InfoHub Logo

قاراحان مەملەكەتى (840-1210) — باتىستا امۋداريا مەن سىرداريا اراسىنداعى ماۋەرەنناحردان باستاپ، شىعىستا جەتىسۋ مەن قاشعارعا دەيىنگى جەرلەردە بيلىك قۇرعان العاش مۇسىلمان تۇرىك مەملەكەتى. قارلۇق، شىگىل، ياعما جانە ت.ب. تۇرىك تايپالارىنان قۇرالعان. قاراحان ءسوزىنىڭ شىعۋىن شىعىستانۋشى تاريحشىلار بۇل تايپالاردىڭ قارا دەگەن اتاقتى كوپ قولدانۋىنان كەلەدى دەگەن بولجام ايتۋدا. قارا — سول كەزدەگى تۇرىكشەدە ۇلىلىق، بيىكتىك دەگەن ۇعىمدى بىلدىرگەن.

قاراحان مەملەكەتى 840 ج. ۇيعىر مەملەكەتىنىڭ قىرعىزداردان جەڭىلۋىمەن ورتا ازيا دالالارىندا بىلگە قۇل ءقادىر حان تاراپىنان قۇرىلعان. ح عاسىر باسىندا ساتۇق بۇعرا حان مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعانىن جاريالايدى. مۇسىلمان بولعاننان كەيىن ابدۋلكاريم دەگەن اتپەن اتالادى.

نۇح الەيھيسسالامنىڭ ۇلى يافەستەن تاراعان تۇرىكتەر قانىنداعى تازالىعى ەسەبىنەن كوپ ۇزاماي بۇكىل تۇركى حالقى يسلام ءدىنىن قابىلدايدى.

قاراحاندىق اقسۇيەكتەرى اراسىنداعى تاق تالاستاردىڭ ناتيجەسىندە 1042 جىلى مەملەكەت باتىس جانە شىعىس قاراحان مەملەكەتى بولىپ ەكىگە بولىنەدى. ءحىى ع. ەكىنشى جارتىسىندا باتىس قاعاندىعىنىڭ بيلىگى قاراقىتايلار قولىنا كوشەدى. 1210 ج. شىعىس قاراحاندار اۋلەتى نايماندارمەن سوعىستا جەڭىلۋىمەن قاراحان مەملەكەتىنىڭ تاريحى اياقتالادى.

قاراحان امىرشىلەرىنىڭ ىلىمگە ءمان بەرۋى، عالىمدارعا قۇرمەتتىلىگى جانە ولاردى قولداۋ ناتيجەسىندە تۇركىستان، ماۋرەنناحر قالالارى سول كەزدىڭ مادەنيەت ورتالىقتارىنا اينالدى. شىعىس قاراحاندىقتار داۋىرىندە ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇداتعۋ بىلىك»، ماحمۇد ءقاشقاريدىڭ «ديۋاني لۋعات-يت-تۇرىك»، يمام ءابۋل فۋتۋح ابدۋلعافۋردىڭ «تاريحي قاشعار» اتتى تۋىندىلارى تۇرىك ءتىلى ادەبيەتى، مادەنيەتى جانە تاريحى ءۇشىن وتە ماڭىزدى ەڭبەكتەر بولىپ تابىلادى. سارايلار، مەشىتتەر، كەسەنەلەر، مەدرەسەلەر، كىتاپحانا، ەمحانا، مونشا، كەرۋەنسارايلار، كوپىرلەر سالىندى. مەشىتتەرىنىڭ تەك مۇنارالارى عانا كۇنىمىزگە دەيىن جەتكەن. اراب ارپىنە نەگىزدەلگەن جاڭا تۇركى جازۋى قالىپتاستى. تۇرىك حۋسنيحات (كالليگراف) ونەرى قاراحان داۋىرىندە باستالدى. كۋفي، ءسۇلۇس، ءجالي سەكىلدى جازۋ تۇرلەرىمەن قۇران كارىم جانە حاديس كىتاپتارىن ۇقىپتىلىقپەن جازىپ ساقتاعان.

---