InfoHub Logo

ماقساتى: اسا كورنەكتى عالىم، گەولوگ، مەملەكەت قايراتكەرى، قازاقستان عىلىم اكادەمياسىن ۇيىمداستىرۋشى ءارى ونىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، 1964 جىلدان كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، 1951 جىلدان تاجىك عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇرمەتتى اكادەميگى بولعان قانىش ساتبايەۆتىڭ ارتىندا قالدىرعان عىلىمي مۇرالارى مەن وقۋشىلاردى تانىستىرۋ.
ءوتىلۋ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
ا) وقۋشىلاردى ەكى ءبولۋ
II. نەگىزگى ءبولىم.
ا) ومىربايانىمەن تانىستىرۋ
ب) ۆيدەوفيلم كورسەتۋ
III. ءسوزجۇمباقتار شەشۋ.
سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ
IV. قورىتىندى.
قانىش يمانتاي ۇلى ساتبايەۆ (12 ءساۋىر 1899 جىلى، باياناۋىل اۋدانى، پاۆلودار وبلىسى - 31 قاڭتار، 1964 جىلى، ماسكەۋ) - گەولوگ عالىم، مينەرولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك.
قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىن ۇيىمداستىرۋشى جانە ونىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، قازاق كسر اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، كەڭەس وداعىنىڭ جانە قازاقستاننىڭ مەتاللوگەنيا مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، قازاقتان شىققان تۇڭعىش اكادەميك.
ءومىربايانى
بالالىق شاعى جانە ءبىلىم الۋى
قانىش يمانتاي ۇلى 1899 جىلدىڭ 12 ساۋىرىندە قازىرگى پاۆلودار وبلىسىنىڭ باياناۋىل اۋدانىندا (بۇرىنعى سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ پاۆلودار ۋەزىندەگى اقكەلىن بولىسى) يمانتاي ءبيدىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى. نارەستەگە - عابدۋل - عاني دەگەن ەسىم بەرىلدى. ساۋاتىن اۋىل مولداسىنان اشقان بولاشاق عالىم پاۆلودارداعى ورىس - قازاق مەكتەبىندە، سەمەي مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا، تومسك تەحنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ تاۋ - كەن فاكۋلتەتىندە ءبىلىم العان.
مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا ج. ايماۋىتوۆ، م. اۋەزوۆ سىندى كورنەكتى قايراتكەرلەرمەن بىرگە وقىعان. ش. قۇدايبەردى ۇلىمەن تىعىز بايلانىستا بولىپ، ونىڭ شىعارماشىلىعىن جوعارى باعالاعان.«الاش» قوزعالىسى قايراتكەرلەرىنىڭ ءىس - ارەكەتىنە قولداۋ بىلدىرگەن.
اتقارعان قىزمەتى
1920 - 1941 جىلدارى - باياناۋىلدا حالىق سۋدياسى، «اتباستۇستىمەت» ترەسى گەولوگيا ءبولىمىنىڭ، قارساقتاي مىس كومبيناتى گەولوگيالىق بارلاۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى، كومبيناتتىڭ باس گەولوگى قىزمەتتەرىن اتقارعان.
1941 - 1952 جىلدارى كسرو عىلىم اكادەمياسى قازاق بولىمشەسىنىڭ قۇرامىنداعى گەولوگيا عىلىمدارى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاق بولىمشەسى ءتورالقاسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ءتوراعاسى، قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى بولعان.
1952 جىلى - امىرشىلدىك جۇيەنىڭ تاراپىنان قىسىمعا ۇشىراپ، قىزمەتىنەن تومەندەتىلىپ، قازاق كسر گەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بولىپ تاعايىندالعان.
1955 جىلى - قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ قايتا سايلانىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن وسى قىزمەتتى اتقارعان.
