىپ قاراۋشىلار كوپ. «جاقسى كەلىن - كەلىن، جامان كەلىن - كەلساپ»، «كەلىنى جاقسىنىڭ كەرەگەسى التىن» دەيدى. «كەلىن قايىن ەنەنىڭ توپىراعىنان»، «باسىندا سىنشىل بولسا، كەيىن سىرشىل بولادى» دەپ كەلىن مەن ەنە اراسىن جاقىنداستىرۋ، ەنەنى قۇرمەتتەۋگە ۇيرەتكەن. شىندىققا كەلسەك: ەنە بىرەۋدىڭ شەشەسى، سەنىڭ شەشەڭدە بىرەۋگە ەنە.