1947 جىلى - انگلياعا ساپار جاساعان كەڭەس پارلامەنتارييىنىڭ ىشىندەگى قازاق عالىمىنا ۇلىبريتانيانىڭ ەكس پرەمەر - ءمينيسترى ۋ. چەرچيلل قالجىڭداپ «بارلىق قازاقتار ءسىز سياقتى سۇڭعاق، باتىر تۇلعالى ما؟» دەپ سۇراپتى. سوندا اكادەميك ق. ساتبايەۆ «و، جوق، چەرچيلل مىرزا، قازاقتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كىشىسى مەن، مەنىڭ حالقىم مەنەن دە بيىك» دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
عىلىم جولىندا
ساتبايەۆتىڭ گەولوگيادان باسقا عىلىمداردا، مادەنيەت سالاسىندا، تاريحتا قالدىرعان ەڭبەكتەرى مول. ش. ءۋاليحانوۆ جازىپ العان «ەدىگە» جىرىنىڭ ماتىنىندەگى قازاق وقىرماندارىنا تۇسىنىكسىز اراب، تاتار سوزدەرىنەن تازارتىپ، قازاق ءتىلىنىڭ جاڭا ورفوگرافياسىنىڭ نەگىزىندە قايتادان دايىنداعان. عۇلاما عالىم ۇلىتاۋ وڭىرىندەگى باستى - باستى تاريحي، مادەني، ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەدى. جەزقازعان – ۇلىتاۋ وڭىرىنەن كوپتەگەن ەتنوگرافيالىق مۇرالاردى جيناپ، «جەزقازعان اۋدانىنداعى كونە زامان ەسكەرتكىشتەرى» اتتى ەڭبەگىن جازعان. وندا ۇلىتاۋ ءوڭىرى ەجەلگى مەتاللۋرگيا ورتالىعى بولۋىمەن قاتار قازاق ەتنوسىنىڭ ساياسي ورتالىعى ەكەندىگى دە تولىق دالەلدەنگەن. قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ تومەنگى جانە جوعارى سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان «الگەبرا» وقۋلىعىن دايىنداعان. 1931 جىلى باسىلعان ا. زاتايەۆيچتىڭ «500 قازاق اندەرى مەن كۇيلەرى» جيناعىنا ساتبايەۆ قازاق حالقىنىڭ مۋزىكالىق مۇراسىنىڭ ءىنجۋ - مارجانى بولىپ ەسەپتەلەتىن 25 ءاندى ءوزى ورىنداپ، ورىس تىلىندە عىلىمي تۇسىنىكتەمە بەرىپ ەنگىزگەن.
گەولوگيالىق بارلاۋ ماماندىعى بويىنشا تومسك تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىنىڭ تاۋ - كەن فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ كەلگەننەن كەيىنگى قانىش ساتبايەۆتىڭ بۇكىل ءومىرى قازاقستاننىڭ مينەرالدىق رەسۋرستارىن جانە رۋدالىق كەندەر گەنەالوگياسىن زەرتتەۋگە ارنالعان. ونىڭ گەولوگيادان باسقا عىلىمداردان دا؛ مادەنيەت سالاسىندا دا؛ تاريحتان دا قالدىرعان ءىزى سايراپ جاتىر. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالۋعا تاقاعاندا، جاعدايدىڭ اسا قيىن اۋىرلىعىنا قاراماستان، قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىنا باسشى بولىپ، ونىڭ ىسىنە بەل شەشە ارالاسۋى ۇلىلارعا ءتان كورەگەندىكتىڭ بەلگىسى ەدى. ونىڭ قالدىرعان عىلىمي باي مۇرالارىنىڭ ىشىندە، اسىرەسە، جەزقازعان كەنى تۋرالى زەرتتەۋلەرىنىڭ، سارىارقانىڭ مەتاللوگەندىك جانە بولجام كارتالارى جونىندەگى ەڭبەكتەرىنىڭ ءمانى ەرەكشە. جەزقازعاننىڭ ءىرى مىس رۋدالى اۋداندار قاتارىنا جاتۋى كەزىندە وسى كەننىڭ جوسپارلى تۇردە كەڭ ماسشتابتاعى بارلاۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋعا بولاتىن ءىرى وبەكتى ەكەنىن دالەلدەپ بەرگەن قانىش ساتبايەۆ ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى. سونداي - اق ول مينەرالدىق شيكىزاتقا باي سارىارقا، كەندى التاي، قاراعاندى، قاراتاۋ سەكىلدى ايماقتارعا دا ەرەكشە نازار اۋدارا زەرتتەپ، ولاردىڭ كەندەرىنىڭ ستراتيگرافياسى، تەكتونيكاسى، قۇرىلىسى، مەتاللوگەنياسى، نەوحيمياسى جانە شىعۋ تەگى تۋرالى ماڭىزدى عىلىمي قورىتىندىلار جاسادى، عىلىمعا فورماسيالىق مەتاللوگەندىك ءاناليزدىڭ كەشەندىك ءادىسىن ەنگىزدى.
كوپتەگەن تاجىريبەلى ماماندار قاتىستىرىلا وتىرىپ، قانىش ساتبايەۆتىڭ باسشىلىعىمەن بىرنەشە جىلدار بويى جۇرگىزىلگەن تىنىمسىز ەڭبەكتىڭ ناتيجەسىندە سارىارقانىڭ مەتاللوگەندىك جانە بولجام كارتالارى جاسالدى. ونى وندىرىسكە ەندىرۋ ارقىلى سارىارقا ايماعىندا قارا، ءتۇستى جانە سيرەك مەتالداردىڭ ءبىراز جاڭا كەندەرى اشىلدى. ءبىراز كەندەرگە بۇتىندەي جاڭا وندىرىستىك باعا بەرىلدى. ول قاراعاندىدا مەتاللۋرگيالىق زاۆود سالۋدا، قوستاناي، التاي تەمىر جانە مارگانەس، قاراتاۋدىڭ فوسفوريت كەندەرىن جانە وسىلار سەكىلدى كوپتەگەن ءىرى نىسانداردى يگەرۋگە، ەرتىس - قاراعاندى كانالىنىڭ قازىلۋىنا، ءبىراز عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ اشىلۋىنا تىكەلەي ارالاسىپ، زور ەڭبەك ءسىڭىردى، قازاقستان عالىمدارىنىڭ زور ارمياسىنىڭ اقىلشىسى، تاربيەشىسى بولدى. ول گەولوگيا عىلىمىنا قاتىستى الەمدىك، وداقتىق، قازاقستاندىق ءتۇرلى دارەجەدەگى تولىپ جاتقان كوميسسيالاردىڭ، كوميتەتتەردىڭ مۇشەسى، باسشىلارىنىڭ ءبىرى؛ بىرنەشە مارتە كسرو جانە قازاق كسر جوعارعى كەڭەستەرىنىڭ دەپۋتاتى؛ سوكپ سەزدەرىنىڭ دەلەگاتى، كسرو مينيسترلەر كەڭەسى جانىنداعى لەنيندىك جانە مەملەكەتتىك سىيلىقتار جونىندەگى كوميتەتتىڭ پرەزيديۋمىنىڭ مۇشەسى. ول ءتورت رەت لەنين وردەنىمەن، ەكىنشى دارەجەلى ۇلى وتان سوعىسى وردەنىمەن ماراپاتتالىپ، كسرو مەملەكەتتىك جانە لەنيندىك سىيلىقتاردىڭ يەگەرى بولعان. ونىڭ ەسىمى ينستيتۋتتار مەن كەن - مەتاللۋرگيا كومبيناتتارىنا، قازاقستان قالالارىنىڭ كوشەلەرىنە، مەكتەپتەر مەن شارۋاشىلىق اتتارىنا بەرىلگەن. سونداي - اق، الاتاۋدىڭ ءبىر شىڭى مەن مۇزداعى، قاراتاۋداعى ۆاناديي كەنىنىڭ رۋداسىنان تابىلعان ءبىر مينەرال (ساتبايەۆيت) ونىڭ اتىمەن اتالادى. وعان ارنالعان بىرنەشە مۇراجايلار بار.
ەڭبەكتەرى
عالىمنىڭ نەگىزگى عىلىمي ەڭبەكتەرى كەنتاستى كەندەر گەولوگياسى مەن قازاقستاننىڭ مينەرالدى رەسۋرستارىنا ارنالعان. جەزقازعان كەنىن زەرتتەۋ جانە ورتالىق قازاقستاننىڭ(سارىارقانىڭ) مەتاللوگەندىك جانە بولجام كارتاسىن جاساۋدا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن. ول عىلىمعا فورماسيالىق مەتاللوگەندىك ءاناليزدىڭ كەشەندىك ءادىسىن ەنگىزگەن. 1926 - 1929 جىلدارى كەنى ماردىمسىز ءوڭىر بولىپ سانالعان جەزقازعاندى ءىرى مىس كەنتاستى اۋدان قاتارىنا كوتەرۋدە ساتبايەۆتىڭ ەڭبەگى وتە زور بولدى. بۇرىنعى گەولوگيالىق دەرەكتەرگە تەرەڭ تالداۋ جاساپ، بۇل كەن اۋدانىنىڭ كەڭ كولەمدەگى گەولوگيالىق - بارلاۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋعا بولاتىن ءىرى نىسان ەكەنىن دالەلدەگەن. مينەرالدىق شيكىزاتتارعا باي سارىارقا، كەندى التاي جانە باسقا دا ايماقتاردى ەرەكشە نازار اۋدارىپ زەرتتەگەن. 1927 - 1928جىلدارى – جەزقازعان، قارساقباي، اتباسار، سپاسسك اۋداندارى، قاراعاندى تاس كومىر الابى جانە قاراتاۋ پوليمەتالل كەندەرى جونىندە عىلىمي ماڭىزدى ەڭبەكتەر جاريالاعان. 1929جىلى اتاسۋ تەمىر - مارگانەس كەندەرىن يگەرۋدىڭ نەگىزىندە قاراعاندى وبلىسىندا قارا مەتاللۋرگيا ونەركاسىبىن دامىتۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرگەن. جەزقازعان – ۇلىتاۋ اۋدانىندا مىستان باسقا تەمىر، مارگانەس، كومىر، قورعاسىن كەندەرىن اشىپ، بارلاۋ ناتيجەسىندە ماڭىزدى گەولوگيالىق قورىتىندىلار جاساعان. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا تانك برونىن قۇيۋعا قاجەت مارگانەس تاپشىلىعى تۋعان كەزدە ساتبايەۆتىڭ جەتەكشىلىك ەتۋىمەن وتە قىسقا مەرزىمدە جەزدىمارگانەس كەنى بارلانىپ، ىسكە قوسىلعان.
اكادەميكتىڭ قولداۋىمەن الماتىدا ورتا ازيا گەوفيزيكا ترەسى ۇيىمداستىرىلىپ، قازاق كسر گەولوگيا جانە جەر قويناۋىن قورعاۋ مينيسترلىگى قۇرىلعان. قازاقستان عىلىم اكادەمياسىن ۇيىمداستىرىپ، ونداعى بولىمدەردى، وعان قارايتىن ينستيتۋتتاردى، زەرتحانالاردى، سەكتورلاردى، بازالاردى دۇرىس جوسپارلاعان. عىلىمي كادرلار دايىنداۋ ىسىنە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعان. عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ مۇددەسىنە باعىتتاپ، شارۋاشىلىق جانە مادەني قۇرىلىستىڭ باستى ماسەلەلەرىن شەشۋگە بەلسەنە قاتىسقان. جەزقازعانكەن - مەتاللۋرگيا كومبيناتىن، قاراعاندى مەن بالقاش مەتاللۋرگيا زاۋىتتارىن، ەرتىس - قاراعاندى ارناسىن سالۋ، ماڭعىستاۋ، مۇعالجار، تورعاي وڭىرلەرىنىڭ تابيعي بايلىقتارىن انىقتاۋ جونىندە زەرتتەۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋ، رەسپۋبليكامىزدىڭ ءىرى مينەرالدىق شيكىزات قورلارىن – كەندى التايدى، قاراتاۋ ءفوسفوريتىن قوستاناي مەن جەزقازعان – ۇلىتاۋ وڭىرلەرىندەگى تەمىر، مارگانەس، ت. ب. كوپتەگەن كەن ورىندارىن يگەرۋ ساتبايەۆ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى. قانىش ساتبايەۆ اشتىقتان يەسىز قالعان اۋىل بالالارىنا ءوز كومەگىن كورسەتكەن.
قانىش يمانتاي ۇلى ساتبايەۆ، شىن ەسىمى – عابدۋلعاني (12 ءساۋىر1899 جىلى، باياناۋىل اۋدانى، پاۆلودار وبلىسى - 31 قاڭتار، 1964 جىلى، ماسكەۋ) - گەولوگ - عالىم، مينەرولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك.
قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىن ۇيىمداستىرۋشى جانە ونىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، قازاق كسر اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، كەڭەس وداعىنىڭ جانە قازاقستاننىڭ مەتاللوگەنيا مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، قازاقتان شىققان تۇڭعىش اكادەميك.
III. ءسوزجۇمباقتار شەشۋ. سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ
IV. قورىتىندى.